Kush krijon vërtet vlerë në një ekonomi?

Mariana Mazzucato

Pas krizës globale financiare të vitit 2008, u shfaq një konsensus se sektori publik kishte përgjegjësinë për të ndërhyrë për të shpëtuar bankat me rëndësi sistematike dhe për të stimuluar rritjen ekonomike. Por, ky konsensus rezultoi jetëshkurtër dhe së shpejti ndërhyrjet ekonomike të sektorit publik u konsideruan si shkaktari kryesor i krizës dhe kështu duhej të anuloheshin. Kjo rezultoi të ishte një gabim i rëndë.

Në Evropë, në veçanti, qeveritë u përplasën për borxhet e tyre të larta, edhe pse borxhi privat, jo huamarrja publike, shkaktoi kolapsin. Shumë prej tyre u udhëzuan të prezantonin masa shtrënguese, sesa të stimulonin rritjen me politikat kundër-ciklike. Ndërkohë, shteti pritej të ndiqte reforma në sektorin financiar, të cilat, së bashku me një ringjallje të investimeve dhe të industrisë, duhej të rivendosnin konkurrencën.

Por, në fakt pati shumë pak reforma financiare dhe në shumë vende industria ende nuk është ngritur në këmbë. Ndërkohë që fitimet janë rikthyer në shumë sektorë, investimi mbetet i dobët, për shkak të një kombinimi të grumbullimit të parave të thata dhe rritjes së financimit, me blerjet e aksioneve – për të rritur çmimet e aksioneve dhe për rrjedhojë edhe opsionet e aksioneve – gjithashtu në nivele rekord.

Arsyeja është e thjeshtë: shteti i keq u lejua të ndjekë vetëm reagime të politikave të ndrojtura. Ky dështim pasqyron masën në të cilën politika vazhdon të informohet nga ideologjia – në mënyrë specifike, neoliberalizmi, i cili përkrah një rol minimal për shtetin në ekonomi dhe kushëririn e tij akademik, teorinë e “zgjedhjes publike”, e cila thekson mangësitë e qeverive – sesa nga përvoja historike.

Rritja kërkon një sektor financiar të mirë-funksionues, në të cilin investimet afatgjata shpërblehen gjatë lëvizjeve afatshkurtra. Megjithatë, në Evropë, një taksë financiare-transaksioni u fut vetëm në vitin 2016, dhe e ashtuquajtura financë e duruar mbetet e pamjaftueshme pothuajse kudo. Si rezultat, paratë që futen në ekonomi përmes lehtësimit monetar përfundojnë përsëri nëpër banka.

Mbizotërimi i mendimit afatshkurtër pasqyron keqkuptime mbi rolin e duhur ekonomik të shtetit. Ndryshe nga konsensusi pas krizës, investimi aktiv strategjik i sektorit publik është i rëndësishëm për rritjen ekonomike. Kjo është arsyeja pse të gjitha revolucionet e mëdha teknologjike – qoftë në mjekësi, kompjuterë apo energji – u mundësuan nga shteti që vepronte si investues i parë.

Megjithatë, ne vazhdojmë të romantizojmë aktorët privatë në industritë e reja, duke shpërfillur varësinë e tyre nga produktet e investimeve publike. Për shembull, Elon Musk jo vetëm që ka marrë mbi 5 miliardë dollarë subvencione nga qeveria amerikane; kompanitë e tij, SpaceX dhe Tesla janë ndërtuar respektivisht me punën e NASA-s dhe Departamentit të Energjisë.

E vetmja mënyrë për të ringjallur plotësisht ekonomitë tona kërkon që sektori publik të përsërisë rolin e tij kryesor si një investitor strategjik, afatgjatë dhe i orientuar. Për këtë qëllim, është tepër e rëndësishme që të demaskohen tregime jo të sakta mbi mënyrën si krijohen vlera dhe pasuria.

Hamendësimi popullor është se shteti lehtëson krijimin e pasurisë (dhe rishpërndan atë që është krijuar), por në të vërtetë nuk krijon pasuri. Liderët e biznesit, nga ana tjetër, konsiderohen si aktorë ekonomikë produktivë – një nocion i përdorur nga disa për të justifikuar pabarazinë në rritje. Për shkak se aktivitetet e bizneseve (shpesh të rrezikshme) krijojnë pasuri – dhe për pasojë vende pune – liderët e tyre meritojnë të ardhura më të larta. Supozimet e tilla gjithashtu rezultojnë në përdorimin e gabuar të patentave, të cilat në dhjetëvjeçarët e fundit më shumë kanë bllokuar sesa kanë nxitur inovacionin, pasi gjykatat miqësore për patentat i kanë lejuar ato gjithnjë e më shumë të përdoren gjerësisht, duke privatizuar mjetet e hulumtimit sesa vetëm rezultatet e rrymës.

Nëse këto supozime do të ishin të vërteta, stimujt e taksave do të nxisnin një rritje të investimeve të biznesit. Në vend të kësaj, stimuj të tillë – siç janë reduktimet e taksave të korporatave amerikane të miratuara në dhjetor 2017 – reduktojnë të ardhurat qeveritare, në ekuilibër, dhe ndihmojnë për të rritur fitime rekord të larta për kompanitë, ndërkohë që prodhojnë pak investime private.

Kjo nuk duhet të jetë tronditëse. Në vitin 2011, biznesmeni Warren Buffett vuri në dukje se taksat e fitimeve kapitale nuk i ndalojnë investitorët të bëjnë investime, as nuk e dëmtojnë krijimin e vendeve të punës. “Një rrjet prej rreth 40 milionë vendesh të punës u shtua midis vitit 1980 dhe 2000,” vuri në dukje ai. “Ju e dini se çfarë ka ndodhur që atëherë. Taksa më të ulëta dhe më pak krijim vendesh pune.”

Këto përvoja përplasen me besimet e falsifikuara nga i ashtuquajturi Revolucioni Margjinal në mendimin ekonomik, kur teoria klasike e punës për vlerën u zëvendësua nga teoria moderne, e çmuar dhe subjektive e çmimeve të tregut. Shkurtimisht, ne mendojmë se, për sa kohë që një organizatë ose veprimtari vendos një çmim, ajo po gjeneron vlerë.

Kjo përforcon nocionin e normalizimit të pabarazisë se ata që fitojnë shumë duhet të krijojnë shumë vlerë. Për këtë arsye, drejtori i përgjithshëm i Goldman Sachs, Lloyd Blankfein, pati guximin të deklaronte në vitin 2009, vetëm një vit pas krizës në të cilën kontribuoi banka e tij, se punonjësit e tij ishin ndër “më produktivët në botë”. Dhe kjo është arsyeja pse kompanitë farmaceutike ia hedhin paq duke përdorur “çmime bazuar në vlerë” për të justifikuar rritjen astronomike të çmimeve të barnave, edhe kur qeveria amerikane shpenzon më shumë se 32 miliardë dollarë në vit në lidhjet me rrezik të lartë të zinxhirit të inovacionit që çojnë në këto barna.

Kur vlera nuk përcaktohet nga metrika specifike, por nga mekanizmi i tregut të ofertës dhe kërkesës, vlera bëhet thjesht “në syrin e shikuesit” dhe qiratë (të ardhurat e pa fituara) bëhen konfuze me fitimet (të ardhurat e fituara); rritet pabarazia; dhe investimet në ekonominë reale bien. Dhe kur qëndrimet ideologjike të gabuara mbi mënyrën se si krijohet vlera në politikëbërje në formën e ekonomisë, rezultati është masa që shpërblejnë pa dashje afatin e shkurtër dhe dëmtojnë inovacionin.

Një dekadë pas krizës mbetet ende nevoja për të trajtuar dobësitë e qëndrueshme ekonomike. Kjo do të thotë, para së gjithash, të pranojmë se vlera përcaktohet kolektivisht, nga bizneset, punëtorët, institucionet publike strategjike dhe organizatat e shoqërisë civile. Mënyra se si veprojnë këta aktorë të ndryshëm nuk përcakton vetëm shkallën e rritjes ekonomike, por edhe nëse rritja është e udhëhequr nga inovacioni, përfshirëse dhe e qëndrueshme. Vetëm duke pranuar se politika duhet të jetë për formësimin dhe bashkë-krijimin e tregjeve, si edhe për rregullimin e tyre kur gjërat shkojnë keq që ne të mund t’i japim fund kësaj krize. /Project Syndicate/BIRN/