Surrealizmi

Nga: Xhelal Zejneli

Surrealizmi (fr, surréalisme – mbirealizëm; mbirealitet) është lëvizje letrare dhe artistike që u paraqit në Francë pas Luftës së Parë Botërore. Termin e vuri në përdorim në vitin 1918 poeti francez Guillaume Apollinaire. Surrealizmi e vazhdon dadaizmin dhe frymën rebeluese të tij, revoltën kundër traditës dhe shprehive e zakoneve të ngulitura, urrejtjen ndaj normave shoqërore. Por, për dallim nga fryma mohuese kategorike e dadaizmit, e ka edhe anën e tij pozitive dhe konstruktive. Ka edhe program të caktuar. Mendimet themelore dhe më të rëndësishme të surrealizmit i përmban “Manifesti i surrealizmit” që e botoi më 1924 poeti, tregimtari dhe teoricieni francez Andre Breton.

Surrealistët synojnë të mposhtin logjiken dhe racionalen si dhe imagjinatën tradicionale. E përjashtojnë kontrollin e intelektit dhe nxjerrin në plan të parë vizionet, asociacionet e instinkteve, halucinacionet dhe elementet e ëndrrave. Krijimtari artistike lihet të udhëhiqet prej nënvetëdijes, e vetmja që mund të depërtojë në thellësinë e realitetit.

Bazat teorike të pikëpamjeve të veta surrealistët i arsyetuan më së shumti me psikanalizën e Frojdit (Sigmund Freud). Prerazi i kundërvihen çdo realizmi dhe racionalizmi. Janë lejojnë që veçantitë e aktit krijues të kontrollohen nga arsyeja. Sipas tyre intelekti i deformon përmbajtjet e thella të shpirtit. Krijimtaria buron prej thellësive të nënvetëdijes, prej vizioneve dhe ëndrrave alogjike për botën dhe jetën. Zbulimet më të mëdha mund të bëhen me gjurmimin e nënvetëdijshëm instinktiv dhe të kontrolluar, ngase vetëm kështu mund të arrijmë në thellësitë misterioze të shpirtit. Surrealistët duan diktatin e mendimeve në mungesë të çdo kontrolli të arsyes. Theksojnë veprimin e automatizmit shpirtëror. Përdorin atë që e quajnë të shkruarit automatik. I flakin të gjitha preokupimet estetike dhe morale. Atyre më shumë u interesojnë psihogramet lirike, e për këtë arsye me të madhe janë orientuar kah psikanaliza dhe nga jeta e nënvetëdijshme e njeriut.

Me disa pikëpamje të tyre dhe me tendencën për t’u bërë shprehje artistike e botës surreale, e botës të fshehur thellë nën faktet e jetës së dukshme dhe të matshme, surrealizmi është i afërt dhe i ngjashëm me ekspresionizmin, me simbolizmin, e sidomos me dadaizmin.

Surrealistët shtruan shumë çështje që më parë nuk kanë qenë të njohura. Gjetën motive dhe tema të rëndësishme, duke zgjeruar kësisoj lëmin tematik të letërsisë dhe të artit. Surrealistët nuk nxorën emra të mëdhenj krijuesish. Nuk nxorën as vepra të mëdha poetike. Ndihmesë më të madhe dhanë në planin teorik.

Ndonëse një prej veçorive themelore të kësaj lëvizjeje është ndërprerja me artin dhe letërsinë tradicionale, megjithëkëtë surrealizmi i ka edhe pararendësit e vet. Këtë s’e mohojnë dot as vetë surrealistët.

Këta janë shkrimtarë që mbjellin atmosferë frike dhe tmerri, që e përshkruajnë anën misterioze të natyrës njerëzore apo që synojnë t’i evokojnë mbresat dhe përjetimet e veta duke mos i lidhur me ndonjë lidhje logjike. Këtu bëjnë pjesë: shkrimtari gjerman Marquis de Sade, shkrimtarët e romanit të tmerrit, romantikët gjermanë, poeti dhe tregimtari francez Gerard de Nerval, poeti francez Petrus Borel, poeti francez Aloysius Bertrand, poeti francez Arthur Rimbaud, poeti francez Comte de Lautréamont, Apollinaire etj

Bazën filozofike të vet surrealizmi e kërkoi së pari në frojdizëm, e pastaj në marksizëm. Fillim i surrealizmit konsiderohet viti 1924 kur poeti francez Andre Breton e botoi të parin “Manifest të surrealizmit” (Manifest du surréalisme). Rreth Bretonit tubohen edhe shkrimtarë të tjerë: Louis Aragon, Paul Éluard, Benjamin Peret, Philippe Soupault etj. Kësaj lëvizjeje i takonin edhe artistë të tjerë, si p. sh. piktori surrealist spanjoll Salvador Dali.

Organ i surrealistëve ishte revista “Littérature” (Letërsi) që e themeluan në vitin 1919 Andre Bretoni, Aragoni dhe Soupault. Në fillim kjo ishte revistë dadaiste, por prej vitit 1922, pas ndarjes së Bretonit dhe të grupit të tij nga poeti francez me prejardhje rumune Tristan Tzara – u bë revistë e surrealistëve. Revistë e surrealistëve ishte edhe “La Révolution surréaliste” (Revolucioni surrealist) që e botonte Bretoni në vitet 1924-1929.

Shefi dhe doktrinari i surrealistëve, Andre Bretoni, botoi tre manifeste dhe disa artikuj e shkrime në të cilët i paraqiti konceptet kryesore të lëvizjes: “Manifesti i surrealizmit” (Manifeste du surréalisme) më 1924; “Manifesti i dytë i surrealizmit” (Second manifeste du surréalisme) më 1930; “Pozita politike e surrealizmit” (Position politique du surréalisme) më 1935; “Fillimet e një manifesti të tretë të surrealizmit apo jo” (Prolégomènes à un troisième manifeste du surréalisme ou non) më 1942/43.

Pikëpamjet e veta i zbatoi praktikisht në veprat: “Hapa të humbur” (Les Pas perdus) më 1924, romani poetik “Nadia” (1928), “Enë komunikuese” (Les Vases communicants) më 1932, “Fshehtësia 17” (Arcane 17) më 1947).

Programi i surrealistëve është revolucionar. Duan ta ndryshojnë pamjen e botës dhe ta çlirojnë njeriun nga të gjitha prangat e arsyes dhe të moralit. Duke depërtuar në shtresat më të fshehta të vetëdijes së njeriut, synojnë ta zbulojnë personalitetin autentik të tij. Në këtë mes ndihet ndikimi i psikanalizës së Frojdit. Duan të zbulojnë një realitet më të lartë, por të fshehur, surrealen (mbirealen) në të cilën sundon kaosi fillestar, i paçrregulluar nga mendimi racional i njeriut. Në këtë surrealitet nuk mund të depërtohet nëpërmjet gjykimit logjik, por me ndihmën “e automatizmit psikik”, përkatësisht duke iu lëshuar funksionimit spontan të shpirtit pa kurrfarë kontrolli të arsyes, duke nxjerrë në sipërfaqe atë që fshihet në nënvetëdije, me ndihmën e metodës të cilën Rimbaud e kishte quajtur “çrregullim të shqisave”.

Për këtë arsye, në radhë të parë atyre u intereson gjendjet shpirtërore në të cilat aktiviteti i vetëdijes është reduktuar në minimum apo plotësisht mungon: dehja, gjumi, çmenduria.

“Surrealizmi bazohet në besimin se forma të caktuara të asociacioneve janë me realitet më të lartë, gjë që dikur nuk është marrë parasysh apo është shpërfillur. Surrealizmi bazohet edhe në plotfuqinë e ëndrrës, të lojës së painteresuar të mendimeve”. (Andre Breton, Manifesti i surrealizmit).

Vepra artistike duhet të shprehë vizione dhe përjetime halucinante që paraqiten në gjendje të funksionimit spontan të shpirtit, pra kur shpirti funksionon spontanisht. Për t’u mos u çrregulluar autenticiteti i tyre, shkrimtari duhet të shënojë çdo gjë që i vjen ndërmend, duke iu lëshuar lojës së lirë të asociacioneve.

Të shkruarit automatik bëhet mjet teknik kryesor i surrealistëve. Në saje të kësaj loje të lirë asociacionesh zbulojmë lidhshmërinë e gjërave. Por, kur shpirti ndodhet në gjendje normale, midis gjërave nuk mund të zbulohet kurrfarë lidhjeje.

“Shumëçka na shtyjnë të besojmë se ekziston një gjendje e caktuar e shpirtit në të cilën jeta dhe vdekja, realja dhe imagjinarja, e kaluara dhe e ardhmja, e thëna dhe e pathëna, e lartësuara dhe e ulëta, tanimë nuk perceptohen ndaras” – thotë Bretoni. Në këtë mënyrë lindin lidhjet më të pazakonshme të fjalëve, figurat më të çuditshme të cilat duhet të shkaktojnë befasi te lexuesi.

Në “Manifestin” e parë Bretoni e merr përkufizimin e figurës të poetit francez Pierre Reverdy, si “ndërlidhje e dy realiteteve që pak apo shumë qëndrojnë larg njëri-tjetrit”. Salvador Dali zhvillon teorinë e ashtuquajtur “delirium paranojak-kritik”, d.m.th. e metodës që bën të mundur që me “ultravetëdije” të zbulohet nënvetëdija, pa e privuar nga forca irracionale e saj.

Nga fundi i vitit 1925, në zhvillimin e surrealizmit lind një etapë e re. Për ta çliruar personalitetin e njeriut dhe për ta transformuar jetën e tij, surrealizmi i afrohet marksizmit. Disa pjesëtarë të tij si Aragoni, Eluardi, Bretoni bëhen anëtarë të Partisë Komuniste të Francës dhe kërkojnë angazhimin e artit në ngjarjet politiko-shoqërore. Në një rast Bretoni deklaron: “Arti autentik i sotëm është i ndërlidhur me veprimtarinë shoqërore revolucionare: bashkë me të, ai synon rrënimin e shoqërisë kapitaliste”.

Duke qenë se disa anëtarë qëndrojnë në pozicionet e vjetra, në lëvizjen surrealiste shkaktohet ndarja. Pas shumë polemikave dhe diskutimeve, e sidomos pas dëbimit të Bretonit nga Partia Komuniste e Francës në vitin 1933, autori i “Manifestit” heq dorë nga ndërlidhja e artit me luftën politike dhe pohon se surrealizmi, forcën e vet revolucionare e ka në vetvete. Pra, forca revolucionare e surrealizmit ndodhet te vetë ai.

Lidhur me surrealizmin, Bretoni ka shkruar edhe shumë studime, si: “Surrealizmi dhe arti figurativ” (Le Surréalisme et la Peinture, 1928), “Ç’është surrealizmi?” (Qu’est-ce que le surréalisme?, 1934).

Duke synuar ta paraqesë në mënyrë sa më autentike “diktatin e mendimeve në mungesë të çfarëdo kontrolli të arsyes”, Bretoni dhe bashkëmendimtarët e tij i lëkundën themelet e letërsisë franceze, duke fituar ithtarë edhe në letërsitë e tjera. Përkundër lajthitjeve të caktuara dhe mungesës së arritjeve të dukshme, ndikimi surrealist ndihmoi në largimin nga përsosmëria e imponuar e artizmit formal dhe përmbajtësor.

Pas luftës, Bretoni më në fund i kthehet misticizmit dhe okultizmit – “Fshehtësia 17” (Arcane 17; 1947) gjë që e shkëput plotësisht prej bashkëpunëtorëve të dikurshëm, por i sjell edhe ithtarë të rinj. Në vitin 1947 dhe 1959 ata organizojnë ekspozita ndërkombëtare. Por, këto nuk janë veçse mbetje të surrealizmit.

Ndonëse lindi në Francë, surrealizmi nuk u përket vetëm francezëve. Në vitin 1933 grupe surrealiste tanimë kemi në Angli dhe gjetkë. Në vitin 1938 u mbajt në Paris një ekspozitë ndërkombëtare e surrealistëve. Morën pjesë përfaqësues të katërmbëdhjetë vendeve. Ky është manifestimi i fundit i rëndësishëm para Luftës së Dytë Botërore, i cili shënon, në mos fundin e surrealizmit, atëherë mbarimin e periudhës ngadhënjyese të tij.

Nëse nuk ia doli ta ndërronte pamjen e botës, surrealizmi arriti ta ndërrojë pamjen e poezisë. Shumë vepra surrealiste, përpos renditjes së thjeshtë të figurave, s’bëjnë gjë tjetër. Midis tyre ndërkaq, nuk zbulohet kurrfarë lidhjeje, ndonëse në to shpesh ka mistifikim dhe pozë. Megjithëkëtë, duke u interesuar për nënvetëdijen dhe irracionalen dhe duke synuar t’i tejkalojë kornizat tradicionale të letërsisë, surrealizmi vuri në dukje se ekzistojnë rrugë të reja për të kërkuar shprehje poetike dhe përmbajtje poetike. Me këtë ushtroi ndikim në poezinë moderne.

______________________

Shënim: Shkrimi automatik (fr. écriture automatique) është të shkruarit pa kontrollin e vetëdijes, në bazë të asociacioneve, ngjashëm me metodën psikanalitike të mjekimit, me ç’rast pacienti e thotë atë që i bie ndërmend. Është një nga karakteristikat kryesore të surrealizmit. Shkrimin automatik Andre Bretoni e përkufizon si shprehje “të funksionimit të vërtetë të mendimeve, në mungesë të çfarëdo kontrolli të arsyes, jashtë çdo preokupimi estetik apo moral”. Sipas mendimit të surrealistëve, ky shpërthim “i produkteve të jetës psikike” lind në gjendje të funksionimit spontan të shpirtit, të çliruar nga të gjitha frenat e arsyes dhe të të menduarit logjik (automatizmi psikik) – në ëndërr, nën ndikimin e alkoolit apo të drogës, në çmenduri – dhe bën të mundur të zbulohet një realitet më i lartë, absolut, një mbirealitet, të zbardhen zonat e fshehta të psikes së njeriut dhe të njihet personaliteti autentik. Në kuptim të ngushtë, shkrimi automatik mund të konsiderohet teori surrealiste e procesit krijues të surrealistëve. Në kuptim të gjerë, shkrimi automatik është prosede themelore stili i surrealistëve dhe i shkrimtarëve të tjerë modernë, sidomos i romancierëve (romani i përroit të ndërgjegjes) të cilët synojnë që pa ndërmjetësimin e strukturës racionale, ta shprehin në art jetën e nënvetëdijshme të njeriut. Ky prosede bazohet në radhë të parë në asociacionin e lirë të ideve. Por, sipas mendimit të disa kritikëve (Dejçis), mbetet e hapur çështja: Sa është e mundur shprehja e drejtpërdrejtë e nënvetëdijes në art? Sa vetëdija dhe “e pavetëdijshmja” ndërmjetësojnë në të shprehurit e nënvetëdijes? Sa është përzgjedhja premisë e pashmangshme e çdo komunikimi?

Shënim: Misticizëm (gr. mystikos) besim në fshehtësi, në mister, në diçka të mbinatyrshme; prirje ndaj të mistershmes; mistik – që ka të bëjë me misticizmin apo me mistikën; misterioz, enigmatik; misticitet – mister, enigmë;

Shënim: okultizëm – term i përgjithshëm për trillimet mistike antishkencore (magjia, astrologjia, spiritizmi) për “forcat misterioze” të natyrës, për “vetitë e pakapshme të gjërave” që janë të kapshëm vetëm për kuptimin e “të zgjedhurve”, “e të shenjtëruarve”.

Shënim: Artizëm – tendencë në letërsi dhe në përgjithësi në art, që vepra të shprehet në shprehjen e jashtme, formale në mënyrë sa më të përkryer dhe sa më të përsosur. Artizmi u paraqit për ta kundërshtua natyralizmin dhe është karakteristikë e modernes dhe e drejtimeve letrare të mëvonshme. Ky term përdoret edhe për theksimin e tepërt të formave të jashtme, formale në dëm të përmbajtjes, gjë që e ul vlerën artistike të veprës. Me artizmin ndërlidhet edhe dekadenca, arti për art (l’art pour l’art), moderna, simbolizmi.

Shënim: Romani i tmerrit është lloj romani në të cilin shkaktohet ndjenja e frikës apo e lemerisë me veprimin me shumë kthesa misterioze, me personazhe të mbinatyrshme, me vrasje dhe me mjete vrasëse. Struktura e romanit të tmerrit realizohet me shkaktimin e tensioneve te lexuesit me një mori faktorësh të lemerishëm dhe me ndryshime befasuese të situatave. Romani i tmerrit paraqitet në Angli në shekullin XVIII në formë romani gotik në veprat e prozatorit dhe poetit anglez Horis Velpëll (Horace Walpole) siç është “Kështjella e Otrantos” (The Castle of Otranto, 1765), në romanin e prozatores angleze En Redklif (Ann Radcliffe) “Misteret e Udolfit” (The Mysteries of Udolpho, 1794). Romane tmerri më të njohura të shekullit XIX janë “Frankenshtain” (Frankenstein, 1818) i prozatores angleze Meri Sheli (Mary Wollstonecraft Shelley) dhe “Drakula” (Dracula, 1897) i prozatorit irlandez Bram Stoker (Bram Stoker). Në kohën moderne gjithnjë më tepër humb interesimi për këtë lloj literature e cila në të vërtetë ishte produkt i interesimit amator për mesjetën. Tani publiku i saj parapëlqen romanin kriminalistik apo romanin shkencor-fantastik.