Shfajësimi i Helenës nga Euripidi: Joshësja e pafajshme!

Nga: Giuseppe Conte

Helena, vajza e Ledës dhe e Mjellmës në format e së cilës fshihej Zeusi, ishte gruaja më e bukur në botë që zgjoi tek të tjerët epshet më të zjarrta për të. Kur Parisi e largoi nga burri i saj Menelau, krisi  Lufta e Trojës ku gjetën vdekjen shumë e shumë heronj.

I barabartë me të, përsa i përket famës dhe ndikimit në imagjinatën e pasardhësve, mbetet vetëm Odiseja. Kur të gjithë princërit që pretendonin dorën e Helenës u thirrën në Spartë, ai ishte në mesin e tyre. Por, ishte më i mençuri e u tërhoq kur mësoi se më i fuqishmi dhe më i pasuri i akeasve, Agamemnoni, do t’ia kërkonte asaj martesën me të vëllain.

Bukuria për të cilën Helena është simbol suprem, shoqërohet edhe me pushtetin. Por, si sakrificë për Erosin. Helena nuk është statike; ajo përherë është ndryshe, kontradiktore, shumë e ëmbël dhe e egër. Është viktimë, por edhe xhelat; është fajtore, por edhe e pafajshme; është madhështore, por po ashtu shkatërruese.

Në hyrjen e saj për “Helenën” nga Euripidi, përkthyesja Barbara Castiglioni tregon se në sa vepra ka qenë si protagoniste Helena e Trojës dhe te sa autorë sharmi i saj ka pasë ndikim.

Helena është personazh homerik. Në ngjarjet e “Iliadës” ajo është tradhtare dhe pastaj princeshë trojane, tipare të ambiguitetit filo-grek. Nëse tek Homeri mbetet e fajshme, sofisti Gorgia thur lëvdata dhe shpërfaq pafajësinë e saj.

Personalisht jam i mahnitur nga një poezi e famshme lirike e Sapfës. Ajo shprehet se gjëja më e bukur në botë është “ajo që ti do”. Ajo e përmbys rendin e vlerave: në maje nuk ka luftë dhe pushtet. Ka dashuri. Dhe, për ta shfaqur pushtetin e Erosit, “gruaja më e bukur në botë / Helena, e braktisi / burrin e saj (ai ishte trim) dhe iki / në Trojë përmes detit / dhe nuk e kishte asnjë mendim për të bijën / për të afërmit e saj”. Këtu Helena është modeli i mëkatit të dashurisë, i çdo pasioni të tmerrshëm, të pashmangshëm: i lumturisë dhe i katastrofës në të njëjtën kohë.

Helenën do ta gjejmë tek autorët latinë, me versionin që jep Ovidi te “Heroida”; tek autorët mesjetarë kushtuar dashurisë fine, si Benoit de Sainte-Maure me “Romancën e Trojës”; te Dante; te dramaturgët elizabetianë; te Goethe ku te “Fausti” ajo bëhet “mishërimi i elementit të përjetshëm femëror”. Dhe, pastaj është “Helena” e William Butler Yeatsit, si reinkarnim i revolucionares Maud Gonne me të cilën poeti kishte rënë në dashuri.  Te “Maja”, kryevepra e D’Annunzios na paraqitet një Helenë lypëse, që e arrin pleqërinë e turpshme: shekujt ia kanë bërë flokët të bardha, atë të pangopur e të kërrusur. Është një epifani e fuqishme dhe misterioze. “Aed, ti ia dhe dramën / Helenës, vajzës së Mjellmës / që është shërbëtore mijëravjeçare / një lavire e Pirgos”. Më vonë, tek Yiannis Ritsos, poeti i shkëlqyer erotik neo-grek, Helena u shfaq në venitje të ngjashme.

Barbara Castiglioni shkruan se “nga të gjitha përmbysjet mitologjike të bëra nga Euripidi, më e bujshmja është rrëzimi i mitit të Helenës”. Dhe, është e vërtetë. Euripidi e bën versionin e tij të një Helene krejtësisht të pafajshme dhe të viktimizuar; e largon veprimin nga Sparta dhe nga Troja, për në Egjipt.

Çfarë ndodhi që e përmbysi kaq shumë mitin për të?

Për ta kuptuar këtë, duhet të prezantojmë temën e kipcit dhe fantazmës. Kur Iksioni, djali i mbretit të Lapitës, i ftuar në festën e zotave guxoi të vështronte Herën dhe të përpiqej që ta joshte, Zeusi, para se ta ndëshkonte, e talli; e ndërtoi një kipc të gruas së tij, ia dha tiparet e saj të fytyrës dhe të trupit, dhe Ikisoni u mashtrua duke e poseduar atë. Nga ajo lindi origjina e Centaurëve.

Për të shpëtuar Helenën nga tradhtia dhe nga turpi, perënditë e dërguan një fantazmë të saj në Spartë: gjithashtu të krijuar nga ajri dhe nga retë, por aq të ngjashme sa ta nxisin Parisin që ta besonte për Helenën e vërtetë. Kështu, ai u dashurua dhe e mori hijen e saj në Trojë. Ndërsa Helena, nga mishi e nga gjaku, me gjithë bukurinë e saj të papërmbajtshme, u dërgua në Egjipt ku mbrohet nga mbreti Proteus meqë ishte i vetmi që mund ta kishte pranë e të mos joshej nga ajo. Kur fillon drama e Euripidit, Proteusi vdes dhe pasohet nga Teoklimeni, i cili nis ta dëshirojë marrëzisht Helenën. Ndërsa  Menelau, i kthyer nga Troja, do të arrijë i shkatërruar në brigjet e Egjiptit. Tragjedia merr më shumë tone komike, të cilat fundi i lumtur i përforcon (ata bëhen bashkë). Helena del plotësisht e shpenguar: na shfaqet si grua e virtytshme dhe me shpirt fisnik. Sepse, siç thotë kori: “Ka shumë forma të hyjnores / dhe vendimet e zotave janë të pakapshme”. /Telegrafi/