Poezia femërore turke

Nga: Gladiola Jorbus

Gulten Akin: “Krijimtaria mund të jetë një mënyrë për t’u rebeluar, kështu që kreativiteti i grave është me të vërtetë një rebelim, dhe do të vazhdojë për aq kohë sa ky diskriminim absurd nuk do të marrë fund”.

Kur prekim poezinë turke të periudhës osmane (nga shekulli XIII deri në vitin 1922), ne dëshmojmë gjithashtu për një proces historik.

Në periudhën osmane, siç e dimë, gratë nuk përfshiheshin në jetën shoqërore, nuk mund të arsimoheshin në shkollat islame (medresetë). Gjithçka që ato mund të bënin atëherë ishte të shkruanin. Asokohe, ky vërtet që mund të konsiderohej një akt i guximshëm, ndaj disa gra otomane e shfrytëzuan këtë mundësi për vete dhe për brezat në vazhdim.

Por, vetëm një grua që i përkiste një familjeje të pasur mund të bëhej poeteshë; ndërkohë, ajo arsimohej në shtëpi, ndaj nuk mund t’ia lejonte vetes të shprehej në aspektin e feminizmit.

Mund të përmendim poeten Mihri Hatun, e cila në poezinë e vet merret me çështjet e grave me vendosmëri. Ajo jetoi midis viteve 1460 dhe 1506 në Amasia, një vend i gjallë për shprehje artistike, ku jetonin dhe fëmijët e sulltanit.

Poetesha të tjera të kësaj periudhe janë: Zeynep Hatun, Fitnat Hanim, Sheref Hanim, Lejla Hanim. Gjithashtu njohim dhe këta emra: Emine Beyza, Benu Çankirili, Arife Baci, të cilat shkruan tjetër literaturë popullore nga ajo e Divanit (poezi klasike otomane).

Me krijimin e republikës, gratë fituan të drejtat e tyre dhe gjetën mënyra të reja të shprehjes, në sajë të Ataturkut. Midis tyre janë Sukufe Nihal Basar (1896-1973) dhe Halide Nusret Zorlutuna (1901-1984). Gratë e arsimuara në atë kohë flisnin dhe njihnin edhe gjuhë evropiane, përveç arabishtes dhe persishtes.

Gruaja e parë që u është përkushtuar problemeve të statusit të grave, në mënyrë personale dhe sociale, në Turqinë moderne, ishte Gulten Akin (lindur në 1933), e përshkruar nga disa kritikë si “poetja nënë”.

Me hijeshi dhe delikatesë, ajo tregon jetën në shtëpinë e amvisave të thjeshta dhe nënave; stili i saj është modest dhe aspak dekorativ.

Në një nga esetë e saj, ajo shkruan: “Krijimtaria mund të jetë një mënyrë për t’u rebeluar, kështu që kreativiteti i grave është me të vërtetë një rebelim, dhe do të vazhdojë për aq kohë sa ky diskriminim absurd nuk do të marrë fund”.

Gruaja moderne nuk e pranon pozicionin e saj të tanishëm, të paracaktuar nga fati dhe vuan më shumë faktin e të qenit e pakënaqur dhe e palumtur, sesa ndalesat dhe shtypjen “.

Në një nga poezitë e saj, “Qyteti mori fund”, ajo shprehet se “Burrat kanë lindur nga marrëzia e vet / kurse gratë / e kanë përmbyllur veten brenda mitrave të tyre / dhe luajnë me sekretet!” (Dhe atëherë u plaka, 1995). Apo vargjet e njohura të saj: “Ah… askush nuk ka kohë të ndalet dhe të kuptojë…” që janë të skalitura në kujtesën poetike turke.

Sennur Sezer, e lindur në vitin 1943, shkroi për çështjet shoqërore, veçanërisht ato të grave, në poemën e saj “Uria është buka më bajate” (Abstrakt).

Poema nga Nilgun Marmara (1958-1987) ka karakteristika anglo-saksone. Ajo shkroi një tezë mbi poeten Sylvia Plath dhe ndikoi mbi poetet si Lale Muldur e Gulseli İnal. Në poezinë e saj hasim shpesh vdekjen dhe dëshpërimin; gjithashtu vërejmë teksa jeta drejtohet plot zemërim: “Kam mbetur nën ortekun / që im atë e shkaktoi” (“Atlas i gjakut”).

Një tjetër poeteshë, Lale Muldur (e lindur më 1956), është një figurë interesante dhe krijuese në poezinë moderne turke. Vargjet e saj janë plot referenca që duhet të njihen, kështu që lexuesit duhet të udhëzohen për t’i kuptuar ato. Ajo i ka prezantuar poezitë e saj, jo vetëm në Turqi, por në botë; fjalët e saj delirante duket sikur i përkasin një ëndrre, kështu që poezia e saj nuk ka unitet dhe është e vështirë të kuptohet.

Puna e saj intelektuale mund të konsiderohet eksperimentale: “Gratë gjithnjë thurnin me grep dhe nuk kishin kujtesë” (“Kujtimet e një gruaje dhe të një vendi, Anemone”).

Didem Madak (1970-2011) ka adaptuar një stil narrativ dhe ironik në poezinë e saj, ajo shkruan në trajtën e një monologu – sikur flet me veten e saj – në lidhje me problemet e njerëzve që jetojnë në periferi të qyteteve, veçanërisht në mesin e grave. Poezitë e saj mund të quhen “tregime moderne mbi varfërinë”. Ja një varg: “Je një kujtim tashmë.”

Poezia e Birhan Keskinit (e lindur më 1963) përvijohet rreth temave të dashurisë dhe natyrës. Ajo, shpesh shkruan në kohën e tashme. Ja një varg: “Kur nëna jote të refuzoi/ unë të mora dhe të mbështolla me lëkurën time”.

Bejan Matur (e lindur në vitin 1968) është kurde-alevi, por shpesh flet për islamin sunit, duke përdorur gjuhën e teksteve të shenjta. Zëri i saj bën jehonë mbi tregimet tradicionale. “Më vodhën nga një përrallë / vetëm nëna ime e di” (Erërat gjëmojnë përmes pallateve).

Ia vlen të përmenden dhe Gulseli Inal (1947), Leyla Sahin (1954), Nese Jasin (1959) dhe, në mesin e brezave të rinj, e mirënjohura Muesser Yeniay.

Vargjet e saj kanë në fokus çështjet e grave. Muesser ka lindur në Izmir në vitin 1984.

Poezitë e M. Yeniay janë përkthyer në anglisht, frëngjisht, serbisht, arabisht, hebraisht, italisht, greqisht, indisht, spanjisht dhe rumanisht.

Duhet theksuar se korniza kohore në të cilën jetuan shumë autore turke, luajti rol të rëndësishëm, pasi koha e tranzicionit historik përbën identitetin e tyre dhe karakterizon veçoritë e veprës.

Shumë syresh qenë dëshmitare të rënies së aristokracisë dhe të abrogimit të kalifatit otoman. Ato gjithashtu përjetuan reformat e modernizimit të prezantuara nga Mustafa Kemal Ataturk siç ishin: shteti laik, miratimi i një kodi civil dhe penal bazuar në modelin zviceran, miratimi i kalendarit Gregorian, zëvendësimi i alfabetit arab me atë latin, etj., pra lindja e një bote krejtësisht të re.

Ky ndryshim i papritur kulturor, fetar, shoqëror dhe gjuhësor padyshim që ka ndikuar ndjeshëm në krijimtarinë e poeteshave turke duke i shndërruar në mishërimin e gruas osmane në agimin e Republikës turke, e cila sheh dhe përjeton nga një këndvështrim tjetër rrymat social – politike të kohës. /Telegrafi/