Në pritje të një autori …

Nga: Raimonda Shundi

Asnjë krijues nuk i kushtoi një vepër të mirëfilltë fatit të qoftë një e më pas më shumë familjeve çame. Ose të paktën, mua nuk më rezulton e tillë. Gjej tek-tuk ndonjë fjalë, kryesisht në dialekt, poezi, këngë, por një vepër të plotë artistike, ende nuk … e kam hasur. Im shoq më përgjigjet: “Pse e pretendon këtë nga të tjerët? Gjeje te vetja, kërkoje te komuniteti çam”. Direkt më vjen në mend historia rrëqethëse e jetës së shkrimtarit disident Bilal Xhaferri dhe njëherazi e nipit të dijetarit filozof Hoxha Tahsim. Vetë jeta e Bilal Xhaferrit ishte një kalvar dhimbjeje (si e shumë çamëve të tjerëve).

Tetë vjeç i vdes e ëma. Mbetet jetim, së bashku me katër motrat e tij, më e vogla e të cilave katër vjeç. Pas dy vitesh, komunistët i pushkatuan edhe babanë, Xhaferrin. Drama e pesë fëmijëve jetimë sa vinte e bëhej më e rëndë nën strehën e varfër të gjyshit të tyre të verbër. Babanë ia pushkatojnë në 1945 si nacionalist antikomunist. Për të vijuar me punë – punëtor krahu. Trajtimi qe aspak dashamirës edhe në Lidhjen e Shkrimtarëve; kulmon me tezën se nuk pëlqeu romanin “Dasma” të Ismail Kadaresë. Duke vijuar me persekutimet nga Sigurimi i Shtetit, largimin nga Shqipëria, letra e lamtumirës që ai shkroi te një letër çimentoje, duke e lënë në klon kur u largua, pengesat e paimagjinueshme, krijimet e pabotuara, pengimi i atyre të nisurave për botim etj. etj.

Pse ne nuk kemi mundur t’i japim jetë një vepre ku flitet për gjithë atë dramë shfarosjeje dhe nisjeje të një jete të re, në një vend komunist të pasluftës, aspak dashamirës, nga ku çamët ishin më shumë se të përbuzur?! Ishin të përjashtuar, trajtoheshin si emigrantë të kategorisë së fundit. Trumbetohej shumëçka në vitet e gjashtëmbëdhjetë filmave në vit dhe asnjë regjisor, dramaturg apo skenarist nuk u dha dritë jetëve çame. Shumë filma të agjencive prestigjioze kanë marrë çmime botërore me histori hebrenjsh.

Vetë Kadare, në përgjigjen që dha për mosdakordësinë se ishte ai shkaku i vijimit të persekutimin të Xhaferrit, thotë: “Ju çamët ankoheni me të drejtë se nuk jeni parë me atë dashamirësinë që duhet; jeni parë si çdo pakicë që ka mbetur jashtë kufijve”. Vetë Kadare, nuk e ka parë me dashamirësinë që duhej të shikohej ky komunitet, këtë pakicë që ka mbetur jashtë kufijve.

Në asnjë nga veprat e tij nuk është trajtuar problemi çam. Shumë libra janë mbështetur në jetët e gruas në situata ekstreme. Libra si “Ditari i Ana Frankut”, “Një grua në Berlin”, “Suita Franceze”, “Nata” e Eli Wisel etj. janë bërë pjesë e lexuesve globalë. Pse drama çame nuk ka marrë vëmendjen e askujt për t’u pasqyruar, duke e shpërfaqur edhe në pjesën tjetër të qytetërimeve që jetuan e jetojnë sot? Ka shumë dëshmi, ende shumë të mbijetuar që po fiken me atë brengë. Shumë e shumë faqe janë mbushur në median e shkruar, portale, kronika televizive me histori të jashtëzakonshme, të cilat kanë vdekur po aty. Shqipëria hesht.

E shkuara fle te ne, kalon si gjaku në venat e pinjollëve çamë bashkë me ndryshimet, evoluimin tonë. Sa ka jetë njerëzore, aq ka edhe të shkuara të mbyllura padrejtësisht, si ishte ajo e çamëve. Si mund të harrohet gjithë ajo kasaphanë?! Si mund të vijohet ende duke heshtur, duke i injoruar shtëpitë e kthyera në kasaphanë burgjesh, orgjish kriminelësh, vrasjesh, therjesh?

Si mund të përfaqësosh një trevë të tërë vetëm me këngët e vallet e folkut të mrekullueshëm çam?! Si munden që këto valle dhe këngë me tekste të dhimbshme (“Osman Takja”, “Çelo Mezani”), të cilët, po vetë ata që bëjnë sikur nuk ekzistojnë, i këndojnë apo kërcejnë në eventet e tyre festive, për të thënë që: “Ja, ne Çamërinë e përmendim”.

Mos ky është tregues i asaj që njerëzimi ndahet nga e kaluara e tij duke qeshur? Jo. Pas një gjenocidi nuk qeshet, por kërkohet ndjesë, merren përgjegjësitë, kujtohen viktimat dhe u jepet pak dinjitet syve të lotuar. Lartësohen në vepra të shkruara, bëhen pjesë e historisë, u hidhet dritë arkivave. Atëherë themi se jemi një shoqëri dinjitoze dhe ky komunitet nis të ngrejë kokën. Si mund të vijohet ende me dhunë?!

“Nuk dua të shkoj në Paramithi se në ato rrugë janë varrosur shumë fëmijë”, më tha një çam. Unë dua të shkoj, të shoh, të prek atë zonë që ka kaq shumë për të më dhënë e thënë. Dua unë, se ju, ata, heshtakët, vijojnë ta injorojnë me pakte demonësh. Në tekstin e këngës himn “Çelo Mezani”, thuhet: 40 veta për një djalë, hakun s’e lemë pa marrë. Ky tekst na vjen nga një kohë luftë. Jetojmë në një kohë paqeje, ku hakmarrja nuk konsiderohet virtyt.

Virtyt konsiderohet dashuria, mirëkuptimi, harmonia, bashkëjetesa dhe vlerat e larta njerëzore që e shtyjnë njerëzimin drejtë përparimit. Jetojmë në kohën kur vlerë absolute konsiderohet e drejta e çdo individi dhe e çdo shoqërie. Çdokush ka të drejtë ta dijë të vërtetën mbi atë çka i kanë bërë, çka i bëjnë dhe do të mund t’i bëjnë. Në qoftë se kjo e drejtë nuk formësohet, ka humbur liria.