Në grahmat e fundit

Tregim nga: Alberto Moravia
Përktheu: Faslli Haliti

Në dhjetorin e kaluar, duke zbardhur dita, më thirrën me ngut që të shkoja e t’i rrija te koka mikut tim, kritikut të shquar S. Unë e dija që ai ishte i pamundur, por thirrja në një orë kaq të pazakonshme, më shqetësoi pa masë. Dhe në të vërtetë, si hyra në shtëpinë e tij, kamerierja, duke më ndihmuar të hiqja pallton, më vuri në dijeni se miku im s’kishte më shpresë shpëtimi: Kritiku S. po jepte shpirt.

E gjeta mikun e mjerë të shtrirë në shtrat me krahët e zgjatur mbi çarçafë dhe me kokën e trungun të mbështetur në një stivë jastëkësh. I rregullt dhe i pastër në jetë, kritiku S. po vdiste siç kishte jetuar; mbi komodinë ndodhej libri i fundit, ndarë përgjysmë nga letërprerësja; sapo ishte rruar dhe sapo kishte krehur me kujdes flokët. Sikur të mos ishte ajo zbehtësia e fytyrës dhe përpëlitja e lodhur e syve të tij, s’do ta kisha vënë re se ndodhesha pranë një njeriu që po vdiste. Kritiku S. më bëri shenjë që të ulesha pranë tij dhe, me zë gati të shuar, më tha se më kishte thirrur, pasi më kishte mikun më të afërt e kishte dëshirë të më rrëfehej.

“Gjithë jeta ime, s’ka qenë gjë tjetër, veçse një gënjeshtër e gjatë”, – shtoi ai me qetësi.

E gjykova këtë si një prerje të ndërgjegjes së një njeriu që po vdiste dhe u nguta të protestoja sinqerisht, veç të tjerave edhe jeta e kritikut S., mbi të gjitha, përsa i përkiste profesionit të tij si kritik, mund të themi, pa ndrojtje dhe pa teprime, ishte model. Por, ai tundi kokën, dhe m’u përgjigj se nuk kërkonte lajka apo ngushëllime në një çast të tillë. Ai më kishte thënë të vërtetën, pra me duhej ta dëgjoja dhe pastaj të pranoja se fjala gënjeshtër, në fund të fundit, ishte një term tepër i butë. I bindur gjithnjë e më shumë se flitej për një brengë të madhe, lidhur me karakterin e tij të ngurtë, i thashë se isha i gatshëm të pranoja rrëfimin e tij. Dhe ja se ç’më tha shkurt.

Që shumë i ri, kritiku S. kishte ushqyer shpresën më të zjarrtë që të bëhej shkrimtar, por jo të shkruante që në fillim sprova dhe artikuj kritikë, si beri më vonë, por poezi romane, drama. Kultura e tij, në të njëjtën kohë e thellë dhe eklektike, s’i ishte dukur e mjaftueshme për një nismë, së cilës shumë i përvishen me mendje të fjetur, pa bagazh tjetër, veç atij të fituar me ato pak lexime të çrregullta dhe me një prirjeje të rreme rinore. Por për sa i përket kritikut S., me gjithë punën e madhe, edhe pse kishte trokitur në dyert e poezisë, muza noprane, përsëri s’ia kishte hapur që s’ia kishte hapur dyert. Prirja kritike, tashmë, shumë e zhvilluar e lajmëronte pa pushim se ato poezi, ato drama, ato romane që vazhdonte të shkruante, ishin të gjitha plaçkë e ftohtë dhe pa jetë, prodhim i një vullneti që s’lindte asnjë frymëzim. Megjithatë, duke shpresuar përherë se një mëngjes të bukur do të zgjohej poet, kritiku S. këmbënguli edhe një vit me këtë mundim, jo me pak të kotë e pa bereqet, derisa një ditë, në dëshpërim e sipër, duke e kuptuar më në fund se s’do mund të ishte kurrë tjetër, veçse një kritik, dogji poezitë, novelat, dramat, çdo gjë dhe shkroi recensionin e parë. Nisi kështu rrugën, të cilën do ta vazhdonte me vendosmëri dhe sukses, deri në fund të jetës se tij.

Por, për shkak te shembjes se shpresave te tij me te dashura, i kishte mbetur një hidhërim dhe një zhgënjim i thelle dhe një urrejtje e tërbuar, kundër gjithë atyre qe arrinin atje, ku ai kishte dështuar, kundër poetëve, romancierëve, dramaturgëve dhe më në fund kundër atyre që arrinin të këndonin apo së paku të mërmërisnin nën zë këngën e tyre të shkurtër apo të gjatë, të trishtuar apo të lumtur; kundër gjithë atyre zogjve këngëtarë të ndryshëm, provonte mllefin e zërit të ngjirur dhe të qetë të mjellmës. Ndryshe nga ç’thuhet, ai është i heshtur në jetë si në çastin e vdekjes. Kështu, atij nuk i duket e tepërt që t’i mbajë të gjithë nën juridiksionin frikësues të një veprimtarie kritike që e bëri menjëherë të famshëm. Ai deshi të pajisej edhe me një vegël që ishte krijuar për të rrënuar krijuesit, për t’u hakmarrë kundër tyre, për t’i penguar të gjithë ata, me qëllim që të këndonin ose të paktën, të këndonin ashtu si duhej.

Kishte vene re se autoriteti i tij ishte i padiskutueshëm dhe shumë i përkrahur në qarqet e ndryshme letrare, sidomos midis të rinjve. E nisi, pra, me një veprim të matur e të peshuar me urtësi që t’i shmangte nga prirja e tyre gjeninë dhe t’u thoshte që të mos dukeshin fare në rrugët e papërshtatshme për ta, rrugëve shkretane, në të cilat ai e dinte se ata do të ngecnin. Ishte për shembull një poet, vargjet e të cilit premtonin një rritje më të lumtur, kritiku S., me shumë brishtësi bënte çmos që ai, jo vetëm të hiqte dorë nga poezia, por edhe me djallëzi, S., e këshillonte të hidhej e të shkruante romane të gjata psikologjike. Përkundrazi, një romancieri që tregoi pjekuri të parakohshme në krijimin dhe vizatimin e karaktereve, u përpoq ta bindte që të braktiste romanin dhe të shkruante vargje. Një dramaturg që ishte i pajisur me një talent të jashtëzakonshëm teatror, e nxiste të linte skenën dhe t’i vihej prozës artistike; një novelisti që rivalizonte Çehovin, e këshillonte të çimentohej në studimet monografike. Dhe, duke kaluar nga gjinitë te stili, atë që ishte i thjeshtë dhe i ndrojtur e këshillonte të bëhej i fryrë dhe barok, atij që ishte konciz i thoshte të bëhej proliks, kolerikët të bëheshin të shpëlare, të qetët, emfatikët, thatimët të shëndoshë, të errëtit të qartë, të qartët të errët. E kështu me radhë. Kritiku S. s’ishte i kënaqur derisa s’i kishte shthurur plotësisht talentet e reja, që kishin besim te vetja e tyre. Rojtar i një fari, të cilin të gjithë e besonin qëllimmirë, kritiku S. cilëndo barkë apo anije që i qëllonte të drejtonte, e çonte të mbytej nëpër shkëmbinj të thepisur. Udhërrëfyes i keq i merrte përsipër ata vetëm e vetëm për t’i çuar në mënyre të sigurt që të copëtoheshin në abus.

Rrëfimi i tmerrshëm vijoi gjatë, sepse kritiku S. deshi që unë jo vetëm të dëgjoja të gjitha hollësitë e gënjeshtrës së tij të gjatë, por me pedantizmin e tij të zakonshëm, të veçantë, ai donte që unë të dëgjoja një për një emrat e viktimave të tij dhe mënyrat që ai kishte përdorur për t’i vrarë ata. Parakaluan para meje, të gjitha personazhet, si të shquarat dhe të panjohurat e letërsisë sonë të tridhjetë viteve të fundit. Gati kishte njëfarë kënaqësie në numërimin e hollësive nga ana e kritikut S. dhe në mënyrën, çuditërisht të qetë, me të cilën ai i komentonte ato ndonjëherë: “Dhe kështu ai që pati mundësinë të bëhej një Manxon i dytë, unë bëra që ai të bëhej një poetuc i rëndomte”, por fjalët e tij të fundit qenë fjalët e një njeriu që kujtohet për krimet e tij dhe është sinqerisht i penduar për to. “Zot, më fal…”, – përfundon ai, ”e di që u kam bërë shumë keq… veçanërisht atyre njerëzve që të tregova… por mbi të gjitha atdheut tim, që për fajin tim u privua nga një letërsi, që do të ishte e shkëlqyer… Zot më fal”. Duke thëne kështu, zëri iu mek deri në një ton jashtëzakonisht të këputur, ai mënjanoi kokën mbi jastëk dhe dha shpirt.

Atë mëngjes unë e kalova duke përgjuar kufomën e mikut tim të mjerë. Pastaj, për disa ditë, funeralet madhështore, kremtimi, me një fjalë të gjitha përkujdesjet e skajshme që duhet t’i bëhen një të vdekuri, përthithën çdo mendim timin. Por, një javë më pas, duke menduar për rrëfimin e jashtëzakonshëm të kritikut S., nuk munda të provoj së paku, as një shtangie, mosbesim. Sepse, ndërsa sinqeritetin e kritikut S. në ato çaste, një hap para vdekjes, s’mund ta vija në dyshim, nga ana tjetër s’ishte aspak e sigurt se ata poetë, romancierë, dramaturgë që kritiku S. akuzonte veten se i kishte devijuar nga prirja e tyre e vërtetë, ishte e pamundur t’i përfytyroje autorë me vepra të tjera nga ato me të cilat ata ishin bërë të njohur. Dhe ajo që është më e keqja, vepra të tilla nuk dukeshin të dobëta dhe të pasinqerta siç pohonte kritiku S., por ndryshe nga njëra-tjetra ato dukeshin dhe tingëllonin domethënëse dhe të rëndësishme. Mendova shumë në lidhje me këtë mister dhe më në fund isha i detyruar të formuloja këto hipoteza:

1. Kritiku S. mbase kishte dashur të më gënjente (më pak e mundshmja).

2. Shija dhe mjeshtëria kritike e kritikut S. mbase ishin aq të rreme dhe se, ai kish arritur të ishte rastësisht kritik i mirë vetëm duke thëne të vërtetën e kundërt të asaj që mendonte dhe ndiente.

3. Dhe se prirja e parë e artistëve është gjithmonë e rreme dhe duhet shmangur e ndërprerë.

4. Kritiku S. kishte të drejtë se, edhe gjithë epoka gabohej në lidhje me letrarët e vet dhe e gjithë kjo letërsi aq e admiruar, nuk vlente as një grosh, duke qene pikërisht ashtu siç e kish dashur me ligësi kritiku S: të rreme, boshe, pa shije, të shkruar keq madje, dhe më të keqe në mendime dhe ide…

Këto s’ishin veçse disa hipoteza nga me kryesoret. Herë-herë përvijoheshin të tjera…, një pyll i vërtetë. Pohoj se për pak kohe kjo më shqetësoi, për më tepër se dhe unë isha midis atyre autorëve që kritiku S. kishte përkrahur të mermin rrugën e romanit. Po sikur dhe unë, pra, të kisha mbytur në vetvete krimbin e poetit lirik apo të eseistit? Ndieja se më mungonte toka nën këmbë dhe mallkoja kritikun S. si dhe sinqeritetin e tij të vonuar. Por, më në fund, duke mos e gjetur fillin, siç ndodh, shpesh në raste të tilla, heshta dhe s’mendova më për këtë. Po ndërkaq, vepra e kritikut S. vazhdonte të lartësohej në rrethet letrare më kërkuese. Një shkollë e tërë krenohet qe ndjek parimet e tij estetike. Ndërsa unë shkruaj, ndërkaq vazhdon mbledhja e kritikave te tij të shpërndara për t’u përmbledhur në një vëllim të vetëm. Dhe një kritik yni, nga më të mirët, do të merret me botimin e kësaj përmbledhjeje, të cilën ai do ta shoqërojë edhe me një monografi të gjate hyrëse.