Libretisti arbëresh i Donizettit

Nga: Dashnor Kokonozi

Një ditë fill pasi kishte zbarkuar në Sicili me ekspeditën e famshme të Të Njëmijtëve, Garibaldi, siç shkruan G. Bandi, mbase biografi i tij më i mirë, u dëgjua të këndonte këto vargje:

Ky përfytyrim i ëmbël/Do të ledhatojë shpirtin tim/Dhe kohë e ndritur do shpaloset/Përpara meje plot shkëlqim. 

Janë vargje i përkasin kabaletës së Baritonit të operas Gemma di Vergy e Gaetano Donizettit që ishte shfaqur si premierë rreth 30 vjet para kohës për të cilën flet Bandi. Libretist i saj është arbëreshi Giovani Emanuele Bidera (Palazzo Adriano 1784-Palermo, 1858).

Episodi i Garibaldit flet me një origjinalitet të shënueshëm për popullaritetin e kësaj vepre të madhe skenike midis bashkëkohësve të saj e që vazhdon deri në ditët tona në skenat më të mëdha të botës, siç do të shohim. Dhe, nëse libretistit të saj po i kushtojmë këto shënime, kjo nuk ndodh se diku gjetëm ndonjë shkresë arkivore ku ishte shënuar diçka për origjinën e tij, të cilën mbase nuk e njihte as ai vetë, por sepse Bidera jo vetëm se ndihej i tillë, arbëresh, por edhe sepse ai nuk mungoi që krahas bashkatdhetarëve të tij të shquar (De Radës, Kamadrës, Darës, Serembes etj.) të interesohej dhe shqetësohej seriozisht edhe për fatin e Shqipërisë.

Mësimet e para Bidera i mori në seminarin arbëresh të Palermos (në fakt në afërsi të Palermos) ku mbase nuk ishte as konviktor, sepse banonte tamam në Palazzo Adriano, ku shënojmë se kishin lindur edhe F. Krispi (kryeministri i parë i Italisë së bashkuar), Gavril Dara, i Riu etj.. E ëma, Ana Maria, ishte nga familja e Darajve.

Në këtë seminar jepte mësim edhe N. Keta (kishte nxënë aty dhe më pas u bë rektor i tij), mjaft i dhënë jo vetëm ndaj poezisë, por edhe ndaj historisë së lashtë të shqiptarëve. Dhe, siç ishte fryma e kohës, këmbëngulte të argumentonte origjinën e tyre pellazge, gjë që do ta bëjnë rregullisht të gjithë arbëreshët e njohur të kohës, mbase të ndikuar nga ide të sugjeruara nga studiues austriako-gjermanë.

Rreth vitit 1821, Bidera ndodhet në Napoli, që ishte jo vetëm kryeqytet i Mbretërisë së Dy Sicilive, por edhe qendër mjaft e rëndësishme kulturore e kohës. Duket aty ai tentoi të afirmohej në fusha të ndryshme si dramaturgji, pikturë, poezi, kostumografi, madje duke filluar nga viti 1828 ai nisi të botojë fashikujt e traktatit L’arte di declamare, që në të vërtetë duhet kuptuar si art i interpretimit. Ai çeli edhe një shkollë aktoriale, ku madje u regjistrua edhe De Rada dhe të rinj të tjerë arbëreshë, si Zef Skiroi.

Veç disa ngjarjeve që flasin për interesat e gjëra të Bideras, De Rada në “autobiologjinë” e tij tregon se ishte pikërisht ky, Emanuele Bidera, që e nxiti të përfundonte sa më shpejt Milosaon. Dhe, madje e ndihmoi që ta botonte.

Vetë Bidera, dy vjet më vonë do të botonte dy vëllime me tregime. Njëri prej tyre titullohet Quaranta secoli, racconti su le due Sicilie dal Pelasgo Matn-eer.

Interesimi i E. Bideras dhe i bashkëkohësve të tij për botën pellazgjike nuk ka asgjë të përbashkët me motivet e një numri gjithnjë në rritje “pellazgollogësh” të ditëve tona. Qëllimi tyre ishte të nxisnin krenarinë dhe interesin për “dheun e të parëve”, ndërkohë që e shkuara e këtij (at)dheu po humbiste edhe nga kujtesa kombëtare (nuk dukej asnjë gjurmë kënge për Skënderbeun në Shqipëri, ndërkohë që ca të dyshimta u mblodhën afërsisht në këtë kohë midis arbëreshëve). Me vullnet ata kërkonin të nxirrnin mbi ujë një emër që kishte nisur të harrohej, duke e cilësuar atë si një entitet të pavarur, në një kohë kur një shtet me një emër të tillë, Arbëri nuk ekzistonte, të gjithë ata që lindin aty jo vetëm në atë kohë por edhe njëqind vjet më vonë, cilësoheshin turq e do të kishin nënshtetësi turke, gjë me të cilën një pjesë po ambientoheshin, por për fat kishte nga ata që jo vetëm nuk e pranonin një gjë të tillë, por me kryeneçësi krijonin (e në shumë raste, sajonin) një histori e kulturë të një shteti që nuk ekzistonte, por që ishte mjaft më e epërme se e fqinjëve, me nënteksin e qartë se derisa këta fqinj u bënë shtet, çfarë na mungon që të kemi edhe ne një të tillë. Shkurt, i shoh krejt të përligjur në patosin e tyre, edhe pse pa një rigorozitet të shënueshëm shkencor.

Por, ndërkohë që ky aktivitet nuk e bëri dot Bideran pellazgollog të madh, sipas të gjithë njohësve të tij, fashikujt që ai botonte për artin teatral dhe shkolla e interpretimit që hapi në Napoli i dhanë shumë emër në qarqet artistike. Me këtë rast thuhet se atë erdhi ta takojë, ai që cilësohet si impresario më i madh i të gjitha kohërave, Domenico Barbaja, që atë kohë drejtonte teatrin San Carlo. Është ai (rolin e të cilit e luan G. Gaber te filmi i Mario Monicelit “Rosini! Rosini!”) që e ktheu San Carlon në teatrin më të rëndësishëm të të gjithë botës (thotë sot Wiki italian). Për shumë vetë atij i detyrohet edhe suksesi që patën kompozitorë të tillë të mëdhenj si Rosini, Donizetti, Bellini.

E pra, ndërkohë që drejtonte atë teatër të mrekullueshëm, Barbaja takon Biderën tonë dhe i propozon që punojë si profesor i “dizione” dhe libretist i teatrit San Carlo.

Ja pra, rrethanat në të cilat Bidera u njoh me Donizettin, që edhe ai ishte i afërt me drejtuesit e atij teatri dhe kishte ngritur veprat e tij në atë skenë. Dhe nga një lidhje e tillë ata do të realizojnë bashkë dy opera: Gemma di Vergy dhe Marion Faliero. Më vonë Bidera do të shkruajë për kompozitorin e njohur edhe tekste romancash dhe këngësh të ndryshme.

Gemma di Vergy, e cila u dha së pari në Scala të Milanos më 26 dhjetor 1834, cilësohet si vepër e rëndësishme e Donizettit. Në të vërtetë bëhet fjalë për një tragjedi lirike në dy akte. Bidera subjektin e saj e mori nga një pjesë e shkruar për teatër nga A. Dumas (ati), që trajtonte jetën e Sharlit të VII-të (dhe vasalët e tij të mëdhenj).

Në qendër të operës është vetë Gemma, gruaja e kontit të Vergyit, e cila nuk ka fëmijë dhe mbërthehet nga një ndjenjë e fuqishme xhelozie kur kupton se i shoqi do të prishë martesën, dhe po përgatitet të martohet me Idën. Dëshpërimi e shtyn atë të organizojë vrasjen e tij me ndihmën e një skllavi, Tamas, të cilin ajo e dashuron fshehurazi.

Duket që ka ndryshime të rëndësishme, sepse ky skllav duhet të jetë Jakubi (një personazh që sipas fjalëve, vetë Dumas ia ka marrë Gerard de Nerval-it), dhe që në dramën e Dumas është një arab që Charles de Savoisy e ka sjellë nga luftërat në Tokën e Shenjtë dhe Gemma është Berenzhera, gruaja e një kalorësi të fuqishëm, Guy-Raymond. Më tej Jakubi do të vrasë Rajmondin etj..

Kjo operë u nderua të hapë stinën e karnavaleve në Scala të Milanos në dhjetor 1834. Në rolin kryesor ishte sopranoja G. Ronzi, një primadona e kohës dhe favorite e Donizettit, për të cilën ai më parë kishte kompozuar “Fausta-n”, 1832. Për tridhjetë vjet rresht opera mbeti mjaft e kërkuar në Itali, por në San Carlo të Napolit u shfaq vetëm më 4 mars 1847, për të mbetur mjaft popullore për thuajse dhjetë vjet. Pastaj trupa u nis në turne dhe e shfaqi atë në Londër në mars 1842, pastaj më 1843 në Paris, Nju York, Lisbonë, St Petersburg, Vjenë dhe Barcelonë. U zhduk nga repertori nga fundi i atij shekulli për t’u shfaqur përsëri në shekullin XX-të.

Monserrat Caballé e interpretoi atë në San Carlo në dhjetor 1975. Pas kësaj Gemma di Vergy vazhdojë jetën skenike nën interpretimin e trupave të ndryshme në Nju-Jork, Paris etj..

Studiues të ndryshëm i njohin asaj një rol të veçantë edhe në “Risorgimento”, veçanërisht kur ajo u dha në teatrin “Il Carlino” të Palermos. Pas vargjeve të baritonit Mi toglieste core e mente/Patria, numi e libertà, në sallë pati shëprthime të forta entuziaste midis spektatorve, se me gjasë ato rezonuan me ndjenjat e tyre antiburbone.

Një bashkëpunim tjetër interesant i Donizettiit me Biderën është opera Marin Faliero, në origjinë të të cilës ishte vepra e Bajronit “Faliero doge of Venise”. Subjekti ruan frymën e thellë lirike të dramave të mëdha të Bajronit, me një shkrirje organike të oborreve aristokratikë të Mesjetës. Kritikët e vlerësuan për ariet dhe duetet e bukura.

Por, ajo pati edhe një fat të çuditshem. Donizetti mori një ftesë nga V. Bellini për t’u paraqitur në “Theatre italien” të Parisit për stinën teatrale të atij viti (1935). Premiera e Gemma di Vergy ishte dhënë vetëm dy javë më parë dhe si vepër tjetër të gatshme Donizetti kishte vetëm Marin Falieron me të cilën u vendos të shkojë në Paris.

Stina u hap me Puritanët e Bellinit (libreti nga konti Carlo Pepoli), e cila pati një sukses të bujshëm. Sapo e pa, Donizetti ndjeu t’i lëkundej besimi te vetja dhe në një letër që i dërgoi mikut e libretistit të njohur Felice Romani (libretist i Operave Norma, Elikziri i dashurisë, Ana Bolena etj.), ai i thotë: “Vërtet nuk do të arrij suksesin e Puritanëve, por nuk do të më vijë keq”.

Marin Falieros i erdhi radha të shfaqet në natën e 12 marsit. Biografët e kompozitorit thonë se megjithë përpjekjet e jashtëzakonshme e artistëve të tillë me emër si G. Grisi, Rubini, Tamburini, Lablashi (që luajti i pari rolin-titull) etj. Marin Faliero nuk arriti në nivelin e Puritanëve.

Në një letër që i dërgoi që atë natë një xhaxhai në Catania, Bellini shkruan: “Përsëri në fushë mbeta unë zot”.

Ai nuk e di se do të vdesë vetëm pak kohë më pas, në moshën 37 vjeçare.

Kritikët e kanë analizuar gjatë Marin Falieron, si muzikën ashtu edh tekstin e saj. Dhe, mendimi i përgjithshëm është se ajo nuk arrin në nivelin e krijimeve të tjera të Donizettit, si Luçia e Lamermurit, por gjithsesi hyn në radhën e veprave të tij serioze, që vazhdojnë të shohin ende dritën e skenave të mëdha të teatrove të vendeve të ndryshme. /Peizazhe të fjalës/