Politizimi i islamit

“Feja është sikur zogu, kush arrin t`a kap atë, ai  fiton me të” (Thënie arabe)

1.1. Zanafilla

Termi Islami Politik nuk është një term i cili buron ose që ka mbështetje të drejtpërdrejtë në librin e shenjtë të myslimanëve – Kur`an – siç nuk është pjesë as e fjalorit të gjeneratës së parë të cilës i ka prirë vet Muhamedi si i dërguar-profet.

Pas ndarjes së Muhammedit a.s. nga kjo botë, në mesin e myslimanëve kishin filluar të lindin zëra kundërthënës rreth çështjes se cili në fakt nga pasuesit e tij do të ishte më meritor që të pasojë udhëheqjen e myslimanëve. Kjo dëshirë kishte lindur për faktin se vet Muhammedi a.s. nuk kishte lënë një pasues të tij të emëruar paraprakisht.

Dëshira dhe konkurrenca, por edhe shfaqja e meritokracisë për të qenë në krye të udhëheqjes së myslimanëve, pas kalimit në amshim të Muhammedit a.s., kishte shkaktuar diversitete në komentimin e çështjeve të caktuara të fesë, ku gjithsecili bënte interpretime sipas anës dhe kahjes së pretenduesve për pushtet.

Ndarja e parë, më e madhe politike e udhëheqësve myslimanë kishte ndodhur në luftën e Sifinit (mes Irakut dhe Sirisë), në vitin 659. Një luftë kjo e zhvilluar mes ithtarëve të Aliut r.a., (Kalifit të katërt të myslimanëve) dhe të guvernatorit Muavi bin Ebi Sufjan, i cili ishte udhëheqës i parë i shtetit Emevit mes viteve 661-680. Aliu dhe Muaviu nuk e pranonin pushtetin e njëri tjetrit. Mirëpo, para një mospajtimi dhe konflikti të tillë, besohet se fillet e përçarjes së parë pas Muhammedit a.s. konsiderohen të jenë ato të kohës së Kalifit të tretë Othman r.a., ndaj të cilit ishte ushtruar atentat në vitin 658, si dhe njashtu ngatërresa tjetër e quajtur si “Rasti i Xhemel-Deves”, pas të cilit u shkaktuan trazira të cilat vazhduan edhe gjatë gjithë kohës së Kalifit të katërt Aliut r.a.

Ngjarjet e lartpërmendura para 14 shekujve njihen si raste të para të përdorimit të fesë për gjetur zgjedhje politike, kurse rasti me eklatant ishte momenti i ngritjes lartë të librit të shenjtë Kur`anit, si forma më e mirë e gjykimit të drejtë, për ndërprerjen e grindjes dhe luftës mes Aliut r.a. dhe Muaviut, pas të cilit veprim kishte lindur edhe fraksioni i quajtur Havarixh. Havarixhet janë të njohur si renegat të cilët përdornin simbolin e tyre: ”Nuk ka gjykim tjetër , përveç gjykimit të Zotit”!

Këto grindje për pushtet kanë vazhduar deri tek ndarja më e madhe e myslimanëve në dy drejtime kryesore; Sunit dhe Shiit.

Pavarësisht nga kjo, mund të thuhet se politizimi i fesë dhe përdorimi i saj si mjet për realizimin e qëllimeve të kësaj bote, është një plagë e vjetër aq sa është e vjetër edhe vet historia islame.

Lëvizjet islame në përgjithësi ndahen në dy grupe kryesore:

1. Lëvizje islame fetare, të cilat kryesisht merren me thirrjen në fe, në bazë të leximit dhe interpretimit të veçantë të teksteve fetare. Qëllim i tyre kryesor është themelimi i një besimi të shëndosh dhe të saktë në Zot, kurse të gjithë të tjerët të cilët nuk i binden thirrjes dhe interpretimit në bazë të shkollës së tyre të veçantë dhe specifike, konsiderohen si të çalë në fe, ose gjykohen si jo besimtarë të vërtetë. [1]
2. Lëvizjet politike sociale, të mbështetura në programin islam. Këto lëvizje sot dominojnë në botën arabe dhe islame në përgjithësi.

1.2. Lëvizjet islame politike sipas konceptit bashkëkohor [2]

Lëvizjet e islamit politik sipas konceptit bashkëkohore, kanë filluar kryesisht në prag të rënies dhe pas rënies së Perandorisë Osmane, kurse hovin e tyre më të madhe e kanë marr pas viteve të 1960 të shekullit të kaluar.

Rritja e dytë e tyre ka ndodhur pas 11 Shtatorit të vitit 2001, ndërsa kulmimin më të madh dhe aktivitetin me të dendur e kanë arritur pas ngjarjeve të Pranverës Arabe, të filluara në Tunizi, më 17 Dhjetor të vitit 2010. [3]

Lëvizjet islame politike në kuptimin dhe konceptin bashkëkohor, janë lëvizje dhe organizime të cilat ushtrojnë veprim politik me simbole islame, që për qëllim kanë realizimin e themelimit të shtetit islam, në të cilin zbatohet ligji i Sheriatit.

Ndryshe, nocioni “Islami Politik”, së fundi është shndërruar në një term informativ akademik, i cili po përdoret për cilësimin e lëvizjeve të ndryshme politike, të cilat besojnë dhe synojnë në Islamin si sistem qeverisës komplet të jetës, ku feja dhe shteti janë një dhe të pandara.

Shkaqet e lindjes së lëvizjeve politike islame:

Lëvizjet islame me program politik, në përgjithësi, kanë lindur si rezultat i rrethanave shoqërore, gjeopolitike dhe gjeostrategjike me të cilat është ballafaquar shoqëria islame gjatë historisë. Ato janë përdorur për qëllime dhe agjenda të cilat mund të përkufizohen si më poshtë:

1. Si formë e konsolidimit dhe luftimit të kolonialistëve perëndimor, të cilët dominonin në botën islame, veçanërisht gjatë shekullit XVIII-të dhe XIX-të
2. Si formë e kundërshtimit dhe rezistencës ndaj ndikimit perëndimor; ushtarak, politik, social dhe kulturor, për të cilin besonin se nuk është sistem kompatibil me Islamin dhe mësimet e tij, dhe me traditën shoqërive myslimane në përgjithësi.
3. Si formë e kundërshtimit dhe luftimit të sistemeve sekulare të krijuara në botën arabe dhe islame, post kolonialiste, pas Luftës së Dytë Botërore.
4. Si formë për rrëzimin e sistemeve totalitare dhe diktatoriale të kohës moderne.
5. Si formë e shfaqjes së pakënaqësisë ndaj dështimit të qeverive, për rregullimin dhe përmirësimin e mirëqenies sociale, ekonomike dhe politike, në mesin e shoqërive myslimane.
6. Si kundër-reagim i provokimeve perëndimore, siç ishte rasti i portretizimit të figurës së Muhammedit a.s përmes karikaturave, që shkaktuan rritje të islamofobisë në botën perëndimore, dhe kundër reagim në botën islame.
7. Si formë e luftës dhe kundërshtimit ndaj invadimit amerikan në Kuvajt, Irak, Afganistan dhe tani së fundi në Irak dhe Siri.
8. Si formë e arritjes m e të lehtë dhe më të shpejtë në pushtet.

1.2.1 Definicionet e udhëheqësve dhe njohësve të sotëm të lëvizjeve islame politike:

1.2.1.1. Rashid Ganushi, udhëheqës kryesor i Lëvizjes Reformiste حركة النهضة në Tunis, natyrën e lëvizjeve islame e cilëson si vijon: “Me lëvizjet islame ne kemi për qëllim të gjitha aktivitetet të cilat dalin nga motivet e Islamit për të realizuar qëllimet e tij, si dhe reformimin e vazhdueshëm të mësimeve të tij. Islami është i përshtatshëm për çdo kohë dhe çdo vend, dhe si i tillë është i destinuar që mesazhi i tij të jetë i ripërsëritshëm dhe i reformuar, konform ndryshimit të rrethanave të kohës dhe vendit. Me zhvillimin e shkencës, njohurive dhe arteve të ndryshme, do të ndryshojë edhe qëllimi dhe strategjia e lëvizjeve islame, por edhe metodat e punë së tyre”. [4]

1.2.1.2. Dr. Abdullah Ebu Iz-zeh thotë se: “Me lëvizjet islame ne synojmë grupin e organizimeve të ndryshme, të cilat janë të mbështetura në Islam dhe të cilat angazhohen në aktivitet, si vijon:

•  që punojnë në fushën e veprimtarisë islame, në kuadër të strukturës dhe pikëpamjes gjithëpërfshirëse të jetës së njeriut, në mënyrë që ajo të përshtatet me udhëzimet e Islamit,
• që synojnë shkaktimin e rilindjes dhe reformave gjithëpërfshirëse, për të gjithë popujt myslimanë, të ndarë apo të bashkuar, duke mbështetur në perspektiven islame,
• që përpiqen për të ndikuar në të gjitha fushat e jetës së shoqërisë, me qëllim të përmirësimit dhe kthimit të tyre në praktikën e principeve të Islamit”. [5]

1.2.1.3. Mhamud Ebu Seuud në lidhje me lëvizjet islame thotë:  “Në përgjithësi, qëllimi i lëvizjeve islame kudo që ato veprojnë, është bashkimi i pjesëtarëve myslimanë nën ombrellën e një organizate me sistem dhe natyrë të punës së veçantë:

• të cilat besojnë në Islamin si fe, në ligjet dhe sistemin e tij,
• që angazhohen në praktikumin e Islamit në përditshmërinë e tyre, brenda suazave dhe kufijve të njohurive që kanë.

Me fjalë të tjera, lëvizja islame është angazhim i një grupi nga radhët e myslimanëve, i cili simbol të tij ka Sheriatin islam si forcë motivuese, duke zhvilluar gjithë jetën në përputhshmëri me mësimet islame përmes strukturave të cilat ata i themelojnë, sipas nevojës dhe rrethanave të ambientit të caktuar”. [6]

1.2.1.4. Kurse sipas autorit perëndimor Bjor Olav Utvik (1993: p.201), lëvizjet islamike mund të përkufizohen përmes tri tipareve:

• Referimit të tyre se ata i takojnë një lëvizjes islame të caktuar.
• Thirrjes së tyre për formimin e shtetit islam konformë ligjit të sheriatit.
• Përmes organizimit të tyre me qëllim të realizimit të qëllimeve të lartpërmendura.

1.2.1.5. Berman Sher mendon se islamin politik mund të definohet si një grup i ideologëve i cili mendon se Islami duhet të jetë udhëheqës i jetës sociale, politike, por edhe i jetës personale individuale. [7]

1.2.1.6. Ndërsa Bernard Lewis thotë se “protagonistët e lëvizjeve islame politike i quan aktivistë të Islamit”. [8]

1.3.0 LLOJE TË LËVIZJEVË TË ISLAMIT ME NGJYRIME POLITIKE

Lëvizjet e islamit me synime dhe agjenda politike janë të ndryshme dhe të llojllojshme në Botën Islame. Ato kryesisht identifikohen me themeluesit e tyre, të cilat ndahen në lëvizje bazike si dhe në degëzime të shkëputura nga bërthama e tyre amë.

Pas ndarjes së madhe të bashkësisë myslimane në atë sunnite [9] dhe shiite [10], në fund të shekullit VI-të dhe në fillim të shekullit VII-të, për qëllime supermacie, meritokracie dhe politike, janë themeluar edhe grupime dhe sekte të ndryshme fetare të mbështetura mbi bazën e themeluesve të tyre.

Këtu më poshtë mund të veçohen disa nga lëvizjet kryesore islame me qëllime politike, të cilat kanë zënë vend në shoqëritë myslimane në përgjithësi, përgjatë periudhave të ndryshme kohore, të cilat në një formë apo tjetër janë edhe sot aktive, ku më shumë e ku më pak.

1.3.1 Lëvizja vehabiste, është lëvizje politike fetare e themeluar dhe e udhëhequr nga Muhamed bin Abdul Vehabi. Themeluesi i saj pretendonte se myslimanët e kohës së tij kishin devijuar rrugën e drejtë të besimit në Zot. Prandaj, sipas tij, shihej e domosdoshme që të ndërmerreshin hapa për ruajtjen e besimit të “shëndosh”, i cili duhet të jetë i mbështetur në vetëm tri burime kryesore:

1. në Kur`an,
2. në thëniet e Muhammedit,
3. dhe në trashëgimin e gjeneratës së parë të myslimanëve të identifikuar si “Es-selef es-Salih”. [11]

Kjo lëvizje ka marr emrin sipas themeluesit të saj në vitin 1703, në vendin e quajtur Nexhd, i cili shtrihet mu në mes të Gadishullit Arabik. Për të realizuar qëllimet e tyre, vehabistët i kishin shpallë luftë të gjithë atyre të cilët kundërshtonin doktrinën e Abdul Vehabit, duke e konsideruar veten si grupimi i vetëm i cili do të shpëton nga zjarri i xhehenemit-ferrit, dhe si i vetmi praktikues i vërtetë i radhëve të Ehli- Sunnetit.

Nga doktrina vehabiste sot derivojnë grupimet dhe sekte, si: xhemati “selefij”, “tekfirinjët”, “rebi-injët” etj., të cilat praninë e tyre në dekadat e fundit e kanë shtrirë ndjeshëm në shumë vende të ndryshme të botës, duke mos i përjashtuar as trojet shqiptare, ballkanike dhe evropiane. Kjo shtrirje është arritur falë Naftës [12] së eksploruar në fillim të shekullit XX-të, e cila këtyre lëvizjeve i ka mundësuar mbështetje të madhe financiare. Aktivitetet lëvizjes vehabite jashtë origjinës ku ajo ka lindur, zhvillohen kryesisht përmes shoqatave të cilat veprojnë me emërtime të ndryshme, si dhe përmes individëve përfaqësues.

Vehabistët thërrasin që të pasojnë vetëm dijetarë myslimanë të caktuar, të cilët e përfaqësojnë dhe kultivojnë doktrinën e tyre konservative dhe puritane, kurse dijetarët jashtë saj i emërtojnë me nofka të ndryshme, si: renegatë, të çalë në besim, jo pasues të vërtetë të akides – nyjës së besimit në Zot – të dalë nga feja, mëkatarë etj.etj.

1.3.2. Lëvizja Djubandij në Indi

Lëvizja Islame Djubandi në Indi kishte lindur si reaksion kundër dominimit të Britanisë së Madhe. Ajo udhëhiqej nga Ahmed Hani (1817-1892), e themeluar në Djubandi, diku 150 kilometra larg kryeqytetit Nju Delhi. Pas themelimit, kjo organizatë ishte shtrirë deri në jug të Azisë me shkollën e saj të quajtur “Darul-ulumi”, të themeluar në vitin 1866. Mbi bazat e kësaj shkolle besohet se ishte ngritur edhe shteti i sotëm i Pakistanit, kurse më pas mbi parimet e saj ishte themeluar edhe lëvizja Talibane në Afganistan.

1.3.3. Lëvizja e Ebu el-Ala el-Mevdudi 1903/1979

Mevdudi i cili jetonte në Pakistan ishte ndikuar nga shkolla e Ahmed Hanit në Indi. Ai apelonte në themelimin e shtetit islam në të cilin do të zbatoheshin parimet islame sheriatike. Në vitin 1941 Mevdudi kishte themeluar grupin e tij të quajtur” Xhemati Islam”, i cili sot ka mbi 53 ulëse në Parlamentin e Pakistanit nga 272 sa ka gjithsej.

1.3.4. Lëvizja e Vëllazërisë Myslimane

Themelues i organizimit të vëllazërisë myslimane është Hasen el-Benna , në vitin 1928. [13]

Lëvizja e Vëllazërisë Myslimane është opozita më e madhe politike në shumë vende arabe, me dominim të theksuar në Egjipt, Tunizi, Jordani, Algjeri dhe Palestinë. Sipas analistëve, ajo është e përhapur në shumë se në 72 vende të botës. [14]

Sipas kartave të Vëllazërisë Myslimane, shihet se qëllimi dhe synimi i tyre është reformimi politik, social dhe ekonomik i shtetit, i mbështetur në pikëpamjet e Islamit gjithëpërfshirës. Synimi i një reforme të tillë nga lëvizja e Vëllazërisë Myslimane, nuk është vetëm Egjipti, por edhe vendet tjera arabe dhe islame në të cilat janë prezentë pjesëtarët e Vëllazërisë. Xhemati i Vëllazërisë Myslimane ka pasur ndikim në disa lëvizje të armatosura xhihadiste, të cilat janë konsideruar si rezistence ndaj të gjitha llojeve të okupimit dhe të ndërhyrjeve të jashtme, si: Lëvizja Hamas në Palestinë, në Irak, në Algjeri, në Liban etj. Lëvizja e Vëllazërisë Myslimane si hap të parë e sheh formimin e individit mysliman, të familjes myslimane, të shoqërisë myslimane dhe në fund formimin e shtetit islam.

Simboli i vëllazërisë myslimane është: “Allahu është qëllimi ynë, Muhamedi është ideali ynë, Kur`ani është kushtetuta e jonë, Xhihadi është rruga e jonë, vdekja për hir të Zotit është aspirata e jonë.”

1.3.5. Lëvizja e xhihadit islamik

Është lëvizje e shkëputur nga lëvizja amë e Vëllazërisë Myslimane në Egjipt, e cila beson se realizimi i qëllimit për themelimin e shtetit islam është vetëm lufta. Ajo është themeluar në vitet 1970-ta, jo larg kohe pas dënimit me varje të Sejid Kutubit, në vitin 1966. Lëvizja e xhihadit islamik kishte marr përsipër atentatin e vrasjes së Enver Sadatit, kryetar i atëhershëm i Egjiptit.

Kjo lëvizje po ashtu konsiderohet të jetë përgjegjëse për sulmet me bombë kundër Ambasadës së Egjiptit në Pakistan, në vitin 1995, dhe ambasadës së SHBA-ve në Shqipëri në vitin 1998.

Lider i saj në Egjipt ishte Eymen Edh-Dhevahirij.

1.3.6. Hizbu Tahrir

Hizbu Tahrir (Partia e Çlirimit) është i vetmja organizatë politike e cila punon për rifillimin e jetës islame në bazë të shtetit, sipas kalifatit islam, ku islami do të ishte parimi i parë i rregullimit të sistemit politik, ekonomik dhe social. Hizbu Tahrir gjithashtu është e vetmja parti apo lëvizje e cila nuk i ka ndërrua principet e saja që nga themelimi i saj në vitin 1953. Hizbu Tahrir nuk e pranon gradualitetin në Islam, por themelimin e drejtpërdrejtë të shtetit islam si hap të parë.

1.3.7. Hizbullah

Hizbullahi apo ndryshe e njohur si “Rezistenca islame”, është një organizim politik i cili operon në Liban për më shumë se 20 vite me radhë. Hizbullahu është i njohur për luftën e zhvilluar kundër Izraelit në vitin 1982, 2000 dhe 2006. Shumë vende arabe dhe perëndimore këtë organizim e cilësojnë si organizatë terroriste.

Muhamed Husejn Fadlullah kishte rolin kryesor në themelimin e kësaj organizate, e cila kishte marr përkrahjen e madhe pas revolucioni në Iran në vitin 1979. Pjesë e saj me shumicë janë pjesëtarët Shiaa, me në krye liderin e tyre shpirtëror Hasen Nasrullah, i cili është në funksion të sekretarit të përgjithshëm dhe përfaqësues ligjor i Alij Hameniut në Iran. Kjo organizatë angazhohet për çlirimin e Palestinës të cilën e konsideron si vend të okupuar, kurse Izraelin si okupator dhe shtet jo legjitim në Lindjen e Mesme.

1.4.0. KOSOVA VIS-A-VI LËVIZJEVE ISLAME POLITIKE

Kosova, me shtrirjen e saj gjeografike në Ballkan dhe me aspiratat e saj për t`u integruar në sistemin e bashkuar evropian, nuk duhet të ketë asgjë të përbashkët me lëvizjet islame politike, të cilat kanë qenë dhe janë sot aktive në vendet e ndryshme të botës islame. Duke studiuar arsyet dhe motivet e themelimit si dhe natyrën e aktivitetit të lëvizjes islame me ngjyrime politike, kudo që ato veprojnë, në pah del e e vërteta se, ne nuk kemi asgjë të përbashkët me të tilla lëvizje dhe se ato nuk duhet të jenë model i organizimit tonë shoqëror dhe politik, as tani e as në të ardhmen.

Një ndër arsyet kryesore pse ne duhet të qëndrojmë larg këtyre lëvizjeve mund të renditen si vijon:

1. Për shkak të pozitës gjeografike të Kosovës, dhe të pozicionit të saj me vendet fqinje përreth.
2. Për shkak të specifikasitetit të mentaliteti , zakoneve dhe kulturës që ka populli ynë, për dallim nga ato të Lindjes së Mesme.
3. Për shkak të strukturës shtetërore të Kosovës si vend multi etnik dhe multikulturor.
4. Për shkak të përcaktimit të popullit të Kosovës për të ndërtuar një shtet me sistem qeverisës demokratik perëndimor.
5. Për shkak të interesit gjeopolitik dhe gjeostrategjik të Kosovës, afatshkurtër dhe afatgjatë në Ballkan dhe në Evropë.

Populli i Kosovës dhe ai shqiptar në përgjithësi, duhet t`i gëzojë të drejtat dhe liritë e plota fetare, ashtu si edhe çdo vend tjetër demokratik; të ruajë respektin e ndërsjellë mes komuniteteve të ndryshme religjioze, si dhe të kultivojë kulturë të bashkëjetesës me të gjithë pa dallim, mbështetur në parimet njerëzore, humane, si dhe në sistemet e avancuara demokratike.

Njeriu mund të jetë besimtar i Zotit dhe i devotshëm, edhe duke mos qenë pjesë e asnjë ideologjie dhe doktrine fetare me orientime politike.

Koncepti i besimit në Zot, duhet të jetë i tillë, i cili zhvillon dhe kultivon dashurinë, harmoninë solidaritetin dhe unitetin e njerëzve dhe shoqërisë, e jo atë të përjashtimit apo të ekskluzivitetit.

Luftimi i të tjerëve në emër të Zotit, pse ata nuk besojnë dhe mendojnë si ne, është veprim kundër konceptit dhe parimeve të shëndosha të Krijuesit tonë, të përbashkët.

Prijësit fetarë shqiptarë, ashtu siç pohon edhe autorja franceze Nathalie Clayer për shekuj me radhë, kanë zhvilluar kulturë fetare të natyrës – non fanatic non fundamentalist – me përjashtime të vogla dhe raste të izoluara. Prandaj, kjo edhe duhet të jetë rruga e jonë e pa alternativë, e cila duhet ndjekur edhe në ta ardhmen tonë.

Për të gjitha shoqëritë në Botë, por për neve si shqiptarë në veçanti, toleranca dhe bashkëjetesa fetare janë alfa dhe omega, ajri dhe uji pa të cilat nuk mund të mbijetojmë.

[1] Në mesin e këtyre lëvizjeve, me interpretime të veçanta të Islamit, gjegjësisht të formave rigjide dhe konservative bënë pjesë edhe “Lëvizja e Tekfirit dhe Hixhretit”. Udhëheqësit e kësaj lëvizje konsiderojnë se besimtari në pamundësi të ndryshimit të shtetit dhe shoqërisë ku jeton, është i obliguar që të emigrojë- të bëjë hixhret, qoftë edhe në shkretinë, ose të jetojë i vetmuar, si formë e distancimit dhe shprehjes së mos kënaqësisë së tij me rrethin jo praktikues te Islamit brenda të cilit jeton. Në këtë frymë të perceptimit bënë pjesë edhe Lëvizja e dhunshme xhihadiste, e cila përpiqet që të shkëpus dhe largojë sistemet qeverisëse, të themeluar mbi bazat e sundimit dhe organizimit njerëzor, për t`i zëvendësuar me ato hyjnore.

[2] Publicisti dhe analisti arab Rijad Abdullah Zahrani pohon se: “Historia e lëvizjeve dhe organizimeve islame politike është e mbushur me plotë të vërteta demaskuese. Lëvizjet islame politike dekada me radhë kanë dezinformuar masën e gjerë në emër të fesë dhe të medh-hebit, shkollës juridike fetare të caktuar. Këto lëvizje, qofshin sunnite apo shiite, kanë qenë ndër faktorët kryesorë të përhapjes së ekstremizmit, tiranisë politike, dhunës, korrupsionit, injorancës në mesin e shoqërive, si dhe atë të sektarizmit urrejtës. Gjithashtu, ato janë shkaktare kryesore të vdekjes së komuniteteve nga injoranca që ato kanë mbjellë në mesin e tyre, pastaj të shkaktimit të trazirave për të vrarë kategori të njerëzve të caktuar brenda të njëjtës shoqëri. Zahrani mendon se e njëjta histori e këtyre lëvizjeve po ngjan edhe sot pas Pranverës Arabe, të cilat sipas tij kanë shkëputur mësime nga lëvizjet dhe organizimet e mëhershme islame politike, prandaj dhe pikërisht kjo është edhe arsyeja pse ato nuk po korrin sukses në teren. Pranvera Arabe, sipas Zahranit, nuk do të ngadhënjejë, përderisa protagonistët e saj nuk lirohen nga politizimi i fesë. Lëvizjet islame, sunnite dhe shiite, edhe me diferencimet e mëdha që kanë nga shkollat e ndryshme që ata ndjekin, kanë anatemuar arsyen njerëzore dhe po e legjitimojnë derdhjen e gjakut si rrugë të tyre, për shpalljen e Hilafetit, apo të kthimit të Mehdiut të pritur, si dhe të caktimit të ndodhisë së kataklizmës – kiametit – teori këto të cilët i ngjasojnë filmave iluzionistë të cilëve nuk u beson përveç injorantit dhe të marrit”! (www.shbabmisr.com)

[3] Disa nga vëzhguesit dhe analistët politikë, ngritjen e lëvizjeve fetare politike, në etapën e Pranverës Arabe e shohin si rezultat të disa faktorëve:

• Aftësia organizative përballë sistemeve të kaluara

• Bindja e qytetarëve të rëndomtë se pasimi i tyre është obligim fetar.

• Bindja e të tjerëve se në sistemet e kaluara qytetarët kanë qenë më të persekutuar dhe më të shtypur etj.

[4] راشد الغنوش, العركة الأسلامية و مسألة التغيير- المركز المغاربي للبحوث و الترجمة , لنن 2000, ص 11

[5] عبدالله أبو عزة , نحو حركات إسلامية علمية و سلمية , في كتاب عبدالله النفيسي ص 179

[6] محمد أبو سعود , مشكلة المدلولات و القيادات , كتاب عبد الله النفيسي , ص/ 354

[7] Berman, Sheri (2003). “Islamism, Revolution, and Civil Society”. Perspectives on Politics 1 (2): 258

[8] Islamic Republic by Bernard Lewis

[9] Sunnit janë grupimi më i madh i myslimanëve, të cilët besojnë:

• në librin shpallur Kuranin,

• në thëniet e sakta të Muhammedit a.s.,

• në katër shkollat juridike të themeluara pas vdekjes së Muhammdit a.s,

• dhe që katër kalifët pas Muhammedit a.s., i konsiderojnë legjitim dhe të besueshëm.

[10] Shiat janë grupimi i dytë më i madh i myslimanë në botë. Shiat, që në nismë të themelimit, kanë qenë të njohur si pasues apo ithtarë të Aliut r.a, gjegjësisht Kalifit të katërt pas vdekjes së Muhammedit a.s. Grupi më i madh i tyre janë pasuesit e 12 imamëve të cilët ata i besojnë se janë trashëgimtarë të Aliut r.a.

[11] Selef es-Salih, konsiderohen pasuesit e drejtë dhe të besueshëm të praktikës origjinale të Muhammedit a.s.

[12] Deri në eksplorimin e arit të zi në Gadishullin Arabik, primatin e mendimit fetar islamë e kanë pasur qendrat tjera akademike në botën arabe dhe islame si; universiteti el-Az-har në Kajro, Damasku, Bagdadi, Stambolli, India, Pakistani, etj. Edhe sot mendimtarët më të mëdhenj dhe më të njohur të mendimit Islam gjenden jashtë Gadishullit Arabik, mirëpo shumë prej tyre kanë mbetur nën hije për shkak të gjendjes së rëndë ekonomike të vendeve ku ata jetojnë, si dhe mos përkrahjes financiare të cilën nuk e gëzojnë institucioneve të tyre akademike ku ata veprojnë.

[13] Këtë organizim të tij të parë, Hasan el-Benna e kishte quajtur “Lëvizja Islame”.

[14] Disa vende, përveç Egjiptit, si Rusia, Kazakistani, Arabia Saudite, Emiratet e Bashkuara Arabe, lëvizjen e Vëllazërisë Myslimane sot e konsiderojnë si organizatë terroriste.