Tregim nga: Mikhail Lermontov
Përktheu: Agim Xh. Deshnica
Shumë kohë më parë, jetonte në Tiflis një turk i kamur. Zoti e kishte ndihmuar të bëhej i pasur. I pat dhënë florinj pa masë, por floriri më i shtrenjtë ishte bija e vetme, Makbul Megeri. Yjet në qiell janë të bukur, por pas tyre jetojnë engjëjt, ata ua kalojnë yjeve për hijeshi, kështu edhe Makbul Megeri ishte më e mira e vajzave të Tiflisit. Jetonte gjithashtu në Tiflis një djalosh i varfër me emrin Ashik Qeribi. Fati i pati falur vetëm zemrën e bardhë dhe dhuntinë për të kënduar bukur e mirë. Ashiku këndonte e luante me saze për lavdinë e kreshnikëve të Turkestanit. Nëpër festa argëtonte të pasur e të lumtur. Në një dasmë shikoi Makbul Megerin. Me vështrimin e parë u dashuruan. Shpresa e këngëtarit për të lidhur fatin me të, qe fare e pakët, ndaj u ngrys si qielli në dimër.
Në një kopsht të bukur me pjergulla plot rrush, Ashiku u shtri nën hije dhe e mori gjumi. Atypari kaloi Magbul Megeri me shoqe. Njëra prej tyre pa këngëtarin tek flinte, mbeti prapa dhe i vajti afër.
– Ç’është ky gjumë kështu nën hije! – këndoi ajo. – Çohu, o i marrë, vasha jote po kalon pranë!
Ashiku u zgjua dhe e vështroi. Vajza si zogëz e trembur bëri prapa dhe u largu me vrap. Makbul Megeri e qortoi, kur dëgjoi këngën e saj.
– Nëse do ta dije, – iu përgjigj ajo, – se kujt i këndova, do të më falënderoje. Ishte Ashik Qeribi yt!
– Shkojmë bashkë ta takojmë! – i tha Makbul Megeri.
Me të parë Ashik Qeribin aq të trishtuar, i foli ëmbël e iu lut të qetësohej.
– Si të mos trishtohem! – u përgjigj ai. – Unë të dashuroj, por ti nuk do të bëhesh e imja kurrë!
– Kërkomë tek im atë dhe ai do të pranojë. Paja dhe pasuria, që më përkasin, mjaftojnë për ne të dy.
– Mirë, – ia ktheu Ashiku, – po sikur Ajak Agai mos të të japë asgjë? Kur të jemi të martuar, ti do të nisësh të ankohesh ndaj meje. Jo, e dashur, do të endem nëpër botë për t’u bërë i pasur, ndryshe në shkretëtirat e largëta do të vdes. Nëse pranon, të premtoj se në mbarim të afatit do të jesh e imja.
Ajo pranoi, por nëse nuk kthehej në ditën e caktuar, do të bëhej gruaja e Kurshud Beut i cili kishte kohë që i sillej rrotull.
– Shtegtimi në vise të largëta –
U kthye Ashik Qeribi në shtëpi, mori bekimin e nënës për udhëtimin e largët, puthi motrën e vogël, hodhi mbi sup torbën me sendet e nevojshme dhe me shkop në dorë doli nga Tiflisi.
Rrugës e arriti një kalorës. Ktheu sytë, e pa. Ishte Kurshud Beu.
– Mirëdita! – thirri ai. – Kudo që të shkosh, udhës më ke edhe mua! Këtej e tutje do të jemi miq.
Ashikut nuk i pëlqeu aspak miku i paftuar, po s’kishte ç’të bënte, ndaj pranoi. Ec e ec së bashku … Më në fund, u preu udhën një lumë i thellë. Nuk kishte as urë, nuk shihej asnjë va.
– Noto i pari, – tha Kurshud Beu, – unë do të vij pas teje!
Ashiku u zhvesh, la rrobat në breg dhe u hodh në ujë. Duke notuar ktheu kokën prapa e thirri: “O Zot i plotfuqishëm!“
Kurshud Beu, pasi ia kishte rrëmbyer veshjet, me kalin e shpejtë po vraponte nëpër fushë drejt Tiflisit. Pluhuri ngrihej përpjetë si re e dendur. Kur mbërriti, vajti drejt te nëna plakë e Ashik Qeribit
– Biri yt u mbyt në lumë! – i tha. – Ja, rrobat e tij!
Nëna e gjorë me hidhërim ra mbi to dhe i njomi me lot të nxehtë, pastaj shkoi tek e dashuruara e të birit, Makbul Megeri.
– Biri im u mbyt në lumë! Kurshud Beu më solli teshat e tij! Tani je e lirë!
Magbul Megeri qeshi e tha:
– Mos u beso gënjeshtrave të Kurshud Beut! Pa kaluar shtatë vite, askush nuk mund të bëhet burri im!
Mori balalajkën e varur në mur dhe nisi t’ia thoshte qetësisht këngës së dashur të Ashik Qeribit.
Ndërkohë, shtegtari, zhveshur e zbathur, mbërriti në një fshat. Njerëzit bujarë e strehuan, e veshën e i dhanë të hante. Për të gjitha ato të mira, Ashiku këndoi për ta këngët më të bukura që dinte. Shtegtoi kështu nga fshati në fshat, nga qyteti në qytet dhe fama e tij u përhap kudo. Së fundi hyri në qytetin Hallaf. Në një mejhane kërkoi një saze dhe ia mori këngës.
Në atë kohë në Hallaf jetonte një pasha i dhënë pas këngëve. Shumë vetë u ftuan të këndonin në sarajin e vet, por asnjë nuk mundi ta kënaqte. Çaushët u lodhën duke bredhur në qytetet e pashallëkut për të gjetur këngëtarin më të mirë. Befas, duke kaluar pranë mejhanes, dëgjuan një zë mahnitës, ndaj hynë brenda menjëherë.
– Ec me ne, te pashai i madh! – i thanë. – Përndryshe, do ta paguash me kokë!
– Unë jam njeri i lirë, nga qyteti i Tiflisit! – ua ktheu Ashik Qeribi. – Po të dua, vij, po të dua nuk vij! Unë këndoj ashtu siç më thotë shpirti. Pashai juaj nuk është sundimtari im!
Ata e kapën, e lidhën dhe ia çuan pashait.
– Pa na këndo njëherë, djalosh! – i tha pashai.
Ashik Qeribi nuk e zgjati, por mori sazen dhe këndoi. Kënga i kushtohej së shtrenjtës Makbul Megeri. Pashait na i pëlqeu kënga aq shumë, sa Ashik Qeribin e mbajti pranë vetes. Të ftuarit në saraj derdhnin mbi të argjend e flori. Me këngët e veshjet e pasura ai shkëlqente ndërmjet dëgjuesve. Ashik Qeribi pas kësaj nisi të jetonte i pasur dhe i lumtur. E harroi apo jo Makbul Megerin, nuk dihej, veçse afati i kthimit po afrohej. Ishte viti i fundit, por ai nuk po përgatitej për kthim. Mos vallë malli për Magbul Megerin ai qe ftohur?
Në atë kohë një tregtar po bëhej gati të nisej nga Tiflisi me dyzetë deve dhe me tetëdhjetë robër. Magbul Megeri e thirri tregtarin, i dha një pjatë ari dhe e porositi:
– Merre këtë! – i tha. – Në qytetet ku do të shkosh, vendose në dyqanin tënd! U thuaj blerësve se ai njeri që do t’i dalë zot kësaj pjate ari, i takon ta marrë falas!
U nis tregtari. Amanetin e Magkbul Megerit nuk e harroi, veç askush nuk po i dilte zot pjatës së artë. Pothuaj mallrat e veta i shiti. Me ato që i mbetën mbërriti në Hallaf. Si kudo, edhe atje njoftoi për amanetin e Magbul Megerit.
Ashik Qeribi, me të dëgjuar, vrapoi për te dyqani i tregtarit. Atje i ra në sy pjata e artë në banak. E mori ndër duar, e pa me gëzim dhe thirri:
– Kjo pjatë është imja!
– Po, e jotja është! – iu përgjigj tregtari. – Të njoha menjëherë, Ashik Qerib! Magbul Megeri të pret! Nisu shpejt për në Tiflis, afati i kthimit tënd po mbaron! Ajo më porositi se nëse nuk do të kthehesh në ditën e caktuar, do të martohet me një tjetër.
– Kthimi nga mërgimi –
I dëshpëruar, Ashik Qeribi ra në mendime. Nga çasti i lumtur e ndanin tri ditë. Mori me vete monedhat e arta, i hipi kalit, i grahu me gjallëri duke e nxitur të vraponte pa pushim. Kali u sfilit aq shumë sa, në vrap e sipër, u shemb për tokë pa frymë në malin Arzingan, ndërmjet Arzinjanit e Arzerumit. Ç’mund të bënte tani Ashiku? Mbeteshin vetëm dy ditë. Nga Arzinjani në Tiflis udhëtimi zgjaste dy muaj.
– O Allah i plotfuqishëm, – thirri, – ndihmomë, ndryshe ç’më duhet jeta!
Tek po bëhej gati të hidhej në humnerë, befas pa në fund një njeri hipur mbi kalë të bardhë. Dëgjoi zërin e tij të fuqishëm:
– O djalosh, ç’bën ashtu!?
– Dua të vdes! – iu përgjegj Ashiku.
– Meqë paske vendosur t’i japësh jetës fund, ulu poshtë! Të vras unë, pa ndjerë asnjë dhimbje!
Ashiku zbriti nga shkëmbi i lartë.
– Vrapo pas meje! – i tha me zë të rreptë kalorësi.
– Si mund të vrapoj i ngarkuar me hejbe! Kali yt fluturon si era!
– Vari hejbetë në shalën e kalit tim dhe ndiqmë!
Ashik Qeribi, sado përpiqej të vraponte, nuk e arrinte dot.
– Ç’ke!? Prapë mbete pas!?
– E si të mos mbetem, kur kali yt vrapon më shpejt se mendimi! U këputa nga lodhja. Po më zihet fryma!
– Mirë, hip mbi vithe të kalit dhe tregomë të vërtetën! Ku dëshiron të shkosh?
– Në Arzurum!
– Të mora vesh! Mbylli sytë tani!
Ashiku i mbylli.
– Hapi!
Djali pa i çuditur para tij se si zbardhnin shtëpitë e Arzurumit dhe se si shkëlqenin minaret.
– Bëra faj, aga! – tha Ashiku. – Unë duhej të thosha se më duhet të vete në Hars!
– Të thashë qysh në nisje se duhej të më tregoje vetëm të vërtetën! – ia priti kalorësi i ngrysur. – Megjithatë, mbylli sytë prapë! Tani hapi!
Ashiku nuk po u besonte syve. Ndodhej tamam në Hars. Ra në gjunjë dhe tha:
– Jam fajtor, aga, tri herë fajtor, por ju e dini, se nëse një njeri gënjen në mëngjes, do të gënjejë deri në mbrëmje! Ç’është e vërteta më duhet të jem sot në Tiflis!
– I pabesë! – thirri i zemëruar kalorësi. – Sidoqoftë, po të fal edhe kësaj here! Mbylli sytë! Hapi!
Ashiku thirri nga gëzimi. Ndodheshin në portën e Tiflisit. Pasi e falënderoi kalorësin nga zemra, mori hejbetë dhe foli majë buzëve:
– Aga, zemërgjerësia jote është e paçmueshme! Të lutem, bëmë edhe një të mirë! Nëse unë do të rrëfej këtu sesi brenda një dite mbërrita nga Arzinjani në Tiflis, nuk do më besojë askush. Më jepni ndonjë këshillë se ç’duhet t’u them!
– Ulu në gjunjë, – i tha kalorësi buzagaz. – Merr pak dhe nga thundra e kalit tim dhe fute në gji! Po nuk të besuan, kërko të të sjellin një të verbër që nuk ka parë dritë gjashtë vjet me radhë! Fërkoja sytë atij me atë dheun, e ai do të shohë në çast.
Ashiku mori pak dhe nga thundra e kalit të bardhë, e hodhi në një qese, por sapo ngriti kokën, kalorësi ishte zhdukur. Atëherë ai u bind se bamirësi i tij nuk ishte tjetër kush, por vetë Haderiliazi.
Në mbrëmje vonë, Ashik Qeribi shkoi drejt e në shtëpinë e vet. Duke iu dridhur dora, trokiti në derë.
– O moj zonjë e nderuar e shtëpisë, jam një mysafir i dërguar nga Zoti! Kam ftohtë dhe jam i pangrënë! Për hir të birit tënd shtegtar, pranomë brenda!
U dëgjua zëri i mekur i plakës:
– Po pse nuk kërkon ta kalosh natën në shtëpitë e të kamurve, or bir!? Sonte, në qytet, Kurshun Beu martohet me një vajzë të pasur. Shko në atë dasmë, tek mund të kënaqesh me plot të mira!
– Jo, jo, moj nënë e mirë, unë këtu nuk njoh asnjë! Të lutem edhe një herë, lërmë të hyj për hir të birit tënd shtegtar!
Atëherë e motra e Ashikut i tha së ëmës:
– Unë po ia hap derën!
– Mos u bëj vajzë e prapë! – iu përgjigj plaka. – Si guxon të presësh në shtëpi për të bujtur djem të huaj tani kur unë, për shkak të lotëve që kam derdhur, jam e verbër qysh prej gjashtë vjetësh!
E bija s’u vuri re qortimeve të saj, e futi Ashik Qeribin në shtëpi. Ai përshëndeti sipas zakonit, u ul e me përmallim hodhi sytë përqark. Dhe ja, në mur, në këllëfin e pluhurosur varej sazja e tij. E pyeti plakën:
– Ç’është ajo gjë e varur në mur?
– Mos u bëj kureshtar, or mik! – iu përgjigj ajo. – Ha, ç’na ka falur sonte Zoti dhe nesër të qoftë udha e mbarë!
– Ti je si nëna ime, kurse kjo – si motra ime, – ia ktheu ai, – ndaj më tregoni ç’është varur në mur!
– Saze është, saze! – i tha plaka e mërzitur, pa u besuar fjalëve të tij.
– Ç’do të thotë saze?
– Po ja, me atë luhet e këndohet.
Ashik Qeribi iu lut së motrës ta hiqte nga muri e t’ia jepte ta shihte.
– Jo, jo! – thirri plaka. – Ajo është e birit tim të pafat. U bënë gjashtë vjet që sazja rri varur në mur, pa u prekur nga asnjë dorë!
Motra u ngrit, e hoqi sazen nga muri e ia dha Ashikut. Atëherë ai ngriti sytë drejt qiellit dhe bëri këtë lutje:
“O Allah i plotfuqishëm! Nëse është shkruar të arrij qëllimin tim aq të shtrenjtë, sazja ime me shtatë tela, qoftë e pashoqe siç ka qenë, kur luajta me të për të herë të fundit!”
Dhe, sakaq u ra telave. Ata tingëlluan aq këndshëm e ai nisi të këndonte:
Unë Qeribi i varfër jam,
të varfra janë dhe fjalët e mia!
Por, i madhi Haderiliaz më ndihmoi
të mos hidhesha nga shkëmbi i thepisur.
Meqenëse jam i varfër,
edhe fjalët i kam të varfra!
Njihu, nënë, me shtegtarin tënd! …
Pas këtyre fjalëve, nëna qau dhe e pyeti:
– Si të quajnë?
– Reshit! – iu përgjigj djali.
– Meqë fole, tani dëgjomë, o Reshit! – i tha ajo. – Me fjalët e tua ma copëtove zemrën! Natën pashë në ëndërr se flokët më ishin zbardhur! – U bënë gjashtë vjet kur nga lotët humba dritën e syve. Ti që ke zërin e tim biri, më thuaj, të lutem, kur do të kthehet ai?
E pyeti disa herë me lot ndër sy. Kur ai i thoshte: “Jam biri yt”, ishte e kotë, ajo nuk besonte.
Ashiku, pas pak, iu lut:
– Lejomë, nënë të marrë sazen e të vete në dasmë tok me motrën, të luaj e të këndoj! Gjithçka që do të më japin si shpërblim do ta ndaj me ty!
– Jo, jo! – ia priti plaka. – Qyshkur biri im u largua, sazja nuk ka dalë kurrë nga kjo shtëpi!
Ai iu betua se sazen nuk do ta dëmtonte.
– Sikur edhe një tel t’i këputet, – vazhdoi Ashiku, – do të ta çdëmtoj me pasurinë time!
Plaka i preku hejbetë, e pasi u bind se ishin plot me para, e lejoi. Motra e shoqëroi për në shtëpinë, ku ziente dasma. Atje Ashik Qeribi u ndal pranë derës, për të dëgjuar si po shkonte festa.
Atë natë, Magbul Megeri do të bëhej gruaja e Kurshud Beut. Beu hante e pinte me të afërmit e miqtë e vet, kurse Makbul Megeri, prapa perdes me shoqet e saj, në një dorë mbante kupën me helm, në tjetrën një thikë të mprehtë. Ishte betuar që më mirë të vdiste se sa të prehej në shtratin e Kurshud Beut. Në ato çaste pa tek hynte një i panjohur, i cili përshëndeti:
– Selam alejkum! Ju këtu argëtoheni, hani e pini, lejomëni edhe mua shtegtarin e varfër të ulem pranë jush e t’ia marrë këngës!
– E pse jo! – tha Kurshud Beu. – Këngëtarët dhe kërcimtarët janë të mirëpritur nëpër dasma. Këndo si ta thotë zemra, o këngëtar, dhe të jesh i sigurt, se po na kënaqe, do të shpërblehesh me qese plot florinj!
Kurshud Beu e pyeti:
– Si ta thonë emrin?
– Shindi Gjorursën!
– Ç’emër i çuditshëm! – thirri dhëndri duke qeshur. – Për herë të parë e dëgjoj!
Ashiku tha:
– Kur nëna ime ishte duke më lindur, komshinj të shumtë vinin në derë dhe pyesnin, “vajzë apo djalë ju dha Zoti?” U përgjigjeshin: “Shindi gjorursën.” Prandaj, kur linda, ashtu më quajtën.
Pas këtyre fjalëve, ai mori sazen dhe nisi të këndonte:
Në qytetin Hallaf piva verë Misiri,
Zoti më dha krahë
dhe unë fluturova gjer këtu për tri ditë!
Vëllai i Kurshud Beut, njeri i metë, nxori thikën dhe iu sul duke klithur:
– Gënjen! Si është e mundur të vish këtu që andej për tri ditë!?
– Pse kërkon të më vrasësh! – ia ktheu Ashiku. – Këngëtarët nga të gjitha anët e botës takohen zakonisht në gostira e dasma. Pastaj të dini edhe diçka! Unë nuk dua asgjë nga ju si shpërblim, besomëni!
– Lëreni të këndojë! – ndërhyri dhëndri.
Ashik Qeribi vazhdoi:
Namazin e mëngjesit e fala në Arzinjan,
namazin e mesditës në qytetin Arzurum.
Para perëndimit u fala në Hars,
ndërsa në mbrëmje u ndodha në Tiflis.
Allahu më dha krahë,
dhe unë fluturova mbi një kalë të bardhë,
që vraponte nga mali në pllajë,
nga pllaja në mal.
Krijuesi i dha Ashikut krahë dhe ja,
ku jam këtu në dasmën e Makbul Megerit!
Pas perdes Makbul Megeri njohu zërin e Ashikut. Helmin e derdhi dhe thikën e flaku tej.
– Pra, fjalën e dhënë ti nuk e mbajte! – i thanë shoqet. – Mesa shohim, ti sonte do të martohesh me Kurshud Beun!
– Jo! Ju nuk e njohët aspak zërin e dashur të Ashikut!- iu përgjigj shoqeve Makbul Megeri, teksa e preu perden me gërshërë. Kur pa Ashik Qeribin e saj, thirri, iu hodh në krahë, dhe të dy u rrëzuan pa ndjenja. Vëllai i Kurshud Beut u sul mbi ta me thikë në dorë, por Kurshud Beu e ndali, duke i folur butë:
– Qetësohu dhe mëso se çdo njeri, qyshkur lind, e ka fatin të shkruar në ballë!
Kur Magbul Megeri u përmend, pa përqark. Nga turpi u skuq. Mbuloi fytyrën me duar e me nxitim u fsheh pas perdes.
– Pra, ti qenke Ashik Qeribi! – pyeti dhëndri. – Na trego atëherë, si munde ta bëje për një kohë aq të shkurtër një udhë aq të gjatë!?
– Thashë vetëm të vërtetën! Më sillni një të verbër që të ketë gjashtë vjet që nuk sheh, dhe unë do t’ia kthej menjëherë dritën e syve!
Motra e Ashik Qeribit, që ishte pranë derës, e dëgjoi dhe iku me vrap në shtëpi.
– Nënë! – thirri. – Shtegtari që shkoi në dasmë është vëllai im e biri yt!
Ajo e mori për dore nënën dhe e çoi në sarajet e Kurshud Beut, tek dasmorët pinin, hanin e dëgjonin këngë.
Ashiku iu afrua nënës, nxori nga qesja pak dhe, e lagu me ujë, e shpërndau mbi sytë e saj dhe tha:
– Mësojeni, o njerëz, se sa i madh është Hadëriliazi!
Në çast nëna pa dritën e Zotit. Askush nuk dyshoi më për të vërtetat e këngës së Ashik Qeribit.
Kurshud Beu u mendua e, më në fund, hoqi dorë nga bukuroshja Magbul Megeri.
Ashik Qeribi, i lumtur sa s’ka, i foli atij:
– Dëgjomë dy fjalë, Kurshud Bej! Motra ime nuk është më pak e hijshme se Magbuli. Unë jam i pasur e ajo do të ketë pajë me vlerë, ar, argjend, xhevahire e plot të tjera. Merre pra, e do të jeni të lumtur, aq sa unë me të dashurën time!
Filmi i plotë “Ashik Qeribi” (1988) i regjisorit gjeorgjian Dodo Abashidze dhe i regjisorit armen Sergei Parajanov. Filmi i dedikohet një prej emrave më të mëdhenj të kinematografisë, Andrei Tarkovskyt. Filmi ka pak fjalë dhe pasqyrim të madh të folklorit azerbajxhanas. Futet në kategorinë e art-filmit, ndërsa ka fituar shumë çmime ndërkombëtare. Në këtë video janë përfshirë edhe titrat në gjuhën angleze.