Kultura Skena Teatri

Zonja Makbeth: Gruaja më e keqkuptuar në dramaturgjinë botërore!?

Frances Mcdormand në rolin e Zonjës Makbeth

Para 3 vitesh

Mbretëresha vrastare e Shekspirit (William Shakespeare) është demonizuar prej kohësh si një joshëse e ligë. Por, është keqkuptuar. Pjesë të shkrimit të kritikës së teatrit Hanna Flint, Telegrafi sjell si më poshtë.

Joshëse. Manipulante. E çmendur. Shtriga e Katërt. Këto janë disa nga përshkrimet më armiqësore me të cilët Zonja Makbeth është ngarkuar qëkur tragjedia e Makbethit u shfaq për të parën herë para 416 vjetëve. Si nxënëse që studioja fabulën e përjetshme të Shekspirit për ambicien, për moralin, për tradhtinë dhe për vrasjen, përshtypja e parë ishte gjithçka si më lartë: ajo ishte e keqe; një grua e cila pasi mësoi për profecinë e shtrigave se burri i saj – gjeneral skocez – do të bëhej mbret, e bind ta vrasë mbretin, ta marrë pushtetin e më pas ta ndezë luftën e përgjakshme civile. Zonja M. nuk është engjëll.

Në aktin e pestë – skenën e shtatë të shfaqjes – rivali i Makbethit për fronin, Malkolm, e shpall për “mbretëreshë djallëzore”, emërtim ky që i ka mbetur deri më sot. Fakti se burrat luanin role femrash në kohën e Shekspirit, ka të ngjarë që kjo e përkeqësoi këtë karikaturë. Por, edhe pasi gratë dolën në skenë, ka vazhduar portretizimi i njëjtë. “Përvoja ime si Zonja Malbeth në teatër, ishte mjaft e vështirë në fillim”, thotë Erica Whyman, zëvendësdrejtoreshë artistike e Trupës Mbretërore të Shekspirit. “U fut në imagjinatën popullore si instrument i së keqes, gjë që lidhet me stereotipat për gratë përgjatë shekujve. Është karikaturë e një gruaje që kërkon pushtet përmes burrit të saj. E, kur e kombinon këtë me idenë se ajo çmendet, na del ky kombinim toksik.”

Është kjo paraqitja dydimensionale që aktorja e nominuar për Oscar, Ruth Negga, shpreson ta luftojë kur ta marrë rolin – përballë Daniel Craigut – në projektin e ri të Sam Goldit në Broduej. “Jam e interesuar ta debatoj atë që e mendoj, se po ndodhë një demonizim i gjatë me Zonjën Makbeth”, thotë ajo. “Shfaqja është hulumtim kompleks i kësaj marrëdhënieje dhe dëshire, fati dhe fuqie, por duket sikur e kemi suvatuar me mizogjini. Problemi nuk është te teksti, por te interpretimi”.

Joel Coen është regjisori i fundit që ka arritur ta sjellë shfaqjen në ekran. Tragjedia e tij është përshtatje besnike që ruan dialogun origjinal shekspirian. Denzel Washington dhe Frances McDormand janë në rolet e çiftit tragjik. Si Zonja M., McDormand e komandon ekranin me autoritet matriarkal. Nuk ka asgjë histerike apo haptazi “të keqe” në lojën e saj; përkundrazi, e luan personazhin si dikush që është e përcaktuar se veprimet vrasëse janë për të mirën e burrit të saj (derisa faji bëhet i tepërt për t’u duruar).

Leximet dhe kritikat bashkëkohore feministe e kanë rivlerësuar Zonjën Makbeth si figurë më simpatike sesa ajo që është përshkruar tradicionalisht. Edhe filmat dhe shfaqjet teatrore po angazhohen më shumë me këtë karakter, duke na ofruar analiza gjithnjë e më të thella që ndërlidhen me idetë progresive të Shekspirit rreth gjinisë, amësisë dhe patriarkatit. “Shekspiri nuk do ta kuptonte se çfarë nënkuptojmë me të drejtat e grave apo çfarë nënkuptojmë me barazi, por e trajtoi çdo qenie njerëzore sikur kanë diçka për të thënë – diçka që duhet ta dëgjojmë”, thotë Whyman.

Një nga portretizimet më të hershme më ndryshe të Zonjës Makbeth, u bë nga aktorja uellsiane Sarah Siddons në vitin 1785, në Teatrin “Drury Lane” të Londrës. Në një ese që ajo shkroi – me titullin “Vërejtje mbi karakterin e Zonjës Makbeth” – Siddons e shihte si “të drejtë, femërore, ndoshta edhe të brishtë”, prandaj në leximin e saj Makbethi ishte i ndjeshëm ndaj sugjerimeve të gruas. “Vetëm një kombinim i tillë, i respektueshëm për nga energjia dhe forca e mendjes, dhe magjepsës në bukurinë femërore, mund ta kishte krijuar bukurinë e një fuqie të tillë që magjeps mendjen e një heroi të guximshëm, një personazhi kaq të dashur, kaq të nderuar sa Makbethi”, ka shkruar ajo. Përshkrimi i saj ishte “tragjedi e personifikuar”, siç u shpreh kritiku William Hazlitt, dhe ishte në kontrast të thellë me yllin e shekullit XVIII, Hannah Pritchard, që u kap pas traditës “së egër, demonike”. Ndikimi i Siddonsit do të ndihet një shekull më vonë, më 1888, kur ylli i skenës, Ellen Terry – e frymëzuar nga eseu i Siddonsit për të “mos e përkrahur leximin ‘djallëzor’ të personazhit” – doli në skenën e Teatrit “Lyceum” të Londrës. Siç përshkruhet nga Michael Holroyd, Terry e bëri Zonjën Makbeth “femërore” dhe “të aftë për dashuri”.

Ajo e do burrin dhe ai e do; Shekspiri ishte gjithmonë i qëllimshëm me fjalët që përdorte, kështu që kur Makbethi e quan “partnerja më e dashur e madhështisë”, kjo tregon se martesa e tyre u lidh nga dashuria, nga ambicia dhe nga barazia, sepse e quan “partnere “. Në filmin e Akira Kurosawas të vitit 1957, “Froni i Gjakut” – që e bartë historinë e Makbethit në Japoninë e shekullit XVII – dashuria e Zonjës Asaji (Isuzu Yamada) për burrin e saj Vashizu (Toshiro Mifune) na shfaqet si paranojë. Ajo thotë se lajmet e profecisë së shtrigave do të shkojnë te sundimtari, gjë që do t’i merrte si kërcënim për fronin. “Bota është e ligë”, thotë ajo me qetësi. “Për ta shpëtuar veten, shpeshherë duhet të vrasim”.

Tragjedia e Makbethit e Coenit flet gjithashtu për një marrëdhënie të dashur mes çiftit kryesor. Të dy në të gjashtëdhjetat; aktorët janë më të vjetër se Makbethët tipikë, e kjo ndihmon të thuhet se bashkimi i është i ndërtuar mbi vite të tëra të mirëbesimit dhe mbështetjes reciproke. Në skenën hapëse të Zonjës Makbeth, MacDormand thotë: “Megjithatë, i frikësohem natyrës sate; është e mbushur me qumështin e mirësisë njerëzore”. Është kujdesi i një gruaje që njeh burrin e saj më mirë sesa ai e njeh veten; është dashuria e zjarrtë. Një buzëqeshje e ngrohtë përhapet në fytyrën e saj të fjetur, teksa ndjen ardhjen në mëngjes të burrit të saj. Kur Makbethi më pas pëshpërit, “dashuria ime më e madhe”, fjalët janë përkëdhelëse dhe të dy përqafohen. Shprehja e saj është larg grimasave që kishte një natë më parë kur urdhëroi “shpirtrat” për ta ndryshuar natyrën e saj, teksa komploton për ta vrarë mbretin. “Ejani ju shpirtra që kujdeseni për mendimet e vdekshme”, thotë ajo, duke parë nga qielli, për t’u shtrirë pastaj. “Më privo nga femërorja dhe më mbush nga koka e deri te këmbët me mizoritë më të tmerrshme. Bëje gjakun tim të trashë; ndalojini kalimet e pendesës, që asnjë vizitë e kotë e natyrës të mos e lëkund qëllimin tim”.

Judi Dench e luan fuqishëm këtë rol në një fjalim më dinamik në versionin filmik të vitit 1979, të regjisorit të madh Trevor Nunn (ku ajo luajti përballë Ian McKellenit). Në gjunjë e me dorën e shtrirë, lutet që t’i hiqen kufizimet e gjinisë së saj, pastaj befas kërcen sikur shpirtrat i përgjigjen thirrjes së saj. Në dysheme e përfundon thirrjen pëshpëritëse, në mënyrë kulmore: “Që thika ime e mprehtë të mos shohë plagën që bën, as qielli të mos shikojë nëpër batanijen e errësirës për të bërtitur: Ndalu”. Megjithëse loja ishte e kujdesshme, versioni i Denchit e përforcon stereotipin e magjistares të Zonjës Makbeth, sikur ajo i ka ngjallur shpirtrat për ta ndihmuar. Ndryshe nga ajo, ekuilibri dhe intonacioni i McDormandit shmang metaforën e mbinatyrshme dhe hedh poshtë çdo interpretim se ajo mund të jetë Shtriga e Katërt që e përdor magjinë e errët për ta manipuluar të shoqin.

Në këtë mënyrë, fjalimi e përforcon përkushtimin e Zonjës Makbeth ndaj dëshirës së Makbethit për të sunduar. Gjithashtu, nxjerr në pah politikat gjinore brenda shoqërisë. Feminiteti shihet si dobësi, mashkuliniteti me ambicie të ftohta. Dhe, Zonja Malbeth njeh të parën dhe të dytën. “’Më privo nga femërorja’, është ideja se gjinia e saj nuk është e dobishme në këtë moment”, thotë Whyman. “Ajo ka ndërgjegje dhe është e vetëdijshme për çmimin emocional dhe moral, por mendon se ia vlen ta lëmë këtë mënjanë”.

Koncepti se nëse femërorja hiqet nga kjo botë pastaj ndodhin gjëra të këqija, është diçka që Whyman e identifikon si temë të përsëritur në veprën e dramaturgut anglez. “Femërorja për Shekspirin do të thotë të kuptuarit e dhembshurisë dhe të kuptuarit se kemi nevojë për të jetuar në komunitet dhe me familje … Ai vazhdimisht na mbron ose na paralajmëron kundër eliminimit të femrës. Nëse do të lejohej të ishte femërore, ai nuk do ta kishte vrarë”.

Një lexim tjetër i motiveve të Zonjës Makbeth është për një grua pa fëmijë që e kërkon lavdinë: nëse nuk mund t’ia sigurojë Makbethit një trashëgimtar, mundet fronin. Roli kryesor për një grua ishte lindja e fëmijëve. Shkalla e vdekshmërisë së fëmijëve në kohën e Shekspirit ishte rreth një në tre, kështu që nuk është për t’u habitur se ai la të kuptohet se çifti e humbi një fëmijë. “E di sa mirë është ta duash vogëlushin që të thith”, thotë Zonja Malbeth në skenën e shtatë të aktit të parë. Kur ndodhi kjo vdekje, kjo është e paqartë, por regjisori Justin Kurzel – në adaptimin e tij të vitit 2015, me Michael Fassbenderin dhe Marion Cotillardin – e krijoi skenën ku Makbethët e shqetësuar marrin pjesë në funeralin e vogëlushit të tyre. Mjegulla e pikëllimit errëson gjykimin e tyre, diçka që Kurosawa na sugjeroi gjithashtu kur Zonja Lady Asiji lindi fëmijë të vdekur, gjë që ndikon në vendimin e burrit të saj për ta vrarë mikun e tij më të mirë Miki, si dhe djalin e tij i cili “një ditë do të sundojë Kalanë e Rrjetës së Merimangës”. Por, në filmin e Kurzelit theksohet tema e humbjes së një nëne deri në pikën që e kthen skenën kulmore të ecjes në gjumë të Zonjës Makbeth, në aktin e pestë, në një rrëfimi në kishë ku flet për vegimin për djalin e vdekur. Regjia më e ekzagjeruar mund ta kishte çuar këtë moment në perceptimin e një gruaje të çmendur por, në vend të kësaj, Cotillard është e përmbajtur duke na treguar se në mënyrë të pandërgjegjshme ose jo, është hapur kalimi drejt pendesës. Ajo e ndjen fajësinë për veprat e liga, por prania fantazmës së fëmijës në skenë sugjeron se është gjithashtu e lënduar nga deklarata e mëparshme se do të kishte vrarë për ta arritur qëllimin.

Si në filmin e Coenit ashtu edhe në prodhimin e vitit 2018 të Trupës Mbretërore të Shekspirit – me Christopher Ecclestonin dhe Niamh Cusackun në rolin e Makbethëve – burri distancohet nga gruaja e tij. “Kjo grua e shkëlqyer, inteligjente, me mendim të shpejtë, e guximshme, është e kufizuar në një rol ceremonial që bëhet më i fuqishëm me një çift të moshuar”, thotë Whyman. “Nuk e vërejmë sharmin e tyre seksual, siç nuk i shikojmë si qenie seksuale.” Për dallim, aktorët e rinj e shtojnë seksualitetin dhe dëshirën pasionante në marrëdhënien e Makbethëve, por nëse kjo bëhet siç duhet, Zonja Makbeth lirohet nga stereotipin e liga të joshjes.

Zgjedhja fatale, në rastin e Zonjës Makbeth, mund të kuptohet më së miri si ajo e një gruaje që lundron në një botë patriarkale. Nëse gratë do të kishin ambicie në Anglinë e hershme moderne, këto duhej t’i arrinin përmes burrave. Është një bindje se Zonja Makbeth e humbi mundësinë për ta arritur madhështinë, si për shkak të gjinisë ashtu edhe për shkak të bashkëshortit: Makbeth mund të kishte status në fushëbetejë, por nuk e kishte në oborr. Vështrimi i saj në lidhje me guximin e tij burrëror (“A ke frikë?”) nuk mund të shihet si dobësi, por si tregues se ajo mund të ishte martuar me një burrë me më shumë pushtet politik. “Është një tragjedi ndryshe për Zonjën Makbeth kur ajo luhet nga grua më e vjetër; se ajo lehtë mund ishte mbretëreshë”, thotë Whyman. “Shekspiri ishte kureshtar se çfarë do të thotë të jesh grua lidere dhe vazhdon t’i vë këta tipa me të meta për të na bërë me dije se është një grua pranë tyre që mund ta bënte punën më mirë. Sigurisht, ai jetonte në një kohë kur ideja e një mbretëreshe kishte kuptim”. Whyman flet për Hermionën e një “Përrallë Dimri”, si një tjetër nga gratë e Shekspirit që vuan nga duart e burrit të dobët. Mbretëresha e virtytshme e Sicilisë akuzohet rrejshëm për pabesi, nga mbreti Leont, dhe detyrohet të dalë në gjyq: “Mbretëresha Hermionë trajtohet në mënyrë të tmerrshme, por ajo do ta kishte udhëhequr vendin në mënyrë të shkëlqyer”.

Mbreti James I mund ishte sovrani britanik në kohën kur u botua “Makbethi”, por paraardhësja e tij, Elizabeth I, pati ndikim më të madh te Shekspiri. Me ngjitjen e saj në fron i sfidoi rolet gjinore; refuzoi t’i nënshtrohej martesës duke thënë se ishte “e lidhur me një burrë që është Mbretëria e Anglisë”, ndërkohë që i përmbahej identitetit femëror në fjalime duke i përshkruar subjektet e saj si “fëmijët” e saj. Por, shfaqi gjithashtu tipare (maskuline) mbretërore në vendimmarrje. Megjithatë, aty ku Elizabetha I e përqafoi androgjininë politike dhe mbretëroi për 45 vjet, Zonja Makbeth e humb rrugën kur e privon veten nga gjinia. “Mendon se e vetmja mënyrë për të arritur sukses është të ndjekësh rregullat patriarkale”, thotë Whyman. “Nuk është e uritur për pushtet, imituese mashkulli; është në lëkurën e saj, por mendon se e vetmja mënyrë për të pasur liri në botë është ta bësh këtë. E ka gabim”.

Shekspiri ishte shumë përpara kur është fjala te përfaqësimi i grave. Zonja Malbeth është pikturuar shpesh në aspektin dydimensional. Sikur t’i jepeshin më shumë skena në shfaqje, motivet e saj mund të mos ishin aq të paqarta për shikuesit mendjengushtë. Zona M. del nga shfaqja pas skenës së saj të ecjes nëpër gjumë. Në skenën e pestë të aktit të shtatë raportohet si e vdekur, mesa duket nga vetëvrasja – nëse duhet të besohet komenti i Mallolmit se “ia merr vetes jetën me duar të dhunshme”. Por, Coeni i ndërlikon gjërat duke e shtuar një sekuencë që e përfshin Zonjën Makbeth dhe fisnikun Ros (Alex Haskell) gjë që sugjeron se mund të jetë një lojë e keqe. A u hodh nga shkallët – sepse faji ishte i rëndë ose si akt shlyerjeje borxhi – apo u shty nga Rosi si hakmarrje ndaj vrasjes së kushërirës? I takon shikuesit ta vendosë. Ajo që është e qartë është se Makbethi kujdeset për gruan e tij deri në fund dhe Coeni e paraqet këtë me heroin tragjik duke e parë atë të shtrirë në fund të shkallëve fatale, me dhimbjen që e mbulon. E vetmja konstantë në këtë adaptim është dashuria për njëri-tjetrin.

McDormand i bashkohet listës së mirëseardhur të grave që e sjellin ndryshe këtë personazh të frikshëm, duke i luftuar 400 vjetët e keqkuptimeve si rezultat i interpretimit të figurës shumëplanëshe letrare të krijuar nga Shekspiri. Zonja Makbeth është heroinë e përjetshme tragjike, e cila duhet të vlerësohet e jo të përbuzet. “Është e padobishme ta portretizosh si të ligë ose të sugjerosh se për shkak se nuk ka fëmijë është e tillë, e zbrazët dhe shterpë, dhe në mënyrë të pashmangshme e keqe”, thotë Whyman. “Ajo nuk është ashtu; është komplekse, është kureshtare, ndaj duhet ta admirojmë”. /Telegrafi/