Për Jeffin, Fadilin dhe “Një letër për Xhevdet Bajrajn”

– Parathënia për librin e ri të poetit Jeff Weddle, Një letër për Xhevdet Bajrajn, përkthyer nga Fadil Bajraj (botim i SabaiumBB, 2024) –

Me poezinë e Jeff Weddleit jam njohur nga Fadil Bajraj. “Lexoje, shpresoj të të pëlqejë”, më ka thënë kur për herë të parë ma dërgoi një poezi të tij për ta botuar te Telegrafi. Por, si me përvojat e dikurshme me rubrikën Oaza të Javores “Zëri” ku unë dikur punoja, rubrikë kjo e cila ngjallte kureshtjen time për të mësuar më shumë për poetët e përkthyer nga Fadili – për të parë dhe mësuar përtej edukimit që ofronte shkollimi dhe botuesit në Kosovë – rritej dëshira për të lexuar më shumë nga ky poet. Fatmirësisht, dita-ditës shtoheshin përkthimet e Fadilit dhe shumë shpejt doli përmbledhja e parë në gjuhën shqipe me poezi të Jeffit, botim i Shtëpisë Botuese Sabaiumbb, Vritmë nëse ke koqe (2023). Përmes kësaj vepre mësova për frymëzimet letrare të Jeffit, për konceptin e tij për kulturën, subkulturën dhe kundërkulturën amerikane, për ndikimin e bitëve tek ai, për reflektimet mbi jetën dhe vdekjen, dashurinë, humbjen, bukurinë dhe shpresën, për përvojat personale dhe kolektive, për surrealen e ndërthurur me përditshmërinë, për momentet absurde, për të margjinalizuarit dhe për empatinë për njerëzimin, për gjendjen e njeriut dhe ngatërresat në marrëdhëniet njerëzore të cilat që të gjitha zbërtheheshin nga mendimi i thellë dhe kreativ, nga gjuha dhe nga mendimi i saktë. Mesazhi i tij ishte universal, fliste për secilin nga ne, të rëndomtët, dhe për sfidat ekzistenciale që karakterizojnë njeriun e ditëve të sotme në shoqëritë anembanë globit. Gjëja tjetër që mësova për të ishte sinqeriteti dhe modestia. Bëhesh mik me të në rrjetet sociale, reagon ndaj postimeve tua sepse të respekton se je mik i Fadilit dhe mbi të gjitha lexues. Nuk është profesor që shet autoritet dhe aq më pak poza, e këtë e vëren secili kur nuk e gjen një foto “të mirë” të tij që “përshtatet” me formatin e mediave elektronike për t’ia “ilustruar” poezitë. Sokrati ka thënë se shkrimi do të atrofizojë kujtimet e njerëzve dhe se njohuritë e vërteta mund të përcillen vetëm gojarisht, jo përmes shkrimit. Jeffi sikur thotë se për të rëndësi kanë tablotë që ofron përmes vargjeve; se, siç ka thënë Akira Kurosawa, imazhet letrare duhet të shprehen në mënyrë tjetër apo se – si Krzysztof Kieślowski i cili nuk i përfundonte filmat e vet, porse si version “final” të veprave të tij pranonte çdo interpretim nga çdo shikues – portreti i tij është ai për çfarë ai shkruan dhe se e pranon versionin “final” të çdo lexuesi.

Kohë më parë, Fadili më kërkoi të shkruaj ca fjalë për veprën e re me poezi të Jeffit, Një letër për Xhevdet Bajrajn (Sabaiumbb), e cila do të botohet edhe në anglisht në ShBA. Për të ma lehtësuar punën, më tha: “Shkruajë siç ti e ndien”. Kur e lexova për herë të parë veprën, gjëja e parë që i thash Fadilit është kjo: “E ndiej si një udhëtim, me shumë ndalesa në kohë dhe në hapësirë, ku Jeffi ulet pranë dhe rrëfen”. Dhe, kështu nisa të krijoj tablonë për Jeffin, ashtu siç e ndieja këtë vëllim të poezive.

Në një ese për kohën, Jorge Luis Borges përmend Platonin i cili ka thënë: “Ka tri kohë, të tria janë të tashme. Njëra është e tashmja aktuale, momenti kur unë flas, domethënë momenti kur unë kam folur, sepse ky moment tashmë i përket të shkuarës. Pastaj është një tjetër e tashme, e tashmja e së shkuarës të cilën e quajnë kujtesë. E treta është e tashmja e së ardhmes e që në njëfarë mënyre është ajo gjë që mendoj, shpresa ose frika jonë”. Ndërkaq, në një fjalim në Universitetin e Belgranos, Borgesi ka thënë se kur e lexojmë një libër të vjetër, është sikur të lexojmë kohën që ka kaluar. Në këtë rast kemi një vepër të re, por e cila reflekton kohën të cilën Jeffi e ka kaluar. Një letër për Xhevdet Bajrajn (vëllim me 102 poezi), është ftesë për udhëtim në kohë. Por, kjo kohë rrjedh sipas konceptit ajnshtanian: është relative. Është e mbushur me përvojë, me kujtime dhe reflektime aktuale për të sotmen dhe të nesërmen. Nuk ka vija ndarëse mes të kaluarës, të tashmes dhe të ardhmes. Në këtë udhëtim ndeshet pafajësia fëmijërore me ndërlikimet e moshës madhore, ëndrra dhe realiteti, veprimi dhe vëzhgimi … aty e sheh veten dhe njerëzit që njeh, paçka që kanë emra të tjerë dhe jetojnë në një hapësirë dhe zonë tjetër kohore.

Kur e lexon këtë vepër, mund të të duket si reportazh i gonzo-gazetarisë, ku Jeffi si personazh kryesor shpërfaq anën e vet personale, emocionet dhe komenton për gjërat që sheh dhe përjeton. Ngjan edhe me udhëtimin e Jack Kerouacut dhe eksplorimin e tij të identitetit; ngjan po ashtu me rrugëtimin në Kaliforni të Roger Watersit, përvojë kjo që e frymëzoi atë për albumin The Pros and Cons of Hitch Hiking ku autostopi është metaforë për gjërat e paparashikuara jetësore dhe për zgjedhjet që bëjmë. E përmenda këtë album, sepse teksa e lexoja veprën e Jeffit, në mendje kisha atë muzikë, zemërimin e Watersit dhe solot e Eric Claptonit. Por, derisa protagonisti i Watersit, alter egoja e tij lufton me pasiguritë, me paranojën, me frikën ekzistenciale dhe kërkimin e kuptimit përmes momenteve të papritura, Jeffi bën një udhëtim tjetër: reflekton, rebelohet për të gjitha gjërat që janë të gabuara (Qethja), endet në kujtime (Koha është një formë e gravitetit) dhe nëpër mësimet që ka marrë nga jeta. E, teksa Watersi flet nga komoditeti i kultit të famës, Jeffi ka qasje oruelliane sepse shkruan për atë që ka përjetuar si njeri i rëndomtë i cili shkruan meqë thjesht ndien se duhet të shkruajë, për të pasqyruar përjetimin, assesi jo sepse pas çdo vepre të re vjen një turmë të cilën ti pretendon se mund ta udhëzosh si guru. Dhe, Jeffi nuk i imponohet askujt, aq më pak i nënshtrohet dikujt – pos vetvetes dhe asaj që ndien. Nëse motoja e bitëve ishte Mendimi i parë, mendimi më i mirë, që në një mënyrë do të thotë të mos kesh frikë për të vërtetën që lind nga përvoja, Jeffi sikur e perifrazon dhe plotëson kuptimin: Sinqeriteti dhe thjeshtësia, mendimi më i mirë. E, sinqeriteti i tij vërehet në të dhënat biografike të cilat janë publike. Para se të bëhej profesor në Universitetin e Alabamas, punoi si bibliotekar, si disk-xhokej, si reporter, si projeksionist i filmave, si fërgues i ushqimit të shpejtë, si trajner i tekvondosë … Kjo është shkolla e tij jetësore; kjo është biografia që ka çdo krijues në vendet ku vetëm konkurrenca filtron vlerat, ndërsa posti i profesorit nuk është puna e parë e paguar në jetë.

Në këtë vepër Jeffi flet për veten, thotë se jam më i mirë se disa, aq i mirë sa kam mundësi të jem (Kështu ishte); flet për disa njerëz të trentë, disa të goditur nga gjenialiteti i çuditshëm, disa thjesht të çmendur, miq, shushunja dhe bile edhe armiq në historira që ta këpusin shpirtin që unë as fillimin nuk ua kuptoj (Rrugë tjetër); flet për një kohë kur tregimet nënkuptonin fuqi dhe kur kjo nënkuptonte t’i përkisje një mendjeje tjetër (Dikur); flet për dështimet, meqë shumica prej nesh vazhdimisht zënë në thua (Vajzë e pikëlluar); flet për tjetërsimin, për kohën kur personat e shquar kanë një kuptim tjetër tash (Detare); për harresën kur shuhet gjaku i vjetër Çeroki i brezave i humbur (E shkëputur, lirike); për bukurinë që tretet, për pamjen në një fotografi të njëqind viteve më parë kur ti ishe e bukur për aq sa lejonte bota (Kapur në bardhë e zi); për kohën ku nuk ka kufi ndërmjet tash dhe gjithmonë (Mënyra se si mund të emërtoni nuk është mënyrë); për profecionë uarholiane për pesëmbëdhjetë minutat e famës, ku e ardhmja është këtu dhe po rezulton se të gjithë janë të famshëm për pesëmbëdhjetë persona (Njëfarë urtaku); për bindjen, sistemin edukues dhe ata që na kanë mësuar të pranojmë gjithçka (Mizoria është thelbi); për momentet e humbura, çastet kishlovskiane që të drejtuan diku tjetër dhe këmbët që nuk shkuan kurrë atje ku donin të shkonin (Në kujtim të një gruaje që nuk e kam njohur kurrë); për lodrat dhe ëndrrat e fëmijërisë (Heroi); për klerikët dhe besimtarët e rrejshëm, për ata që më zë të lartë i frikësohen Zotit dhe për ata që i duan njerëzit në heshtje, e ku të parët me të dytët dallojnë shumë, bash si muti dhe rrezet e diellit (Ungjillore); për fuqinë e kinemasë (Papritur, përbindëshi me tri koka fluturoi) dhe shpresat për shpëtim edhe atëherë kur filmat pushuan së qeni të vërtetë (Nga byroja e të vërtetës së harruar); për temat biblike dhe mundësitë reale (Ndonjëherë është më mirë të vazhdosh); për dilemat kur je si shkaku ashtu edhe pasoja dhe ti nuk ke zgjidhje tjetër veçse të jesh plumbi dhe plaga (Asgjë që mund të bësh e që nuk mund të bëhet); për zgjedhjet dhe imagjinatën si strehë (Ka të afërm); për vlerat e rrejshme (Si të përcaktoni se ia vlen shkrimi) dhe për imponimet (Dëgjomë tash); për bombardimet me informata (Tash film kryesor); për të këqijat që sjell sundimi i halabakave (Muzikologjia); për krahun e tij të fortë, bashkëshorten Jill (Kur të bëhem gjashtëdhjetë e katër vjeç); për poetët Jean Cocteau, Lyn Lifshin, Richard Brautigan, Al Winans, Ann Sexton, Tom Waits, Gregory Corso, Sylvia Plath, Xhevdet Bajraj dhe kritikët e rrejshëm (Ç’të them) dhe për vrasjen e poetit (Do të vijë koha); për fytyrat e harruara nga skenat e harruara (Një fytyrë në turmë); për Kosovën që ka ëndrrat e tij, sepse ka poezitë e tij (Një librari në Prishtinë) …

Në çdo poezi të tij shpaloset një kapitull i ri, si ndalesë në kohë dhe hapësirë ku ai mësoi diçka të re dhe atë përvojë e ndan me ty si mik, si lexues. Ndalesat janë të ndryshme. Diku në sfond mund të dëgjohet kamionisti që bërtet “Hej, ndale atë xhuboks të mallkuar” në fillim të këngës Sytë e çdo të panjohuri, apo kitara e Claptonit te Revolucioni seksual nga koha kur Watersi ishte njëri nga ne dhe merrej me problemet e rëndomtëve, ndryshe nga kjo botë që më në fund i urren të përkëdhelurit e vet (Gjithmonë). Diku tjetër biseda ndalet te poeti i madh shqiptar, Xhevdet Bajraj, dhe disa nga vargjet të cilën ai ia ka kushtuar:

Çfarë gjasash kishin, këta vëllezër
në një vend të sakatuar
secili prej tyre i përmbytur me poezi?
Muzat do të kenë fushuar
në oborrin e prindërve tuaj
kur ju djema ishit foshnje.
Ato duhet t’u kenë dhënë djemve Bajraj
bekimin e tyre kozmik.
Ama seriozisht, Xhevdet,
Ti ishe poet i hatashëm
prandaj bota është një vend më i mirë
sepse ti ishe këtu.

Është kjo një poezi e përzemërt, një dedikim i thellë personal. Poezia me ton të natyrshëm dhe adresim të drejtpërdrejtë (“Dëgjo, Xhevdet”) e krijon një ndjesi afërsie dhe njohjeje, edhe pse Jeffi kurrë nuk e kishte takuar fizikisht Xhevdetin. Pyetja që ndërlidhet me mirëqenien (“Dua të di si po kalon”) nënvizon dëshirën e tij për një lidhje dhe kjo përforcohet nga njohja me Fadilin. Jeffi pohon se bota është një vend më i mirë për shkak të talentit dhe krijimtarisë poetike të Xhevdetit, për shkak të kontributit të tij në botën e poezisë, ndërsa thekson se krijimtaria dhe pasioni për poezinë i vëllezërve Bajraj ishin të destinuara që në lindje. Rreshtat përmbyllës ku i kërkon Xhevdetit “të ruajë Fadilin” sepse “Atij i mungon”, ia shtojnë poezisë një shtresën emocionale që shërben si lutje për mbrojtje të vazhdueshme shpirtërore, duke përforcuar idenë se lidhja midis vëllezërve Bajraj kapërcen ekzistencën fizike. Përzgjedhja e titullit të poezisë si titull libri, reflekton po ashtu dëshirën e Jeffit për një botë më të mirë, më të shëndetshme dhe më njerëzore.

Fadili ka bërë mirë që këtë poezi në këtë libër e ka lënë edhe në anglisht, për të kuptuar se si versioni i përkthyer rezonon me audiencën e synuar shqiptare ashtu siç bën origjinali me audiencën anglofone. Dhe, kjo vlen për të gjitha poezitë e tjera në këtë vepër.

Studiuesi Werner Menapace ka thënë se çdo përkthim është aventurë më vete, është tokë e palëvruar. Përkthimi është lojë; është një lloj fjalëkryqi. Çdo poezi, çdo fragment është fjalëkryq – sipas skemës së autorit. Detyra e atij që përkthen duhet të jetë këmbëngulja që çdo fjalë, që çdo morfemë të jetë në vendin e vet, derisa skema të jetë e plotë. Menapace citon Burhart Kroeberin që ka thënë se përkthyesi duhet t’i bëhet krah autorit, të bëjë lojën e tij, të ndjek qëllimin, skicën dhe strategjinë e tij.

Fadil Bajraj i bëhet krah autorit meqë është jo vetëm njëri prej përkthyesve më të njohur shqiptarë nga gjuha angleze, por edhe kërkues dhe studiues i madh. E, përkthyesi shkodran, Gjon Shllaku, ka thënë se përkthyesit e mirë janë të paktë. Sipas Shllakut, nëse për të qenë shkrimtar i mirë nuk është e nevojshme të jesh magazinë kulturore, “me u ba përkthyes lypset të kesh shumë kulturë”. Në fakt, Fadili është magazinë e kulturës; është magazinë e poezisë. Dhe, është pasqyrë për rolin pozitiv që përkthyesi duhet ta ketë në një shoqëri. Sepse, Gutenbergu jo vetëm që e bëri më të lehtë qasjen ndaj librit, por mbi të gjitha e shtoi komunikimin mes popujve, e çoi para njerëzimin duke i bartur idetë shkencore dhe konceptet dhe vlerat artistike nga njëri popull te tjetri – falë përkthyesve.

Këtë qëllim kishte dhe ka edhe Fadili. Por, për dallim nga shumë të tjerë që përkthenin diçka veçse këtë e kanë bërë popujt e tjerë fqinj, Fadili e bënte atë që ndiente se duhej bërë: kërkimin përtej kërkesave të shtëpive botuese apo të shijeve të turmës, duke qenë vetë rrjedha.

Prandaj, nuk është çudi nëse në vitet 1970-’80, shumëkush në familjen dhe miqtë e Bajrajve në Rahovec dhe Panorc kanë uruar të porsalindurit: mos u bëftë si Fadili. “Është e vërtetë, këtë edhe sot e thonë”, më thotë Fadili kur e pyes. Në vitet kur krijohet mërgata e Kosovës, Perëndimin e mësynë edhe ai. Por, me qëllime krejt të tjera: për muzikë dhe literaturë, për të shkuar në koncertet e grupeve më të mëdha të rokut, për të vizituar varrin e Jim Morrisonit dhe vendet ku rrinin poetët e tij të preferuar. Vishte xhinse (shpeshherë të shqyera e me raste të arnuara), “vietnamkën”, “tojat” i kishte në duar, jelekun e mbushur me simbole “kapitaliste”, çizmet ushtarake, atletet “allstarka”, flokët e gjata e syzet “llenonka” … si hipik, si “imperialist”, si “revizionist”, si “çorod”! Kurrë nuk kthehej me para në shtëpi! Me vete sillte vetëm libra dhe disqe gramafoni. Kjo nuk i pengonte aq shumë babait të tij që ishte kryetar i Rahovecit e më vonë i Malishevës (Xhemajli Bajraj, po ashtu nënshkrues i Deklaratës Kushtetuese të 2 korrikut 1990), por të tjerëve të cilët nuk kuptonin se njeriu duhet t’i ngjajë kohës. Nuk e kuptonin ata për të cilët Fadili ishte antihero i cili, sipas një definicioni, nuk e kishte guximin për të promovuar vlerat e moralit dhe të ideologjisë së shumicës. Epo, shumë mirë që i ka munguar ai “guxim”. Dhe, shumë më mirë që e kishte një tjetër guxim, më të duhur, për të qenë vetja, për të thyer stereotipat provincialë e banalë të Kosovës, për të pshurrur në to siç i pshurri studimet mu te dera e fakultetit – në pikë të ditës.

Kur i shkruaj këto fjalë për Fadilin, më bie ndërmend interpretimi i Andrei Tarkovskyt për Hamletin e Shekspirit – për të cilin mendoj se është interpretimi më i mirë – ku thotë se askush nuk ka ditur ta lexojë si duhet. Sipas tij, Hamleti lufton për një ide; ai nuk mund të bëhet qytetar vulgar e të pranojë gjithçka që e rrethon. Ai është konflikti i një njeriu të së ardhmes me të tashmen. Ai e kapërceu intelektualisht epokën e vet, por ishte i detyruar të jetonte në mesin e bashkëkohësve fizikë. Kështu, është e pamundur të ndryshosh diçka kur njeriu e kapërcen kohën në të cilën jeton.

Pra, ka një pengesë për Fadilin. Regjisori koreanojugor Bong Joon-ho ka thënë “se sapo të kapërcesh pengesën një inç të lartë të titrave, do të njiheni me shumë filma të mrekullueshëm”. Këtë pengesë e kaloi platforma Netflix. Fadili vazhdon të luftojë me pengesa – me konformizmin, me bindjen ndaj autoritetit, me turmat, me shoqërinë mospërfillëse. Gjithnjë bën me dije se sapo ta kuptojmë se jeta është kërkim edhe përtej shkollës, do të njiheni me shumë poetë të mrekullueshëm, të të gjitha kombeve, qofshin ata klasikë, modernistë, bitë, rokerë … Këtë mesazh ai ua ka përçuar jo vetëm shqiptarëve, por shumë popujve të tjerë përmes poetëve shqiptarë që i ka përkthyer në gjuhën angleze apo serbokroate. Në këtë aspekt ai ka punuar më mirë e më shumë se plot institucione të Kosovës.

Për fund, do të ndalem sërish te roli i përkthyesit. Përkthyesi duhet të perceptohet si krijues. E, krijuesit i duhet liria e veprimit. Kur ajo liri mungon, kur sistemi imponon bindjen apo kur përkthimin detyrohet ta përdor si mjet politik, atëherë ndodhin shtrembërimet. Rast të tillë paraqet përkthimi i Walt Whitmanit nga Skënder Luarasi në vitet 1950. Vepra Fije bari [Leaves of Grass] vjen e cunguar, shmang pjesët erotike dhe shpirtërore, ndërsa autori paraqitet si poet politik. Jeta rebele i Whitmanit, e babait të vargut të lirë – që frymëzoi bitët – perceptohej disi si luftë e klasave. Në regjim opresiv ka jetuar edhe Fadili. Por, që nga vitet 1970, kur si i ri ai e sfidoi veten me përkthimin, ai nuk u nënshtrua; e shihte botën shumë më ndryshe se iluzionet e imponuara të regjimit komunist. Porosiste libra nga jashtë, komunikonte me bitët, siç komunikon edhe sot me poetë anembanë globit (në një letër, Lawrence Ferlinghetti i ka shkruar: “Faleminderit përsëri për gjithçka që ke bërë për ne Atje”) … Ishte përtej projektimit të modeleve që duhet ndjekur. Ishte rebel dhe e përfaqësonte rebelimin. Whitmanin dhe Fëmijët e Whitmanit i paraqiti ashtu siç janë, assesi jo siç do të donte regjimi apo rrethi shoqëror.

Për ta përmbyllur këtë pjesë për përkthimin, do ta citoj njërin prej teoricienëve më të mirë të teorisë së përkthimit, André Lefevere, i cili i klasifikon përkthyesit në konservatorë dhe shpirtërorë. Përkthyesi konservator punon në nivelin e fjalës dhe të fjalisë, ndërsa përkthyesi “shpirtëror” punon në nivelin e kulturës si tërësi dhe e vendos tekstin në funksion të kësaj kulture. Fadili është bashkëdyzim i të dy këtyre qasjeve. Dhe, kjo vërehet edhe në veprën Një letër për Xhevdet Bajrajn ku jo vetëm tejkalohen boshllëqet gjuhësore midis shoqërisë shqiptare dhe asaj amerikane, por përafrohen nuancat dhe kontekstet kulturore. Prandaj, Jeffi udhëton edhe në Kosovë, bën një ndalesë këtu dhe na flet. E, fjalët e tij vlen të dëgjohen.

***

About Jeff, Fadil and A Letter to Xhevdet Bajraj

I was introduced to Jeff Weddle’s poetry by Fadil Bajraj. “Read it; I hope you like it,” Fadil told me when he first sent me one of Jeff’s poems to be published in Telegrafi. Just as with the Oaza column of the “Zëri” Weekly, where I used to work, my curiosity about this new poet Fadil had translated was piqued. I wanted to see and learn beyond the education offered by schooling and publishers in Kosovo. My desire to read more about Jeff grew. Fortunately, Fadil’s translations were added day by day and very soon the first collection of Jeff’s poems in Albanian appeared, published by Publishing House Sabaiumbb, Vritmë nëse ke koqe (2023).  Through this book I learned about Jeff’s literary inspirations, about his concept of American culture, subculture and counterculture, about the influence of the Beats on him, about his reflections on life and death, love, loss, beauty and hope, about personal and collective experiences, about the surreal mixed with the everyday, about absurd moments, about the marginalized and about empathy towards humanity, about the human condition and entanglements in human relationships all of which are unraveled with deep, creative thought and language. Jeff’s message is universal, addressing each of us, and the existential challenges that characterize today’s man in societies around the world.

Another thing I learned about Jeff is his honesty and modesty. Befriend him on social networks, he responds to your posts because he respects you for being Fadil’s friend and, above all, a reader. He is a professor, but not one who sells authority or poses. Everyone notices this when they don’t find a good photo of him that fits the format of the electronic media to illustrate his poems.

Socrates said that writing will atrophy people’s memories and true knowledge can only be transmitted orally, not through writing.  Jeff seems to be saying that the images he offers through the poems are important to him; that, as Akira Kurosawa said, literary images must be expressed in a different way or that – like Krzysztof Kieślowski, who did not finish his films, but accepted any interpretation of any viewer as the “final” version of his works – his portrait is what he writes about. He accepts the “final” version of any reader.

Some time ago, Fadil asked me to write a few words about the book you now hold in your hands, A Letter to Xhevdet Bajraj (Sabaiumbb), which will also be published in English in the United States. To make my job easier, he told me: “Write how you feel about it.” When I read the manuscript, the first thing I said to Fadil was this: “It feels like a journey, with many stops in time and space, with Jeff sitting next to me and narrating.” And so I began to paint a mental picture of Jeff, as I felt my way through this book of poems.

Jorge Luis Borges in his essay, “On Time,” mentions Plato, who said: “There are three times, and all three are present. One is the real present, the moment when I speak, that is, the moment when I spoke, because this moment already belongs to the past. There is also another present, the present of the past which they call memory.  The third is the present of the future, which is what I think, hope or fear.” Meanwhile, in a speech at the University of Belgrano, Borges said that when we read an old book, it is as if we are reading a time that has passed. In the present case we have a new work, but one that reflects the time Jeff spent living and writing about it.

A Letter to Xhevdet Bajraj is an invitation to travel through time. But this time flows according to Einstein’s concept: it is relative. It is filled with experience, memories and current thoughts for today and tomorrow. There are no dividing lines between past, present and future. On this journey, the innocence of childhood meets the complexity of adulthood, dream and reality, action and observation…there you see yourself and people you know, even though they have different names and live in different places and times.

When you read this book, it may seem like a reportage of gonzo journalism, where Jeff, as the main character, reveals his personal side, his emotions, and comments on things he sees and experiences. It also recalls the journey of Jack Kerouac and his exploration of identity, Roger Waters’ trip to California, an experience that inspired the album The Pros and Cons of Hitch Hiking, where hitchhiking is a metaphor for life’s contingencies and the choices we make. I mention this album because, while reading Jeff’s poems, I was thinking about that music, Waters’ anger and Eric Clapton’s solos. But while Waters’ protagonist, his alter ego, struggles with insecurity, paranoia, existential dread and the search for meaning through unexpected moments, Jeff embarks on another journey: he thinks, he rebels against all the things that are wrong (“Haircut”), he wanders through the memories (“Time is a Form of Gravity”)and through the lessons he has learned from life. And while Waters speaks from the comfort of a cult of fame, Jeff has an Orwellian approach because he writes about things he has experienced as an ordinary man who must write for himself, to reflect on experience, not because of the publication of a new book that will be followed by a crowd he can lead as some kind of a guru. And Jeff does not impose on, or submit to, anyone – except himself and what he feels. If the Beats’ motto was First thought, best thought, which in a way means not to be afraid of truth that comes from experience, Jeff seems to paraphrase and complete the meaning: Sincerity and simplicity, the best thought. And, his sincerity can be seen in the biographical data which are public. Before becoming a professor at the University of Alabama, he worked as a librarian, as a disc jockey, as a reporter, as a film projectionist, as a fast-food worker, as a Tae Kwon Do teacher… This is his school of life; this is the resume that every creator has in countries where only competition filters values, and his professorship is not his first paid job in his life.

In these poems, Jeff talks about himself, he says I’m better than some, as good as I am able to be (“That’s the Way It Was”); talks about my share of crazy people, some struck by odd genius, some just mad, friends and leaches and even enemies in the ragged story I don’t begin

to understand (“Different Road”); talks about a time when stories meant power and when  All of this meant belonging to another mind (“Once”); talks about failures, as Most of us stumble on and on (“Sorrow Babe”); talks about alienation, about the time when The notable persons have a different meaning now (“Maritime”); he talks about the oblivion when Old Cherokee blood of generations lost (“Disjointed, Lyrical”); for beauty that dissolves, for appearance, I saw you in a photograph from a hundred years ago when you were as beautiful as the world allowed (“Captured in Black and White”); about the time where there is No border between now and always (“The Way You Can Name is Not the Way”); about Warhol’s prophecies of fifteen minutes of fame, Well, the future is here and it turns out everyone is famous for fifteen people (“Sort of a Sage”); about obedience, the education system and those who taught us to accept everything (“Cruelty is the Point”); about lost moments, Kieślowian moments, that take us somewhere else, and The legs which never went where they meant to go (“In Memory of a Woman I Never Knew”); about toys and childhood dreams (“Hero”); about the ministers and false believers, about those who loudly fear god and those who quietly love people and where the first and the second are as different as shit and sunshine (“Gospel”); about the power of cinema (“Suddenly, the Three Headed Monster Flew Away”) and hope for salvation, even when the movies stopped being true (“From the Bureau of Forgotten Truth”); about biblical themes and realistic possibilities (“Sometimes It’s Best to Move On”); about dilemmas when you are Both cause and effect and You have no choice but to be the bullet and the wound (“Nothing You Can Do That Can’t Be Done”); about choices and imagination as shelter (“There are Kindred”); about fake values (“How to Determine if a Piece of Writing is Worthwhile”) and about impositions (“Listen to Me Now”); about information bombardment (“Now a Major Motion Picture”); about the evils brought about by the rule of suckers (“Musicology”); about his wife Jill, whom he adores (“When I’m Sixty-Four”); about poets Jean Cocteau, Lyn Lifshin, Richard Brautigan, Al Winans, Ann Sexton, Tom Waits, Gregory Corso, Sylvia Plath, Xhevdet Bajraj and false critics (“Hotty Toddy”) and about the murder of a poet (“The Time Will Come”); about forgotten faces from forgotten scenes (“A Face in the Crowd”); about Kosovo that has his dreams, because it has his poems (“A Bookstore in Pristina”) …

In each of his poems, a new chapter opens, as a stop in time and space where he has learned something new and shares that experience with you as a friend, as a reader. The stopping places are different. Somewhere in the background you can hear a trucker shouting, “Hey, turn the fucking Juke Box down” at the beginning of the song “Every Strangers’ Eyes,”  or Clapton’s guitar on “Sexual Revolution,” when Waters was one of us and dealing with the problems of ordinary people, unlike The world finally hates its darlings.(“Always”).

Elsewhere, the conversation stops at the great Albanian poet, Xhevdet Bajraj, and some of the verses Jeff dedicates to him:

What are the odds, these brothers
in a wounded country
each of them awash in poetry?
The muses must have camped
in your parents’ yard
when you guys were babies.
They must have given the Bajraj boys
their cosmic blessing.
But seriously, Xhevdet.
You were a hell of a poet
and so the world is a better place
because you were here.

This is an honest poem, a deep personal dedication. The poem’s natural tone and direct address (“Listen Xhevdet”) create a sense of closeness and familiarity, even though Jeff has never physically met Xhevdet. The welfare question (“I want to know how you’re doing”) emphasizes his desire for a relationship, and this is reinforced by knowing Fadil. Jeff claims that the world is a better place because of Xhevdet’s talent and poetic creativity, because of his contribution to the world of poetry, pointing out that the Bajraj brothers’ creativity and passion for poetry were predestined from birth. The closing line asking Xhevdet to “keep an eye on Fadil” because “He misses you,” adds an emotional layer to the poem that serves as a plea for continued spiritual protection, reinforcing the idea that the bond between the Bajraj brothers transcends physical existence. The choice of the poem’s title as the title of the book also reflects both a deep respect for Xhevdet and a desire for a better, healthier and more humane world.

Fadil did well to include this poem in English in this book, to understand how the translated version resonated with the target Albanian audience as the original does with the Anglophone audience. And, this also applies to all other poems in this book.

Scholar Werner Menapace observes that every translation is an adventure in itself, is uncultivated land. Translation is a game, a kind of crossword puzzle. Each poem, each fragment is a crossword puzzle – according to the author’s scheme. The task of the translator should be to insist that every word, every morpheme be in its place, until the scheme is complete. Menapace quotes Burhart Kroeber who said that the translator must side with the author, play his game, follow his purpose, outline and strategy.

Not only one of the most respected translators of English language poetry into Albanian, but also a great scholar and researcher, Fadil Bajraj stands solidly with the poet. And a translator from Shkodra, Gjon Shllaku, has said that there are few good translators. According to Shllaku, to be a good writer it is not necessary to be a cultural repository but, “to be a translator you need to have a lot of culture.” In fact, Fadil is both a repository of culture and a repository of poetry.  He is a mirror of the positive role that a translator should have in society. Like Gutenberg, he not only facilitates access to books, but, above all, increases communication between peoples, moving humanity forward by transferring ideas and artistic values from one people to another.

Fadil has long had this goal. But, unlike many others who translate something because neighboring nations are doing so, Fadil does what he feels must be done: research beyond the demands of publishing houses or the tastes of the crowd, because he is a flow himself.

Therefore, it is not surprising that in the 1970s and 1980s, family and friends of the Bajrajs in Rahovec and Panorc whispered to their newborns that they should not  be like Fadil. “It’s true, they still say that today,” Fadil tells me. In the years when the Kosovo diaspora was being created, he also headed west, but with completely different goals. Fadil sought music and literature. He went to concerts of the biggest rock bands, visited Jim Morrison’s grave, and many of the places where his cultural heroes lived. He wore jeans which were often torn, and sometimes patched, and a Vietnam era military jacket. Bracelets hung from his wrists, and he sported a vest filled with capitalist symbols, along with military boots, All Star sneakers, long hair and John Lennon glasses. Fadil was a hippie, an imperialist, a revisionist and a freak! He never came home with any money!

He only carried books and gramophone records with him. This did not bother his father, who was the mayor of Rahovec and later of Malisheva (Xhemajli Bajraj, also a signatory of the Constitutional Declaration of July 2, 1990), but maybe it distressed others who did not understand that people should keep up with the times. To them, Fadil was an antihero, who according to one definition, did not have the courage to promote the values of morality and the ideology of the majority. Well, it’s good that he lacked that particular “courage.” And, it was much better that he had another, more appropriate, courage to be himself, to break the provincial and banal stereotypes of Kosovo, to piss on them as he pissed on his studies right at the door of the faculty – in broad daylight.

When I write these words about Fadil, I think of Andrei Tarkovsky’s interpretation of Shakespeare’s Hamlet – which I think is the best interpretation – where he says that no one has ever known how to read it properly. According to Tarkovsky, Hamlet is fighting for an idea; he cannot become a vulgar citizen and accept everything that surrounds him. He embodies the conflict between men of the future with men of the present. Intellectually, he has surpassed his epoch, but is forced to live among his physical contemporaries. It is impossible to change something when you go beyond the time in which you live.

So, there is an obstacle for Fadil. South Korean director Bong Joon-ho has said, “once you get past the one-inch-high barrier of subtitles, you’ll be introduced to a lot of great movies.” This obstacle was overcome by the Netflix platform. Fadil continues to struggle with obstacles – with conformity, with obedience to authority, with crowds, with the rejection of society. He always points out that, as soon as we understand that life is a search, even outside of school, we will meet many wonderful poets, of all nations, whether they are classics, modernists, Beats, rockers…  He conveys this message not only to Albanians, but also to many other peoples through the Albanian poets he has translated into English or Serbo-Croatian. In this sense, Fadil works harder and better than many institutions in Kosovo.

In the end, I will stick to the role of the translator, who must be perceived as a creator. And the creator needs freedom of action. When that freedom is absent, when the system imposes obedience, or when translation is forced to be used as a political tool, then distortion occurs. Such a case is presented by Skënder Luarasi’s translation of Walt Whitman from 1950s. The work Leaves of Grass comes truncated, avoids the erotic and spiritual parts, while the author is presented as a political poet. Whitman’s rebellious life, the father of free verse – who inspired the Beats – was shown in some ways as class warfare. Fadil also lived under a repressive regime. But since the 1970s, when he challenged himself in translation as a young man, he has not submitted; he saw the world much differently than the impossed illusions of communist regime. He ordered books from abroad, communicated with the Beats, as he still communicates with poets around the world (in a letter to Fadil, Lawrence Ferlinghetti wrote: “And thanks again for all you have done for us Over There.”)…  He was beyond designing patterns to be followed. He was a rebel and represented rebellion. He presented Whitman and Whitman’s Children as they were, not as the regime or society would have it.

The great translation theorist, André Lefevere, classifies translators as either conservative or spiritual. A conservative translator works at the level of words and sentences, while a spiritual translator works at the level of the culture as a whole and puts the text into the function of this culture. Fadil is combination of both of these approaches. We observe this in the preent work, where not only are the linguistic gaps between Albanian and American society overcome, but the nuances and cultural contexts are brought closer together. So, in these pages, Jeff is also traveling to Kosovo, stopping here, and talking to us. His words are worth listening to.