Parajsa është këtu

Nga: Maani Petgar / “Film Monthly” (Nr. 225, 1998)
Përktheu: Agron Shala

Saktësisht, para katër vjet e gjysmë, televizioni australian SBS e miratoi realizimin e një dokumentari për kinemanë iraniane. Teksa me producentin Claude Gonzales ishim në fazat paraprake të hulumtimit dhe të përgatitjes së materialit, një bisedë në mes të regjisorëve Akira Kurosawa dhe Abbas Kiarostami u botua në revistën Film International. Thamë se do të ishte gjë e mirë nëse z. Kurosawa do t’i jepte ato komente edhe në filmin tonë. Nëse kjo do të ishte e mundur, do t’ia shtonte vlerën kinemasë iraniane, gjithashtu edhe filmit tim.

M’u kujtua Donald Richie, autori dhe kritiku amerikan i filmit, i cili pesëdhjetë vjetët e fundit jeton në Japoni. Mendova se është personi ideal për të na ndihmuar për të rënë në kontakt me z. Kurosawa. Richie i ka shkruar 22 libra për kulturën, për historinë dhe për kinemanë japoneze. Ai, po ashtu, i ka titruar në anglisht shumë filma japonezë, përfshirë disa nga filmat e fundit të Kurosawas. Ia shkruam një letër dhe morëm përgjigjen ku thuhej se, pasi i kishte bërë dy vlerësime të këqija për dy filmat e fundit të Kurosawas, Kurosawa ishte ndier disi i ofenduar. Na sugjeroi që të mos e përmendim emrin e tij, por na dha ca këshilla se si t’i afrohemi.

Rreth një muaj më vonë e morëm një përgjigje nga zyra e Kurosawas: Jam nipi i Kurosawas dhe menaxheri i produksionit të filmave të tij. Z. Kurosawa ka shfaqur interesim për t’ju takuar. Dëshiron që t’ia jepni hollësitë, përfshirë datën kur planifikoni ta bëni intervistën.

Nuk ishim të sigurt se çfarë nënkuptonin saktësisht me hollësitë. Natyrisht, kishim ca mëdyshje, por Donald Richie na kishte folur aq shumë për dallimet mes kulturave japoneze dhe perëndimore saqë nuk kishim besim në marrjen e vendimeve. Pra, e kemi kontaktuar Richien edhe një herë dhe ai na thotë që ta kufizojmë ekipin e filmit dhe të ndriçimit sa më shumë që të jetë e mundur, si dhe që ta kufizojnë kohën e intervistës në një orë. I shkruam hollësitë dhe ia dërguam me faks Zyrës së Kurosawas. Disa ditë më vonë morëm përgjigjen përfundimtare dhe afirmative, së bashku me datën e saktë, kohën e intervistës dhe vendndodhjen që duhej të ishte në njërën nga vilat e Kurosawas në Tokion jugore, pranë malit Fuxhi. Edhe një hartë e rajonit, distanca e tij nga Tokio, si dhe udhëzimet me shkrim nga stacioni vendës i trenave, u dërguan me faks te ne.

Për disa ditë me radhë, të gjithë ishim si të hutuar. Nuk mund të besonim se 83-vjeçari Kurosawa e kishte pranuar intervistën. Ai rrallë jep intervista, ndërsa kishte pranuar të merrte pjesë veç në një konferencë për shtyp për shfaqjen e filmit të tij të fundit. E kontaktuam Donald Richien për ta falënderuar për këshillën e tij. Ai na tha: Ju thashë se do t’ia dilni mbanë me intervistën, përderisa jeni të huaj, e sidomos për shkakun se jeni iranianë. Të huaj – për arsye se Kurosawa nuk ishte shumë i interesuar për mediat, për shtypin, për kritikët dhe për audiencën japoneze, meqë ishin gjithmonë indiferentë ndaj filmave të tij – dhe iranianë sepse Richie kishte mësuar nëpërmjet miqve të ndërsjellë se Kurosawa i pëlqente filmat e Kiarostamit.

Në qershor të vitit 1994 u nisëm për në Tokio me dy kamera dhe me disa drita. Kisha aq stres në aeroplanin për në Tokio, thuajse isha duke shkuar për ta intervistuar Kurosawan menjëherë si të zbrisja. Përkundër shpenzimeve në Tokio, kishim planifikuar të shkojmë pesë ditë para intervistës. Doja të kisha kohë të mjaftueshme për ta krijuar një ide të Tokios së Kurosawas dhe të regjisorit Yasujiro Ozu. Intervista do të jetë në ditën e gjashtë dhe do të kemi një ditë shtesë për ta parë materialin – para se të largoheshim.

Pothuajse gjatë tërë kohës isha nervoz sepse në letrën e dytë Kurosawa kishte kërkuar që pyetjet të jenë instiktive e jo të paramenduara. Si është e mundur kjo? Çka nëse e kam një bllokadë mendore dhe nuk mund të mendoj gjë për të pyetur? Nuk mund ta rrezikoja një gjë të tillë, prandaj më duhej t’i mësoja përmendësh pyetjet (të paktën tri ose katër prej tyre) dhe të shoh se në cilin drejtim intervista shkon më vonë.

Thënë të drejtën, regjisori im i preferuar japonez është Ozu. Më pëlqen Kurosawa, kryesisht për veprat e tij urbane, sidomos Tengoku to Jigoku (Parajsa dhe ferri, 1963). Por, siç e dini, ai është më i njohur për realizimet e tij epike.

Pesë ditët e para u sollëm si turistë. E pyeta Richien nëse ka lagje në Tokio, siç i kishte paraqitur Ozu. Për fat të mirë, ai tha se lagjja e tij ishte një nga to. Megjithatë, unë nuk e di pse kujtimet e mia fillestare për Tokion u përmblodhën në varrezat e bukura dhe paqësore. Ato ishin vendet e vetme ku mund të rrije i vetëm. Sidoqoftë, bëmë shëtitje nëpër Tokio aq sa mundëm. Kaluan pesë ditë duke shkuar nëpër tempuj, nëpër lagje të vjetra e të reja dhe duke fjetur në hotele të lira. E, në pasditen e së shtunës, më 11 korrik (1994), hipëm në tren dhe udhëtuam për një orë e gjysmë në vilën e Kurosawas. I morëm parasysh të gjitha pengesat e mundshme, në mënyrë që të mos arrijmë atje më vonë se në orën tre pasdite, që ishte koha jonë e paracaktuar. Kur zbritëm në stacionin lokal të trenit, vërejtëm natyrën e fshatit si dhe makinat e shtrenjta dhe antenat e mëdha televizive që na kujtojnë teknologjinë gjithnjë e më të pranishme në Japoni.

Ne (unë, producenti Claude Gonzales dhe përkthyesi Houshang Raasti) arritëm fiks në orën tre (natyrisht, i kaluam disa orë në stacion që të mos shkonim atje shumë herët). Kur taksi iu afrua vilës kodrinore të Kurosawas, vumë re një burrë, rreth 35 vjeç, që dilte nga shtëpia nëpër oborr e për në rrugë, për të na çuar në hyrje. Në mes të hyrjes dhe derës së dhomës së pritjes ishte një zonë – ashtu si në shtëpitë iraniane – ku të gjithë i zbathëm këpucët. Dhoma e pritjes ishte mjaft e madhe dhe kishte dritare të mëdha në të tria anët, me pamje nga mali Fuxhi. Na çuan në një tavolinë në një cep të dhomës së pritjes. Na pyetën se sa kohë na duhet për t’u bërë gati. E pyeta ndihmësin e tij se ku preferon z. Kurosawa të ulet. Ai vuri në dukje një karrige dhe kjo ndodhi kur pashë një ventilator përballë me të. Po piknim nga djersët. Vapa ma kujtoi dëshpërimin e detektivit (Toshiro Mifune) në filmin e Kurosawas, Nora inu (Qeni i rrugëve, 1947).

U shërbyem menjëherë me pije të ftohta: kafe të ftohtë, me pak krem në majë. Kurrë nuk do ta harroj shijen e asaj pije që ishte shumë freskuese, por jo e mjaftueshme për mua. Sidoqoftë, kur i thashë asistentit të tij se jemi gati, dy minuta më vonë hyri z. Kurosawa. Një grua rreth 35 vjeçe e ndoqi nga pas (besoj se ishte vajza e tij). Kurosawa erdhi drejt nesh dhe pas përshëndetjeve dhe shtrëngimeve të duarve, u ul në karrigen e tij mjaft të mirë. Producenti ynë ia kishte sjell një dhuratë: një libër të disa prej pamjeve natyrore të Australisë.

Meqenëse arsyeja kryesore për ta kërkuar këtë intervistë ishte t’i dëgjojmë fjalët e tij për Kiarostamin, doja të arrija te ajo pjesë – sa më shpejt që jetë e mundur – e pastaj, me shpresë të kaloja te aspektet më personale të filmave të tij.

***

Z. Kurosawa, më intereson ta di se si u njohët me kinemanë iraniane?

Filmi i parë që pashë ishte një film nga Kiarostami. Gjatë regjimit të Shahut u ftova në Iran për të qenë pjesë në jurinë e Festivalit të Filmit të Teheranit të cilin e refuzova pasi ishte përgjegjësi e madhe. Pas revolucionit e pashë filmin e z. Kiarostami (Khane-ye dust kojast/Ku është shtëpia e shokut?, 1987) dhe isha i habitur se sa mirë ishte realizuar.

Ekrani është si një shesh i madh në të cilin të gjithë mund të mblidhen dhe të flasin me njëri-tjetrin. Për shembull, unë sjell në ekran problemet e vendit tim dhe Kiarostami të vendit të vet. Aktorët i shprehin fjalët tona dhe e prekin zemrën e të gjithëve. Ky është roli i kineastëve, që të bisedojnë me njëri-tjetrin. Dhe, kjo është përgjegjësia e kinemasë.

Një film duhet të bëhet me zemër e jo me mendje. Unë mendoj se prodhuesit e rinj të filmave e kanë harruar sot këtë dhe në vend të kësaj po bëjnë filma përmes llogaritjeve. Kjo është arsyeja se pse filmat japonezë nuk kanë më audiencë. Me gjithë ndershmërinë, filmat duhet të bëhen për t’i synuar zemrat. Gjatë kohës së Ozusë, mentorit tim dhe, gjithashtu, në kohën time, asnjë regjisor nuk bëri filma duke u bazuar në teori dhe në llogaritje, e për këtë arsye kinemaja e Japonisë ishte e aftë të ndërtonte vitet e saj të arta.

Regjisorët e rinj po përdorin teknika për ta poshtëruar audiencën. Kjo është një gjë e gabuar. Ne duhet t’i shërbejmë kinemasë dhe ta krijojmë një film që do ta nxiste audiencën. Tekefundit, qëllimi duhet të jetë të krijosh një film artistik. Kjo është e thjeshtë, apo jo?

Në filmat tuaj të vjetër ka pasur gjithmonë shqetësime për rrethanat njerëzore. Cili është burimi i kësaj?

Kur flitet për njerëzoren në Japoni, të gjithë mendojnë për tema dhe për tregime komplekse. Sidoqoftë, pavarësisht nga ndjenja e një njeriu të zakonshëm, në ekran përpiqemi ta pro-jektojmë në mënyrë të ndershme. Kjo është e tëra.

A ishit të tërhequr nga kinemaja amerikane?

Sa i përket kinemasë amerikane, mund të them se filmat më të mirë u bënë në të kaluarën. Kinemaja e sotme amerikane ofron shërbime të gabuara për publikun. Dhuna dhe përplasjet e makinave po shihen shpesh. Çfarë kënaqësie ka të shohësh skena të tilla? Filmat e vjetër amerikanë i shfaqën mjaft mirë problemet njerëzore, por këto ditë kinemaja amerikane po ka probleme. Nuk ka dyshim se një film si Jurassic Park (Parku i Jurës, 1990) është interesant, por kishin filma më mbresëlënës në të kaluarën. Për dallim nga kjo, filmat e Kiarostamit e prekin zemrën dhe janë shumë të bukur. Këta filma të rinj të fantashkencës janë të mirë, por nuk janë kinema.

Në një krahasim me kinemanë si argëtim, a mendoni se kinemaja artistike e Botës së Tretë mund ta tërheqë audiencën perëndimore?

Qytetërimi e ka helmuar njerëzimin. Shtylla kurrizore e një filmi të mirë është karakteri human i regjisorit. Nëse nuk jemi të sinqertë me veten, kurrë nuk do të jemi në gjendje të bëjmë filma të mirë. Në fakt, kjo nuk do të thotë se një vend i pasur domosdoshmërisht është i aftë për të bërë filma të mirë.

Një person i cili është në gjendje të krijojë filma të mirë, di ta gjejë mënyrën e tij ose të saj te zemra e shikuesit, si: John Ford, Jean Renoir, John Huston, Federico Fellini, Theo Angelopoulos, Sidney Lumet… Kam takuar secilin prej tyre dhe kam folur me ta. Ashtu siç kanë vepra të jashtëzakonshme, ishin të shquar edhe në karakter. Ishte shumë e lehtë të krijohej marrëdhënia e përzemërt me ta, gjë që është e rëndë-sishme.

Thatë diçka për njerëzoren në Japoni. A mund ta zbërtheni këtë?

Mund të flas edhe për politikën, por më shpesh kam folur për njerëzit. Për shembull, një lloj i tillë njerëzish të mirë ka ekzistuar në të kaluarën por, jo më. Shoqëria po shkon drejt korrupsionit. Në të kaluarën nuk kishim bollëk ose ndonjë mjet ngushëllimi, por njeriu jetonte në mënyrë të natyrshme. Në ditët e sotme ka gjithmonë lajme për vrasje dhe dhunë në televizionet dhe gazetat japoneze. Kur isha i ri, rrallë ndodhte ndonjë vrasje dhe, nëse dikush e kishte kryer, kjo ngjallte reagime të mëdha. Kam dëgjuar se është më keq në Amerikë. Në të kaluarën, njerëzit ishin më të mirë.

Çfarë mendoni, cila është arsyeja për këtë?

Në Japoni shoqëria përparoi përmes një rritjeje të shpejtë, që ishte një proces i panatyrshëm. Jeta e përditshme humbi rrjedhën e vet natyrore. Për të jetuar u bë e nevojshme që të punohej përtej aftësive të dikujt. Kjo është arsyeja se pse është rritur paqëndrueshmëria mes njerëzve.

Në gjithë këtë, cila mendoni se është përgjegjësia e një regjisori?

Kohët e fundit janë bërë më pak filma të kënaqshëm. Filmat me Jakuzën (mafinë japoneze) ose filma të ngjashëm të dhunshëm amerikanë, janë bërë çuditërisht tërheqës, e kjo është një prirje e rrezikshme, sidomos kur ka efekt negativ te fëmijët. Kohët e fundit kam dëgjuar se të rinjtë anglezë po kryejnë krime të tmerrshme. Kur dhuna bëhet akt i zakonshëm, shtrembëron mendjet dhe intelektin e fëmijëve.

Duket se e përbuzni shumë dhunën…

Po pra. Problemi kryesor sot është mënyra e të mësuarit dhe edukimit, që nxisin shfaqjen e tendencave të tilla. Në Japoninë e sotme sistemi arsimor është bërë burim i të ardhurave. Nuk e lejoj nipin tim të shkoj në shkollë. Në ditët e sotme një mësues i përgjegjshëm është vështirë të gjendet në shkolla. Ka pasur mësues të jashtëzakonshëm, dikur në sistemet tona shkollore. Siç tregon historia e filmit Madadayo (Ende jo, 1993), nxënësit mësuan më shumë nga sjellja e mësuesit sesa nga ajo që mësuan. Pra, edhe pasi të kenë diplomuar, vazhduan të jenë të përkushtuar dhe besnikë ndaj mësuesit të tyre.

Dy prej lëndëve shkollore ishin Psikologjia dhe Filozofia, një diskutim se çfarë njeriu duhet të jetë, që nuk janë më pjesë e kurrikulës. Para luftës logjika u mësua si qëllim i ushtrisë, por pas luftës logjika e mësimdhënies ishte e ndaluar. Problemi ishte te mënyra se si u mësua – në dobi të ushtrisë e jo në vetë subjektin. Ky është një gabim i madh.

Në të kaluarën shkollat kishin qëllime të larta për edukimin e nxënësve, por sot është e kundërta. Është shumë e vështirë të shkosh në fakultet, sot në Japoni, por mjafton vetëm që të futesh dhe për pak vite diplomon pa ndonjë edukim apo trajnim të veçantë. Në anën tjetër, në Perëndim nuk është shumë e vështirë të hysh në fakultet por, për dallim, lëndët shkencore mësohen me përpikëri dhe nëse nuk mund t’i kalosh ato, ai ose ajo nuk diplomon.

Sa i përket sistemit arsimor, Japonia ka marrë rrugën e gabuar. Politikanëve tanë vazhdimisht u kërkohet ta rishikojnë këtë qasje të gabuar. Është për të ardhur keq që numri i të rinjve injorantë është në rritje.

Keni bërë filma rreth bombës atomike. A besoni se me rënien e Rusisë, në një masë është zvogëluar rreziku i përdorimit të armëve bërthamore? A do të bëni filma të tjerë me këtë temë?

Filmi i parë me titull Ikimono no kiroku (Jetoj me frikën, 1955) dhe një tjetër film Hachigatsu no kyoshikyoku (Rapsodia e gushtit, 1991) u bënë për bombën atomike. Një episod i filmit Yume (Ëndrrat, 1990) i është përkushtuar edhe kësaj teme. Shqetësimi për bombën atomike është i rëndësishëm. Për shembull, për shkak të mungesës së energjisë, përdoret energjia bërthamore, por ata nuk e dinë saktësisht se si t’i shkatërrojnë mbetjet bërthamore. Kështu i shoh rreziqet me të cilat përballemi. Nëse ka mungesë të energjisë, atëherë duhet të përpiqemi ta ruajmë. Në Tokio përdorin energji elektrike thuajse nuk ka të nesërme. Kjo nuk është e nevojshme. Sikur ta përdornim përvojën e punonjësve të termocentralit dhe ta drejtonim atë drejt krijimit të energjisë, duke përdorur erën apo burimet natyrore? Unë besoj se mbetjet bërthamore janë çështje shumë e rëndë-sishme.

Si do të reflektohen shqetësimet e tilla në filmin tuaj të ardhshëm?

Është një histori e thjeshtë për njerëzit dhe për problemet e tyre psikologjike. Mirësia duhet të merret më seriozisht. Dikur, më shumë se për veten, njerëzit mendonin për të tjerët. Tani, kur e kujtoj këtë, e kuptoj se çfarë bekimi ishte, megjithëse ishte instinkt natyror. Nëse sillet në ekran, e di që do të ketë dobi. Në të kaluarën marrëdhënia midis fqinjëve ishte e ngrohtë dhe e sinqertë, ndërsa sot askush nuk e di se çfarë bën fqinji pranë dhe askujt nuk ia ndien për këtë. Fqinji im është bukëpjekës i cili ka një furrë aty pranë. Ai shpesh më sjell bukë të freskët. Unë ende i konsideroj të rëndësishme miqësitë e tilla.

Parajsa u paraqit me lavdi në fund të “Ëndrrave”. A mund të na shpjegoni më shumë atë që keni menduar për cilësitë e asaj parajse?

Bëmë shumë kërkime për ta gjetur një vend të përshtatshëm për atë skenë. Argjinatura e shumë lumenjve japonezë kohët e fundit është mbuluar me çimento. Kemi pasur çaste të vështira. Së fundmi, disa nga skenat u filmuan rreth zonës së kësaj shtëpie. Mullinjtë e erës i kemi bërë vetë dhe disa prej tyre janë ende në këmbë.

Çfarë përvojash keni pasur me bashkëprodhimet e huaja dhe me filmat me buxhet të madh?

Kam pasur një ofertë nga Rusia. Kisha lexuar më parë veprën Dersu Uazalan (Gjahtari, 1923) dhe propozova ta bëja. Thanë se ishte ide e mrekullueshme. Më pyetën se si e njihja këtë libër. U thashë se e kisha lexuar para se të hyja në botën e kinemasë. Njerëzit e përshkruar në këtë histori kanë shpirtra të bukur. Pas xhirimeve vura re se në një nga qytetet në Siberi i kishin vënë statujat e dy personazheve kryesore të rrëfimit.

Në atë kohë mendova se do të kem probleme të mëdha me gjuhën ruse. Sidoqoftë, meqë aktori kryesor nuk mund ta fliste shumë mirë gjuhën ruse, ai ishte në të njëjtën varkë me mua. Pra, ishim në gjendje të komunikonim mirë. Një gjë qesharake ndodhi një ditë: Aktori në rolin e kapitenit po e thoshte tekstin, kur unë bërtita: “Ndaluni!” Vrapoi drejt meje dhe tha: “A e kupton gjuhën time? E bëra një gabim në dialog, por ishte kaq i vogël saqë nuk mendoj se një i huaj do ta vërente”. I thashë: “Nuk e kuptoja atë që po e thoshe, por e ndjeva pasigurinë me mënyrën se si e the tekstin”.

A mund të na jepni hollësi rreth filmit tuaj të ri?

Doja t’i filloja xhirimet këtë verë, por aktorja kryesore është shtatzënë. Më duhet ta pres derisa të lindë. Nuk i kam thënë të luajë rol tjetër. I kisha kërkuar të mos mbetej shtatzënë por, mesa duket, kërkesa ime u bë vonë. Ajo e ka marrë parasysh edhe abortin, por i thashë të mos mendonte për këtë gjë. Vetëm dëshiroj ta ketë një fëmijë të shëndetshëm. I thashë se do ta shtyja xhirimin dhe se do ta prisja (ky film nuk u bë kurrë – v. j.).

Çfarë mendon për Andrei Tarkovskyn, si regjisor dhe si mik?

Ishte një njeri i mirë. Ishte aq i dashur, si një vëlla i vogël për mua. Isha i shqetësuar për të sepse ishte shumë i dobët. Jam prekur shumë nga vdekja e tij… ishte jashtëzakonisht i dobët, i ndjeshëm dhe i sëmurë… në të kaluarën miqtë dhe bashkëpunëtorët e filmave do të vinin pa paralajmërim. Do të uleshim, flisnim dhe pinim. Por, vitet e fundit ata nuk po vijnë edhe kur i ftoj.

***

U detyrova t’i jepja fund intervistës. Vajza dhe asistenti i tij rrinin gati. U drejtuan tek ne dhe na shërbyen pije tjetër. E piva shpejt kafenë time të ftohtë dhe me ndihmën e përkthyesit tim dhe Claudetit i vendosa kamerat në çantat tona, qyshkur Kurosawa ishte në këmbë dhe nuk kishte ndërmend të shkonte derisa të largoheshim. Ishim në zor të iknim sa më shpejt që të mos e mbajmë më gjatë në këmbët që i dhembnin.

Na përcolli deri te dera. Teksa i lidhja këpucët, vazhdoi të bisedonte me ne. Me shumë entuziazëm kemi ardhur për ta takuar z. Kurosawa dhe tani ishte koha për të ikur. Gjatë vizitës pati disa çaste të qetësisë të këndshme, gjatë të cilave katër qenie njerëzore ishin në gjendje të shkonin përtej titullit, emrit, racës dhe gjuhës dhe të shiheshin sy më sy. Natyrisht, është më e përshtatshme të thuhet se tre nga ne ishim në gjendje ta dëgjonim mjeshtrin e vjetër pa u mbingarkuar me fuqinë e emrit të tij. Thonë se ishte diktator ngucakeq në punë, megjithëse ne nuk pamë asgjë tjetër përveç modestisë dhe mirësisë. Por, duhet të them se dukej mjaft i vetmuar.

Para se të largohej, taksi erdhi. Duke u përkulur në stilin japonez, ecëm së prapthi. Kurosawa na përshëndeti nga shkallët. Taksi u nis dhe ne i shihnim pyjet dhe pemët përreth. Pastaj vura re zonat të cilat m’i kujtonin skenat nga episodi i parë i Ëndrrave. Taksi po lëvizte shpejt, e për disa arsye nuk u kujtova t’i kërkoja shoferit të ngadalësojë ose të ndalojë që të mund të xhirojmë pak. Nuk më ra në mend. Prandaj, kujtesa ime nuk ka të dhëna për të kaluarën, por nuk mund ta harroj ndjenjën që më ka dhënë intervista me Kurosawan dhe të gjitha përshtypjet që kalonin në mendje teksa e lamë pas këtë figurë monumentale të kinemasë japoneze. Kur Kurosawa po na fliste nga dera, vuri në dukje një nga dritaret dhe tha: “Zakonisht mund ta shihni malin Fuxhi nga këtu, por për shkak të ndotjes sot nuk është e dukshme”. /Revista “Akademia”/Telegrafi/

Lexo po ashtu Perandori dhe unë

Lexo po ashtu I adhuruar në Perëndim, i mohuar në vendlindjen e tij: Në botën e çmendur, veç i çmenduri është i arsyeshëm!