Tej një “legjende urbane” për Krasniqen

Mehmet Elezi

1.

Emërvendi (toponimi) Krasniqe, mjaft i përhapur edhe si mbiemër në trajtën Krasniqi e më rrallë Krasniqja, ka ngacmuar hulumtuesit e huaj. Megjithatë, s’kanë shkuar më larg se shënimi i gojëdhënave rreth tij. Me sa dimë, asndonjë kërkues shqiptar s’e ka shprushur përnjëmend.

Përveshët e një të huaji ngjan si emërvend sllav. Siç ndodh me disa legjenda urbane që merren thuajse të mirëqena, një prejardhje që niset nga gojëdhënat dhe nga përshtypja që lë tingëllimi i këtij emri në dëgjim të parë, në njëfarë mënyre pranohet heshtas. Dihet se toponimia e trojeve shqiptare është e harrnuar me emërvende të lëna prej pushtuesish. Gjurmët e plagëve të historisë dallohen qartas edhe në këto harrna.

Krasniqja gjindet në Malsi të Gjakovës (Tropojë). Me ndarjen “administrative” sipas traditës popullore, është njëri prej katër fiseve kryesore të kësaj treve. Këto fise (në kuptimin bajrak ose mal dhe jo në kuptimin e ngushtë të fjalës fis) janë Krasniqja, Gashi, Berisha e Bytyçi.

Pjesa më e madhe e katundeve të Krasniqes shtrihen përgjatë luginës së Valbonës. Zënë të dy krahët e lumit me këtë emër, prej Dragobie në Fierzë. Në zemër të Krasniqes është ndërtuar qyteti Bajram Curri.

2.

Sipas një gojëdhëne të shënuar prej Zonjës Durham, emri Krasniqe rrjedh prej Krasni Lazi. Kështu qenkësh quajtur i pari i fisit.

Mark Milani rreh në një degëzim të ngjashëm. Paskëshin qenë dy vëllezër, Vasa e Krasa. Prej tyre dolën dy fise. Njëri “serb”, Vasojeviçët, tjetri “mysliman”, Krasniqja.

Në Triepsh Hekardit i del në shteg kalimthi një gojëdhënë, që sjell në vëmendje Krasniqen. Një vëlla, Kastro Keçi, kish pasë qenë martuar me një vajzë në Dukagjin. Fryt i kësaj martese kishin qenë “Kastroviçët, që banojnë pranë Gjakovës, të cilët më vonë përqafuan islamizmin”.

Një kallëzim i hershëm, shënuar prej Hahnit, lëviz në të njëjtat ujëra. Krasniqja rrjedh prej Nikës, të parit të Nikajve. Ai kishte pasur dy djem, njëri prej tyre quhej Gras. Fisi që doli prej Gras Nikës mori emrin Krasniqe.

Me sa shihet, në të katër rastet e sipërpërmendura jemi në rrafshin e një gojëdhëne me katër degëzime. Kemi: një Krasni, një Krasa, një Kastro dhe një Gras. Trajta të përafërta fonetike, që flasin për të njëjtin rrënjë.

3.

Përtej folklorit, në gjurmët drejt së vërtetës na prin rishtazi Hahni. Kësaj here krejt pahiri, pa hulumtuar pik për temën në fjalë. Dhe pa qenë i vetëdijshëm se po qet në dritë një të dhënë me interes.

Në pjesën e tretë të Studimeve Shqiptare, në shënimin 159 për episkopatin e Pultit, shkruan: “Farlati Illyr. Sacrum VII f. 261 shkruan se kufijtë e këtij episkopati janë Valbona, që quhet edhe Kastergus ose Kastranichius …”. Pra lugina e Valbonës, në dy krahët e së cilës shpalohen katundet e Krasniqes me qytetin Bajram Curri, ka qenë njohur edhe me emrin Kastranichius.

Filli vezullon papritmas. Në rrënjë të këtij emri dallohet fjala latine castrum, siç quheshin fortesat romake. Edhe në degëzimin Kastergus bie në sy kjo rrënjë. Prej Kastranichius, me vendkëmbim (metatezë), është bërë Krastanichius për të mbërri, nëpërmjet disa ndryshimesh të lehta fonetike, te trajta e sotme Krasniqe.

Lugina ka edhe emërvende të tjera me gurrë latine, përfshi emrin e lumit e të katundit Valbonë.

4.

Tërthorazi, në kundërshtim me çka synon vetë, një prejardhje të mundshme sllave e rrëzon edhe Mark Milani.

Duke folur për vëllezërit Vasa e Krasa, thotë se “nga Krasa doli fisi i Kastriniqëve…”. Siç shihet, në rrënjë të emrit të fisit – Kastriniq – kemi sërish fjalën latine kastra (castrum). Lidhja që bën me të hamendësuarin Krasa, një shndërrim i Krasa në kastra – Kastriniq dhe sërish prapakthehu duke u bërë edhe një herë siç qe Krasa (Krasniq), nuk ngjan fonetikisht e arsyetuar dhe bindëse. Nuk ndodh që trajtat gjuhësore me u kthye mbrapa, me ba nji rreth e me dalë prapë në pikën e fillimit. Trajta Kastriniq, që jep Mark Milani,nuk është tjetër veçse Kastranichius, që zbulon Hahni në dokumentet për shtrirjen e episkopatit të Pultit.

Edhe te Hekardi gjejmë Grastenicha (trajtë me vendkëmbim e Kastranichius). Grastenich-ën studiuesit e kanë njëjtësuar me Krasniqen.

Dëshmitë se emërvendi Krasniqe është me gurrë latine janë krejt të prekshme. Krasniqe do të thotë Vendi i Fortesës.

Në trojet shqiptare janë disa emërvende që lidhen me latinishten castrum. Qysh prej Kastratit në Veri, te Mallakastra e Gjirokastra në Jug. Zakonisht janë pika strategjike. Lugina e Valbonës është tepër strategjike.

5.

Një pjesë e mirë e krasniqasve – shumica e fshatrave të Nikaj-Mërturit ose Lekbibajve (do katunde të anës i përkasin fisit Mërtur, që shtrihet në Pukë) deri në Curraj të Epër – janë të besimit katolik. Edhe në fshatrat myslimane spikatin emra me prejardhje qartësisht katolike: Margegaj (Mark Gega), Kolgecaj (Kolë Geci), Markaj (Mark), Lekurtaj (Lekë Kurti), Dojan (Ndue-Ndoi), Dedaj (Dedë), Kolmekshaj (Kolë Mekshi)… Të parët e këtyre katundeve kanë qenë katolikë. Sot e kësaj dite shumë mbiemra familjarë janë të tillë. Duke ndjekur vijimësinë e brezave, pemën gjenealogjike të familjes, tërë myslimanët e Krasniqes, përfshi autorin e këtyre shënimeve, dalin te stërgjyshë katolikë. Shtrati i pastër katolik i Krasniqes dëshmohet edhe në studimet e Hahnit e në dokumente të tjera, sidomos të Vatikanit.

Katolikët dhe katolicizmi shqiptar janë tepër të hershëm. Si të tillë, nuk mund të kenë kurrfarë lidhjeje vëllazërie, gjaku a tjetërfare me sllavët e dyndur vonë. Në Krasniqe, në Dukagjin, në Malsi të Madhe e ngjeti, janë ruajtur e kanë mbërri deri në kohët e sotme rite, valle, këngë (kanga e kushtrimit ose majëkrahi) si dhe veshje të moçme ilire (xhubleta). Disa vijnë prej lashtësisë, prej kohëve pagane. Pra datojnë shumë qindvjeçarë para se me shkelë këmba e sllavit të parë në këto vise, të cilat më vonë u quajtën Ballkan. Ndër më të njohurat e më domethënëset e këtyre trashëgimive është gjama e burrave. Te regjia dhe interpretimi i gjamës së burrave studiuesit kanë gjetur ngjashmëri me tragjeditë e grekëve të lashtë.

6.

Vihet re qartë se gojëdhënat për Krasniqen – me çka shihet është një gojëdhënë e vetme, përhapur dhe regjistruar në disa degëzime – në zanafillë kanë prejardhje sllave. Gjithherë rrahin me gjetë ose me nënkuptue një burim sllav për fisin, duke u nisur nga emri i tij.

Bie në sy kjo prirje edhe te Mark Milani. Në veprën etnografike për doket e shqiptarëve ai shquhet për paanësinë dinjitoze në mjaft gjykime e vlerësime. Megjithatë nuk i shpëton dot joshjes me pa rrënjë serbe edhe ku ato nuk ngulin fare. Pohon, për shembull, pa asnjë përpjekje me e argumentue-veç të tjerash, ai ka qenë i vetëmësuar (autodidakt) – se emri Kastrat, burimin e të cilit studiuesit e gjejnë pa kurrfarë mëdyshjeje te fjala latine castrum, vjen prej sllavishtes krst!

Dhe kështu zënë fill e marrin krahë legjendat folklorike, shpesh duke mjegulluar të vërtetat.