T. S. Eliot: Vetëm në një gjuhë mund të shprehet poeti

Intervistë me shkrimtarin e madh T. S. Eliot, dhënë për New York Times, tri vjet para vdekjes së tij

Thomas Stearns Eliot ka lindur në Misuri, në 26 shtator të vitit 1888. Ka jetuar në St. Louis gjatë 18 viteve të para të jetës së tij dhe ndoqi më pas Universitetin e Harvardit. Më 1910 u largua nga Amerika për të shkuar në Sorbonë. Më pas jetoi në Paris ku ndenji një vit. U rikthye në Harvard për të ndjekur doktoratën në filozofi. Më pas kthehet në Evropë dhe qëndroi në Angli deri m1 1914. Vitin më pas u martua me Vivien Haigh-Wood dhe filloi punë në Londër, në fillim si mësues dhe më vonë punoi në një bankë.

Në Londër u ndikua shumë nga bashkëkohësi i tij Ezra Pound, i cili i pranoi poezitë e tij dhe arriti t’i botonte në disa revista më 1915. Libri i tij i parë me poema titullohet “Prufrock dhe vëzhgime të tjera” që pa dritën e botimit më 1917. Me botimin e “Tokës së humbur” më 1922, tashmë të konsideruar nga shumë studiues si vepra më poetike e shekullit të 21, reputacioni i Eliotit nisi të rritej jashtëzakonisht; më 1930 dhe për 30 vitet e ardhshme, ishte figura më dominuese në poezi dhe në kritikën letrare sidomos të vendeve ku flitej anglisht. Si poet, transmetoi tërheqjen e tij për poetët anglezë të shekullit 17 (sidomos John Donne) dhe poetët simbolistë francezë (ku përfshihen Baudelaire dhe Laforgue). Poemat e tij në shumë drejtime lidhnin zhgënjimin e brezit të pas luftës me vlerat dhe traditën. Si kritik letrar, kishte një ndikim të madh në shijen letrare, duke parashtruar këndvështrime që bazoheshin në konservatorizmin shoqëror dhe fetar.

Poemat e tij më të rëndësishme përfshijnë “Frashëri i së mërkurës” (1930) dhe “4 kuartetet” (1943); librat e tij letrarë dhe shoqërorë përfshijnë “Druri i shenjtë” (1920), “Dobia e poezisë dhe e kritikës” (1933), “Pas perëndive të habitshme” (1934) dhe “Shënime drejt një kulture të përcaktuar (1940). Eliot ishte gjithashtu edhe një krijues dramash, si “Vrasësi në Katedrale”, “Ribashkimi i familjes” dhe “Festa e koktejit”.

Ai u bë qytetar anglez më 1927; në shtëpinë botuese Faber@Faber botoi mjaft nga veprat e tij dhe më pas u bë drejtor i saj. Pas një martese të palumtur, Eliot u divorcua nga gruaja e tij e parë më 1933 dhe më pas u martua me Valerie Fletcher, më 1956. Tomas Eliot ka marrë çmimin Nobel për Letërsi më 1948. Vdiq në Londër më 1965.

Intervista me Tomas Eliot u zhvillua në një apartament të një miku të afërt të shkrimtarit të madh. Raftet e librave kanë një numër të madh autorësh modernë. Mbi një mur afër hyrjes varej një pikturë e z. Eliot. Një fotografi e martesës së Eliot, qëndronte në një kornizë prej argjendi mbi tryezë. z. Eliot dukej në formë të mirë. Kishte vizituar Amerikën për pak ditë, gjatë rrugës së kthimit për në Londër. Dukej më i ri dhe gazmor në foto. Shpesh i hidhte sytë nga zonja Eliot gjatë intervistës, sikur të kërkonte prej saj pohimin e atyre që thoshte. Intervistuesi kishte biseduar më parë me të në Londër.

Intervistuesi: Le ta nisim që nga fillimi. A i mbani mend rrethanat në të cilat keni shkruar poezi, kur ishit ende fëmijë?

T. S. ELIOT: Kam nisur të shkruaj poezi që në moshën 14 vjeçare, nën frymëzimin e Omar Khajamit, për të shkruar strofa të zymta dhe ateiste nën të njëjtin stil, të cilat për fat të mirë i mbarova tërësisht – kaq tërësisht, saqë sot nuk ekzistojnë më. Nuk ia kam treguar askujt ato. Poema e parë u shkrua si një ushtrim për mësuesin tim të anglishtes dhe ishte një imitim i Ben Jonsonit. Vetë Beni mendoi se poema ishte shumë e mirë për një djalë të moshës sime 15-16 vjeç. Më pas shkrova në Harvard të tjera. Pas ca kohësh shpërtheva gjatë viteve të rinisë. U bëra më prodhimtar, nën ndikimin e Baudelaire dhe më pas të Jules Laforgue.

Intervistuesi: A ju prezantoi dikush te poetët francezë?

T. S. ELIOT: Punën time e kam reklamuar vetë. Kur ndodhesha në unionin e Harvardit, u organizua një takim për studentët. Ata kishin një librari të vogël, si libraritë në shumë vende të Harvardit. Mua më pëlqenin citatet dhe për këtë shkak shkova në një librari tjetër në Boston (e kam harruar emrin dhe nuk e di ku ndodhet tashmë) që kishte libra në frëngjisht dhe gjermanisht. Aty gjeta Laforgue dhe poetë të tjerë. Nuk mund ta imagjinoj përse libraria kishte aq pak poetë të mirë.

Intervistuesi: Kur ishit ende student, a ishit të vetëdijshëm për praninë dominuese të ndonjë poeti më të vjetër?

T. S. ELIOT: Mendoj se ishte një avantazh që në atë kohë nuk jetonte ndonjë poet i shquar në Angli apo Amerikë, tek i cili të kisha ndonjë interes të veçantë.

Intervistuesi: A ishit të informuar se ekzistonin njerëz si Hardi apo Robinson?

T. S. ELIOT: Isha i vetëdijshëm për Robinsonin, sepse lexova një artikull rreth tij, ku lexova ca poezi të tij. Hardi zor se njihej si poet në atë kohë. Proza e tij është e mirë, por poezia u spikat vite më vonë, nga një brez më i vonshëm. Më pas ishte edhe Yeats.

Intervistuesi: A ka ndodhur që Conrad Aiken të ka ndihmuar, kur ishit të dy botues?

T. S. ELIOT: Ishim miq, por nuk kemi ndikuar aspak te njëri-tjetri. Ai ishte më i apasionuar ndaj spanjishtes, italishtes dhe frëngjishtes.

Intervistuesi: Ishte Conrad Aiken që ju prezantoi juve dhe punën tuaj te Pound?

T. S. ELIOT: Po, kështu ishte. Aiken ishte një mik mjaft bujar me mua. U përpoq të më botonte disa poema në Londër, një mbrëmje kur u takua me Harold Monro. Askush nuk mendoi se mund të botoheshin. Më pas, më 1914 më tha: “Ti shko te Pound. Tregoji poemat e tua”. Ai mendonte se Pound do t’i pëlqente patjetër. Aiken i pëlqeu, edhe pse ishin shumë të ndryshme nga ato të tijat.

Intervistuesi: A të kujtohen rrethanat e takimit tënd të parë me Pound?

T. S. ELIOT: Në fillim e thirra unë në takim. Mendoj se i lashë përshtypje të mirë. Ai më tha “Më sill poemat e tua”. Pasi i pa, më shkroi: “Nuk kam lexuar ndonjë poemë më të mirë. Eja më tako dhe të flasim për to”. Më pas i vuri në vend, ia dha edhe Harriet

Intervistuesi: Në një artikull, Aiken citon një letër të hershme nga Anglia, ku i referoheni vargjeve të Pound si “jo prekëse”. Kur e ndryshuat mendimin për këtë autor?

T. S. ELIOT: Hah! Ishte një rrebesh ky, apo jo? Vargjet e Pound në fillim u botuan nga një avokat, që ishte miku im. Ai më tha një ditë: “Kjo është rruga jote; duhet t’i pëlqesh këto”. Në fakt, nuk ndodhi ashtu. Më dukeshin si fantazira, të dala nga moda, të mbushura me romanticitet, të fshehta dhe të kryqëzuara. Nuk më bënë përshtypje aspak. Kur takova Pound, nuk isha admirues i veprës së tij.

Intervistuesi: Ju keni përmendur në shtyp se Pound e preu veprën tuaj “Toka e Humbur” nga një poemë e gjatë në formën e tanishme. A jeni në dijeni se mbase ai ka prerë edhe poema të tjera duke i shndërruar copëzat e saj në poezi?

T. S. ELIOT: Po. Në atë peridhë, po. Ai ishte një kritik i mrekullueshëm, sepse nuk u përpoq t’ju kthente në një imitim të vetvetes. Ai u përpoq të shihte çfarë ishe përpjekur të bëje.

Intervistuesi: A e keni ndihmuar të rishkruante ndonjë poemë të ndonjë mikut tuaj? Ezra Pound p.sh.?

T. T. S. ELIOT: Nuk mund të flas për ndonjë rast. Padyshim që i kam bërë shumë sugjerime për dorëshkrimet e poetëve të rinj në 25 vitet e fundit.

Intervistuesi: Çfarë ka prerë nga “Toka e Humbur”? A ka prerë paragrafe të tërë?

T. S. ELIOT: Po, paragrafe të tërë. Ishte një paragraf i gjatë për një anije të mbytur. Nuk e di se çfarë lidhje kishin me ndonjë gjë tjetër, por ai është frymëzuar shumë nga Uliski te “Ferri”. Pound ka thënë: “Nuk ka kuptim të përpiqesh të bësh diçka që e ka krijuar dikush tjetër. Bëj diçka ndryshe më mirë”.

Intervistuesi: Këto prerje a e ndryshuan strukturën intelektuale të poemës?

T. S. ELIOT: Jo. Mendoj se ishte thjesht pa strukturë në versionin e gjatë.

Intervistuesi: Kam një pyetje rreth poemës, që ka lidhje me krijimtarinë. Ju e keni mohuar deklaratën e kritikëve që kanë thënë se keni shprehur “zhgënjimin e një brezi të tërë” te “Toka e Humbur”. Keni mohuar se ka qenë qëllimi juaj.

T. S. ELIOT: Jo, nuk ishte qëllimi im i vetëdijshëm. Kam folur për qëllimet negative më shumë se për ato pozitive, për të thënë se nuk ishte qëllimi im ky. Pyes veten se çfarë do të thotë “qëllim”. Njeriu kërkon të heqë nga kraharori diçka që e pengon. Ai nuk e di mirë se çfarë është ajo që dëshiron të heqë nga kraharori, derisa e heq më në fund. Por nuk mund të përdorja fjalën “qëllim” pozitivisht te ndonjë nga poemat e mia.

Intervistuesi: Kam një pyetje tjetër për ju, për Pound dhe për karrierën tuaj. Kam lexuar diku se ju dhe Pound keni vendosur të shkruani strofa në adoleshencë, është e vërtetë?

T. S. ELIOT: Më ka propozuar Pound për këtë. Ky sugjerim ishte i tiji, pra, të shkruanim strofa bashkarisht.

Intervistuesi: Po sjell ndërmend idetë për lidhjet e formës me subjektin. A do ta zgjidhje formën, para se ta dije mirë që do ta shkruaje patjetër?

T. S. ELIOT: Po, në njëfarë mënyre. Eksperimentuam. Forma i dha shtysë përmbajtjes.

Intervistuesi: Përse zgjodhët në poemat tuaja vargjet e lira?

T. S. ELIOT: Vargjet e mia më të hershme kishin nisur nën përpjekjen për të praktikuar të njëjtën formë si Laforgue.

Intervistuesi: Lidhur me poemat, si ndodhi që ju keni shkruar të tilla. Që nga ajo kohë, a keni shkruar përsëri?

T. S. ELIOT: Jo dhe as që kam ndërmend të shkruaj. Është diçka që nuk mund ta shpjegoj. Nuk kam shkruar ndonjë tjetër dhe isha shumë i dëshpëruar. Nisa të shkruaja pak krijime në frëngjisht dhe kuptova se në atë kohë mund të shkruaja poema. Kjo ndodhi sepse shkruaja në frëngjisht dhe nuk i merrja shumë seriozisht poemat. Duke qenë kështu, nuk e vrisja mendjen pse nuk isha në gjendje të shkruaja asnjë poemë. Shpesh sforcohesha për të shkruar diçka. Kjo ndodhi për disa muaj me radhë. Më duhet të pohoj se Ezra Pound ia doli më së miri dhe Edmond Dulac, një francez që njihnim në Londër, më ndihmoi shumë. Disa poema i lamë mënjanë dhe di që janë zhdukur fare. Papritmas nisa të shkruaja në anglisht dhe humba gjithë dëshirën për të shkruar në frëngjisht. Ishte kjo arsyeja që nisa të shkruaja përsëri me zell.

Intervistuesi: A e keni çuar ndërmend të bëheshit një poet simbolist francez të shekullit?

T. S. ELIOT: Stuart Merrill dhe Viele Griffin ishin dy amerikanët që bënë emër në atë kohë. Në atë kohë kisha idenë të rinisja të shkruaja në frëngjisht. Ishte në fakt një ide qesharake të isha dygjuhësh, si poet. Them se vetëm në një gjuhë mund të shprehësh vetveten. Gjuha angleze vërtet ka shumë burime në krahasim me frëngjishten. Me fjalë të tjera, bëra mirë që shkrova në anglisht, se u duk se isha më i aftë në përdorimin e asaj gjuhe.

Intervistuesi: A keni ndonjë plan për të shkruar ende poema?

T. S. ELIOT: Për momentin nuk kam asnjë plan, përveçse do të më pëlqente shumë të rikthehesha te “Burri i moshuar i shtetit” për të shtuar pak prozë në të. Gjërat i le të më vijnë vetvetiu.

Intervistuesi: Mos ndoshta keni ndonjë poemë të papërfunduar në sirtarët tuaj?

T. S. ELIOT: Jo, nuk them se ka ndonjë. Si rregull, për mua diçka e papërfunduar është një gjë që duhet fshirë nga faqja e dheut. Do të ishte mirë, nëse do të kishte diçka të mirë në të, që mund ta përdorja për ndonjë krijim tjetër. Do të ishte më mirë se ta lija në sirtar të paktën. Po ta lija aty, do të kishte ngelur njësoj si ishte, por po të futej në kujtesën time, do të transformohej në diçka tjetër më të vlefshme.

Intervistuesi: Shpesh duket se ju i keni shkruar poemat në copëza. A kanë nisur si poema të ndara, të shkëputura nga njëra-tjetra? Kam parasysh këtu “Frashëri i së mërkurës” në veçanti.

T. S. ELIOT: Po, ashtu si te “Burri i rremë” dhe kjo e ka origjinën te poemat e ndara. Me sa mbaj mend, më pas nisja t’i shihja copëzat e ndara si një sekuencë. Këtë gjë e bëja mirë – i krijoja poemat ndaras dhe më pas shihja mundësinë e bashkimit të tyre, duke i alternuar dhe duke i bërë njësh.

Intervistuesi: Tani ka një interest të madh për procesin e të shkruarit. A mund të na thoni më shumë për zakonet tuaja gjatë shkrimit të vargjeve? Kam dëgjuar se ju krijoni mbi makinën e shkrimit.

T. S. ELIOT: Pjesërisht krijon mbi makinën e shkrimit. Një pjesë e madhe e dramës sime “Burri i moshuar i shtetit” është krijuar me laps dhe letër, pa finesë. Më pas e shtypa në makinën e shkrimit para se gruaja ime të vinte dorë mbi të. Duke e shkruar vetë, bëja edhe ndryshime, por për mirë. Një krijim të merr shumë orë, me shumë se 10 orë kohë p.sh. një dramë. 3 orë në ditë është e mjaftueshme për të krijuar diçka të bukur. Lustrën ia jap në fund fare. Nganjëherë mendoja ta zgjasja pa fund, por kur e shihja ditën tjetër, nuk kënaqesha kurrë. Do të ishte më mirë të ndaloja dhe të mendoja për diçka tjetër, diçka ndryshe.

Intervistuesi: i përmendëm dramat tuaja pa folur për to seriozisht. A mund të na thoni diçka për “Burri i moshuar i shtetit”?

T. S. ELIOT: Thashë diçka për qëllimet e mia ideale, të cilat nuk pres t’i realizoj. Ia

Intervistuesi: Si ndryshon të shkruarit e një drame nga të shkruarit e një poeme?

T. S. ELIOT: Kanë mjaft pika të përbashkëta. Në një poemë mund të thuash “I mora ndjesitë te fjalët brenda vetvetes. Tashmë kam barazinë e fjalëve brenda zërit tim, që është shumë e rëndësishme. Në dramë mendon për fillimin, kur arrin ta realizosh atë, kur përgatit diçka që do të shkojë në duart e një tjetri, që ti nuk e njeh kur je duke shkruar. Sigurisht që këto nuk janë momente kur të dyja afrimet mund të mos puqen, kur them se ideale do të ishte po të qaseshin. Të dyja janë në vetvete një.

Intervistuesi: A jeni përpjekur të kontrolloni të folurit në vargje të aktorëve? Të ndrëhyni tek teksti?

T. S. ELIOT: Këtë proces ia lë producentit. Gjëja më e rëndësishme është të kesh një producent që ka ndjesinë e vargut dhe mund t’i udhëheqë ato në rrugën e duhur, që t’ia nisë nga proza dhe t’i ndërlidhë së bashku në qasjet e tyre. Unë thjesht ndjek aktorët që më pyesin direkt nga skena, gjatë provave. Përndryshe, mendoj se ata duhet të këshillohen përmes producentit. Gjëja më e rëndësishme është të arrish në një marrëveshje me të së pari dhe më pas t’ia lësh në dorë gjithçka atij.

Intervistuesi: A mendoni se “4 kuartetet” janë vepra juaj më e mirë?

T. S. ELIOT: Po dhe më pëlqen që është kështu. E dyta është më e mirë se e para, e treta është më e mirë se e dyta dhe e katërta është më e mirë nga të gjitha. Në këtë mënyrë po lëvdoj veten.

Intervistuesi: A keni dëshirë t’i jepni ndonjë këshillë ndonjë poeti të ri për disiplinat apo qëndrimet që duhet të kultivojë për të përmirësuar artin e tij?

T. S. ELIOT: Mendoj se është shumë e rrezikshme të japësh ndonjë këshillë të përgjithshme. Them se gjëja më e mirë për të bërë një poet i ri është të kritikojë në detaje krijimin e tij si fillim. Do të debatoja me të gjatë; do t’i jepja mendimin tim dhe nëse ka ndonjë përgjithësim për të bërë, do ta lija ta bënte vetë. Kam kuptuar se njerëz të ndryshëm kanë mënyra të ndryshme pune dhe gjërat vijnë në mënyra të ndryshme. Ti nuk je kurrë i sigurt kur shqipton ndonjë deklaratë të vlefshme për të gjithë poetët. Nuk ka asgjë më të keqe sesa të përpiqesh të formosh njerëzit nga ana kulturore sipas imazhit tënd. /Përktheu: Rudina Dahri/