Primo Shllaku për përkthimet: Ia shikojmë shqipes “kurrizin e thyer”

Variantet e një vepre letrare të sjella në shqip, sjellin jo rrallëherë çoroditje tek lexuesi, veçanërisht tek ai i paorientuar. Tekste, edhe të autorëve të njohur (veçanërisht të të vlerësuarve me çmime ndërkombëtare, si “Nobel” apo “Pulitzer”) vijnë në shqip “nxitimthi”, në prag të panaireve. “Ose për të thënë: Unë e solla i pari”, siç shprehet shkrimtari, përkthyesi dhe pedagogu Primo Shllaku.

Anila Dedaj

Shllaku, cilat janë sipas jush kriteret që duhet të plotësojë një përkthyes për të sjellë në shqip një vepër të huaj? Dhe sa autor duhet të jetë ai gjatë këtij procesi?

Përkthimi është një zanat, dhe përkthyesit zakonisht nuk janë krijues. Megjithatë në tekstet poetike duhet një farë predispozite poetike dhe lirike edhe e vetë përkthyesit, në mënyrë që të rrokë format e origjinalit dhe të gjejë korrespondueset e saja, edhe në përkthimin e vet.

Përkthimtaria në botë është shkollë. Mesa jam në dijeni edhe këtu tek ne kemi disa kurse përkthimi, dhe është diçka pozitive që punohet në këtë drejtim, pasi përkthimi është një aktivitet shumë herë më i madh se letërsia. Kjo edhe sepse një libër shkruhet një herë, por po i njëjti libër mund të përkthehet në 50 gjuhë. Pra, do të jenë për shembull 50 njerëz që do të merren me atë që ka prodhuar një njeri.

Kuptohet se kjo veprimtari kaq e gjatë nuk përqendrohet vetëm në një lloj vlere që ka origjinali, por në shumë aspekte të këtyre vlerave.

Meqenëse tekstet origjinalë ndonjëherë janë shumëvlerëshe, atëherë edhe përkthyesi zgjedh se cilat vlera do të spikasin, cilat vlera do t’i tejçojë në mënyrë sa më të plotë dhe cilat vlerat do t’i lërë si dytësore.

Lind pyetja, se pse duhet bërë një zgjedhje e tillë?

Sepse, vepra letrare origjinale ka përmbajtjen e saj, formën, strukturën etj. Kur është poezi ka anën formale që janë rimat, ritmet, harmonikat, muzikalitetit etj. Dhe, e keqja e madhe është se midis gjuhësh që kanë farefisni, siç janë grupi i gjuhëve latine, ose grupi i gjuhëve gjermanike, mund të bëhet me lehtësi kalimi i vlerave nga njëra gjuhë në tjetrën për shkak të afërsisë dhe paraleleve gjuhësore që ata kanë. Mirëpo, kur kalohet nga gjuhë të mëdha, nga letërsia e madhe në gjuhë që nuk janë të atij grupi, shpesh nuk ka konkordanca dhe paralele ekstensive që i gjen gjithkund. Për shembull në rastin e “Don Kishotit të Mançës” apo “Hamletit”, gjatë përkthimit, respektivisht nga spanjishtja dhe anglishtja në shqip, përkthyesve u lind nevoja të krijojnë një lloj hierarkie vlerash, si dhe të veprojnë në mënyrë selektive, sepse jo të gjitha vlerat e origjinalit mund të kalojnë të paprekura. E ka pohuar gjithashtu Ekoja pamundësinë e kalimit total të një origjinali në përkthim.

Pra, përkthyesi e ka gjithmonë licencën e firos, e humbjes; e gjithë çështja qëndron se çfarë do të vendosë që të humbasë. Për shembull nëse ke vendosur të përkthesh një tekst dhe të ruash vetëm efektin e jashtëm muzikor ose tingëllor, të ruash rimat etj., atëherë automatikisht si përkthyes do të duhet të heqësh dorë prej disa vlerave të tjera. Vlera që nuk janë të lidhura fort me formën, por që kanë të bëjnë me përmbajtjen, imazhin , fushëpamjen fizike dhe metafizike të autorit. Ne kemi raste kur poeti sjell një variant përkthimi, i cili tingëllon bukur, ka rimë etj., por nga pikëpamja e sugjestionit poetik, e lirizmit, imazhërisë e thelbit të tekstit janë bërë “shkurtime”.

Shembulli konkret për variante të ndryshme përkthimi është edhe ai i Bdolerit, me të cilin ju keni punuar për dekada… Çfarë keni “mbajtur” prej tij e çfarë ju është dashur të lini mënjanë?

Bodleri është një provë shumë e rëndë, një provë “zjarri” për këdo. Unë e kam gjetur veten në ujërat e kompromiseve afro tri dekada më parë. Dhe, me gjakftohtësi më është dashur të bëj kompromise me Bodlerin, nëse duhet t’i ruaja atij imazhin, pikturën, skenografinë e mbushur me fantazi, apo të vrapoj mbas rimave, ritmit, mbas valserit që ai ka, e që ndihet gjithkund, edhe pas harmonikave e muzikalitetit.

Gjuha shqipe është një gjuhë me 29 bashkëtingëllore, dhe si gjuhë flektive, pra që ka lakim e zgjedhim, ajo i ka 80 për qind të mbaresave foljore apo emërore me bashkëtingëllore. Duke qenë se bashkëtingëlloret janë 29, probabiliteti i gjetjes së rimës është shumë më i vogël se sa në gjuhën frënge, e cila është një gjuhë oksitone, e sido që “ta hedhësh” vargun nuk është e vështirë të krijosh rimë. E përmend këtë fakt, pasi ka qenë kjo epistema e punës sime, në të cilën unë jam bazuar për të dhënë një Bodler sipas parimeve të mia. Pra, mua shumë shpejt m’u desh të hiqja dorë prej “petkut”, prej “veshjes” së poezisë së Bodlerit. Kjo edhe sepse vura re se ata që kishin vrapuar pas “petkut” e kishin katandisur Bolderin në një poet inflativ, duke “i fryrë” vargun; duke i krijuar strofave një obezitet, ku jo vetëm nuk ekzistonte Bodleri, por që krijonte konfuzion. Pra, po flas për faktorë të çorientimit të momentit imagjinativ, të cilin ai e ka shumë të rëndësishëm. Bodleri e do imagjinatën.

“Bodleri” juaj, përfshin krahas të tjerave një punë kërkimore të vazhdueshme. Sa e rëndësishme është kjo pikë, pra thellimi i një përkthyesi tek vepra e autorit që sjell në shqip, stili i tij etj.?

Në rastin e Bodlerit puna ka qenë më e kollajshme. Siç thotë edhe Jean Paul Sartre, vepra e Bodlerit është “Lulet e së keqes”, me të ai ka krijuar pemën e vet, ndërsa të tjerat janë përsëritje ose degë të holla. Kuptohet se kërkohet një njohje e gjatë e veprës, e kjo ka bërë që unë të merrem gjatë me të. Kërkimi im gjuhësor, kontekstual, figurativ, njohja me kritikat dhe analizat që i janë bërë atij në kohën që ka filluar të pranohet janë pjesë e ‘sfondit’ tim.

Për Bodlerin më është dashur të shfletoj mijëra faqe, sepse ka pasur qindra vende kur nuk e kuptoja se çfarë thuhej. Madje as anën semantike nuk e kuptoja. Të tilla janë rastet kur ai përmend emra verërash, që ishin në modë atë kohë. Bëhet fjalë për verëra me emra të rëndomtë, që të bënin të kujtoje se ishte diçka tjetër. Kështu, unë kam bërë kërkime të vazhdueshme, duke e ndriçuar Bodlerin. Në momentin që unë e pashë, se ajo që unë dija për të, për tekstin e tij, kuptueshmërinë, leksikun, misteret e fjalës së tij ekzotike dhe jo vetëm, atëherë u vura t’i vendosja një strukturë. Dhe këto shtatë vitet e fundit i kam dhënë një strukturë. Kam shkuar disa herë në Francë dhe jam interesuar në universitete, duke bashkëpunuar me pedagogë. Por, jam konsultuar gjithashtu edhe me tekstet. Francezët në tekstin e fundit që kam për të, çdo poemë e kanë të pasuruar me deri në 17 fjalë, fusnota shpjeguese. Ky tekst ka qenë shpëtimi im përfundimtar, sepse fusnotat ishin shumë të qarta, bazuar në referenca. Pra, unë kam sjellë një Bodler të interpretuar në pesëvjeçarin e fundit, që ka dhënë variantin e fundit të kuptimeve.

Ajo që mua më ka bërë përshtypje gjatë këtij procesi, është se gjuhët e kulturat e mëdha nuk janë “fodulle”. Pra, fjalët shkruhen poshtë “frëngjisht-frëngjisht”, jo vetëm për faktin se është gjuha e përdorur pas periudhës napoleoniane, por edhe sepse poeti për nevojat e tij të shprehjes aktivizon një leksik të pakufi. Një leksik të pafund ku mund të gjesh edhe fjalë në indishte, fjalë të ishujve të Paqësorit, terma nga mitologjitë e shumë popujve evropianë. Kuptohet që këto tulla të jashtëzakonshme me të cilat ai ndërton murin e vet, nuk e bëjnë poezinë më të lehtë, por e bëjnë më të qartë, ravijëzojnë idenë e tij. Bodleri ndërton arkitekturën e vet përmes këtyre fjalëve. Dhe në këtë rast, ose je i interesuar ta njohësh këtë arkitekturë, ose nuk je. Nëse po, atëherë do ta gjurmosh fjalën deri tek “peshkatarët e ishujve Samoa”… Një fjalë që i sjellë një pamje ekzotike poezisë, sepse ai gjithmonë ka kërkuar ekzotiken. Ishte ky i vetmi element që ai pranonte në natyrë, kurse rëndomësinë e saj, rëndomësinë e natyrës parisiene dhe të Francës me mjegullnajat e veta, nuk e pranonte. Prirja e tij ka qenë të ngjitej, dhe ta shikonte këtë botë të rëndomtë nga lart përsa i përket pozitës kulturore.

Ju po flisni për gjuhë të vjetra, që kanë nevojë për shpjegime, apo për përshtatje edhe në përkatëset e veta në ditët e sotme. Por, sa e zhvilluar është gjuha shqipe, për të ndihmuar përkthimin e teksteve të dimensionit bolderian?

E ka thënë “axha” im Gjon Shllaku në një intervistë para 20 vitesh (ku kam qenë prezentë) dhe unë insistoj në këtë pikë: “Nuk është shumë e rëndësishme të dish mirë gjuhën e huaj. Sepse një fjalor me 40 mijë fjalë kushton 40 mijë lekë. Pra, një fjalë bën një lek”. Xhaxhai im donte ta zhvlerësonte në njëfarë mënyre fjalën, e të vinte në dukje faktin se “hajde gjeje fjalë në gjuhën tënde”. Ky alarm nuk ishte i kotë. Sepse ne e dimë se gjuha jonë është ende e pazhvilluar nga ana letrare, krahasuar me nivelet e letërsive të mëdha që ne përkthejmë. Ky fakt duhet të na bëjë të mendohemi mirë, sepse “ara” e shqipes brenda për brenda nuk është e madhe. Jemi një gjuhë që shkruhet prej 150 vjetësh letrarishte. Monumentet e asaj kohe, pra para 500-600 viteve kanë mbetur si ishuj atje sepse nuk ka pasur një vazhdimësi. Ne ja shikojmë gjuhës shqipe kurrizin e thyer në shumë vende… Ne lexojmë Budin, Bogdanin etj., e çuditemi. Themi “po kjo nuk është shqip”. Kjo i ndodh greqishtes me Homerin, që ka tremijë vjet ndërmjet, jo 500. Një fakt i tillë tregon se duke mos u zhvilluar letërsia endemike e vendit, krijohen hendeqe, humnera, ku gjuhës i duhet “t’ia fillojë nga e para”. Dhe jo gjithmonë gjuha e fillon atje ku ka mbetur. Kështu që ne sot nuk mund të flasim për një gjuhë 600-vjeçare si një organizëm i gjallë; ajo është një organizëm i paralizuar rrugës. Sot flasim për 150 vjet, për fundin e shekullit XV-të që ka sot një vazhdimësi. Brenda kësaj kohe ne nuk kemi arritur të krijojmë një gjuhë ekuivalente.

Në një situatë të tillë, ku ju thoni se gjuhën shqipe ne e njohim jo më shumë se 150 vitet e fundit, a mund të jetë i mjaftueshëm gjatë një përkthimi përdorimi vetëm i gjuhës toske, dhe shmangia e dialekteve?

Nuk po i quaj dialekte, sepse për mua dialektet janë gjuhë letrare. Letërsia shqipe dhe sidomos përkthimtaria nuk mund t’i zgjidhë problemet e ekuivalencës leksikore ose ekspresive me gjuhët e mëdha, duke i’u referuar siç ndodh rëndom vetëm burimeve toske. Ne duhet t’i referohemi edhe gjuhës gege, madje edhe gegërishtes së madhe, burimeve të saj letrare, jo rastësore. Pra, ne nuk dimë se çfarë duam, sepse nuk duam atë që dimë. Papritur bota shqiptare, kultura, mendja, aftësia shqiptare për të folur dhe për të shkruar atë që flasim u gjet përballë një trau. Kjo kalon, kjo jo! Kjo ka qenë fatale për letërsinë, jo për përkthimtarinë, pasi përkthyesit do ta marrin nga gegërishtja fjalën, ose nga nëndialektet e toskërishtes (të cilat në dukje janë shpallur gjithashtu si të padëshirueshme). Përkthimtaria ka krijuar krizën e parë kulturore tek ne, dhe i ka rënë fort kambanave.

Një pjesë e përkthyesve nuk kanë dashur të krijojnë epistemë, mendim teorik, sepse kanë qenë edhe ata nën influencën me ose pa dashje të detyrimeve të Kongresit të Drejtshkrimit që tekefundit ishte një kongres për drejtshkrimin dhe jo për gjuhën letrare. E megjithatë ne i dimë “lojërat” që janë bërë, e dimë se sa pak shkencë e sa shumë dinakëri ka pasur në atë punë.

Letërsia jonë ende mendon në mënyrë të ngushtë, sipas kornizave të saj dhe prandaj është shumë e varfër. Duke ngurruar të kapen tema të larmishme, apo deri edhe ekzotike nuk ka qenë nevoja të përdoren fjalë të jashtëzakonshme, apo specifike dhe gjuha ka ngelë në lëmin e vet, që sillet rreth e përqark strumbullarit. /Shekulli/