Ndjenja e lirisë

E mbajtur në burg në Iran për gjashtë vjet, ish-e burgosura tregon pikëpamjet e saj mbi mënyrën se si funksionojnë shtetet shtypëse – dhe për arratisjen nga realiteti përmes librave. Ky ese bazohet në një ligjëratë që Nazanin Zaghari-Ratcliffe mbajti në Londër për George Orwellin.

Nga: Nazanin Zaghari-Ratcliffe / The Financial Times
Përktheu: Agron Shala / Telegrafi.com

Ashtu si shumica e njerëzve, gjithmonë e lidhja lirinë me të drejtat politike ose civile. Për mua ishte një koncept abstrakt. Por, kjo ndryshoi tërësisht kur papritmas m’u morën të drejtat e mia.

Në mars të vitit 2016, vajza ime dhe unë bëmë një udhëtim dyjavor në Iran për të qëndruar me familjen time për Vitin e Ri Persian. Gjatë kthimit për në Londër, më rrëmbyen në aeroport, më çuan në një vend të panjohur, më morën në pyetje për muaj të tërë, më akuzuan për komplot për të rrëzuar qeverinë e Republikës Islamike dhe më dënuan me pesë vjet burg.

Pjesën më të madhe të vitit të parë të burgimit tim e kalova në izolim të plotë. Arrestimi im ishte aq i papritur saqë nuk kisha kohë për ta perceptuar. Isha e tmerruar dhe e hutuar. Gjithçka u zhduk: mëmësia, shtëpia, e gjithë bota ime. Të gjitha këto, për një çast ishin të paqasshme për mua.

Isha një e huaj në botën ku më kishin hedhur – izolimi, disiplina, ndëshkimi, uniformat dhe uria. Të gjitha këto më mbushnin me frikë, dyshim, vetmi, zemërim dhe urrejtje.

Ndonjëherë mënyra më e mirë për të vlerësuar diçka siç duhet është të detyrohesh të jetosh pa të. Isha e vetmuar dhe pa liri. Kështu, mendja ime filloi t’i rishkruante këto koncepte. Për të çliruar veten nga kufizimet që muret e burgut më kishin imponuar, duhej të krijoja një botë timen paralele. Çlirimi erdhi vetëm kur kuptova se askush nuk mund të ma merrte këtë: mendjen time, aftësinë për të ëndërruar dhe për të lënë pas errësirën që ndodhte rreth meje.

Gjithçka që krijojmë dhe konceptojmë jashtë, mund të riprodhohet edhe brenda. Kishte shumë netë në burg kur ëndërroja të hyja në një supermarket, të kaloja në pjesën e frutave dhe perimeve, të hipja në ashensor dhe të shkoja në katin e katërt drejt seksionit të gjërave shtëpiake dhe rrobave. Por, sa herë që ndodhte kjo, humbisja rrugën, nuk gjeja dot daljen dhe mbetesha e ngujuar. Në ëndërr, çuditesha që mund të hyja lirisht në një vend jashtë burgut, por pastaj nënvetëdija më kujtonte se nuk isha e lirë.

Për nëntë muajt e parë të burgimit tim, më mbajtën në izolim të plotë. Kisha kontakt minimal me njerëzit dhe praktikisht mungesë qasjeje në gjithçka, përfshirë stilolapsat, letrat dhe librat. Librat e vetëm që më lejuan të kisha ishin Bibla dhe një libër i dëmtuar i lutjeve. Së shpejti kuptova se të burgosurit e tjerë, në varësi të rrethanave, akuzave dhe kohëzgjatjes së qëndrimit në izolim, lejoheshin të kishin libra dhe materiale për të shkruar. Por, dukej se paraqisja një përjashtim. Pas disa muajsh beteje dhe shumë ankesash, familjes sime më në fund iu lejua të më sillte libra.

Këta libra ishin në anglisht dhe në gjuhën farsi. I lexoja dhe rilexoja, përsëri e përsëri. Më tërhiqnin në një botë tjetër, duke më lejuar të harroja ku ndodhesha. Momentet që prisja më shumë në izolim ishin ato kur, pas orëve të gjata të marrjes në pyetje, më kthenin në qelinë time. Pikërisht atëherë mund të bija në frikën dhe trishtimin tim përmes rrëfimeve të të tjerëve.

Pas atyre nëntë muajve, më transferuan në pavijonin e grave të burgosura politike, në Burgun Evin, ku kalova pjesën më të gjatë të burgimit tim. Aty, shumë prej nesh gjenim ngushëllim në gjërat e vogla që na lidhnin me jetën që kishim para se të burgoseshim. Liria nuk është një ishull; ajo është e lidhur me marrëdhëniet dhe bisedat, me gjërat e zakonshme njerëzore. Ne e gjetëm lirinë aty ku zakonisht nuk gjendet – në këto gjëra të vogla që na kujtonin se jeta nuk do të përfundonte aty.

Librat luajtën një rol të madh në çlirimin e mendimeve të mia. Pa librat dhe rrëfimet që më zgjeruan horizontin dhe më dhanë krahë për të fluturuar mbi muret e larta të tullave të Evinit, do ta kisha humbur krejtësisht kohën në burg.

Me të mbërritur, më dhanë një shtrat që ndodhej pranë bibliotekës kryesore, e cila përmbante qindra libra: rafte të tëra me filozofi, histori, religjion, psikologji – dhe një koleksion i romaneve të shkrimtarëve francezë, gjermanë, rusë dhe britanikë.

Natën e parë, një nga të burgosurat më me përvojë më dha librin Festa e cjapit nga Mario Vargas Llosa. Mendja më ishte e turbulluar dhe nuk mund të ndiqja rrjedhën e tij të ndërgjegjes, ndaj e lashë librin për një herë tjetër. Por, kur u ktheva për ta gjetur disa javë më vonë, ai nuk ishte më aty.

Së shpejti kuptova se ekzistonte një tjetër botë librash në Evin. Këta libra mbaheshin në shtretërit personalë të të burgosurave dhe nuk ishin në raftet publike. Për të mbërritur librat në pavijon, ato duhej të kalonin përmes një procesi arbitrar kontrolli nga autoritetet e burgut. Shumica e këtyre librave nuk e kishin kaluar këtë proces. Ishin kryesisht libra personalë, të trashëguar nga ish-të burgosurat. Shpesh gjeje shënime të vogla të shkruara brenda tyre, me emrat e pronareve të para dhe datën kur libri kishte mbërritur në pavijon. Në një farë mënyre, ato libra e mbanin gjallë trashëgiminë e ish-të burgosurve përmes materialit të tyre për lexim.

Leximi ishte një nga aktivitetet tona kryesore. Lexonim si vetëm, ashtu edhe në grupe. Në bibliotekën tonë kishim tre libra të shkruar nga George Orwell: më i njohuri dhe më i lexuari ishte Ferma e kafshëve, si dhe 1984 dhe Ditët e Burmës. Vetëm i fundit ishte në raftin publik. E kisha lexuar 1984-shin para se të përfundoja në burg, por e ndjeva shumë ndryshe kur e lexova përsëri me shoqet e mia të burgut. Ishte e jashtëzakonshme sesi historia mori një kuptim të ri për ne.

Historia jehonte thellë tek ato që kishim kaluar; ne ishim viktima të një shteti totalitar që mbante kontrollin fizik dhe psikologjik mbi popullin e vet. Ata e shtrinin këtë kontroll sistematik edhe në burg, duke na nënshtruar vazhdimisht ndaj formave gjithnjë e më të rrepta të mbikëqyrjes, përfshirë kamerat dhe informatorët.

Autoritetet e burgut ishin veçanërisht të ndjeshme ndaj disa lloje librash. Për këtë arsye, duhej t’i fshihnim disa libra larg nga biblioteka kryesore. Një ditë, një e burgosur mori përmes postës librin Rrëfimi i shërbëtores nga Margaret Atwood. Vetëm atëherë një nga rojat e burgut e njohu librin dhe pyeti se si e kishim siguruar. Për habinë tonë, jo vetëm që nuk e konfiskoi librin, por na këshilloi ta mbështillnim me gazetë që kamerat të mos e xhironin. Lista e pritjes për ta lexuar atë libër ishte e gjatë; një nga ato që prisnin në radhë ishte vetë rojtarja.

Shpesh më ka shkuar mendja se ku do të ishim nëse njerëzit nuk do të tregonin rrëfimet e tyre për luftën dhe sëmundjet, konfliktet politike dhe revolucionet. Pa dyshim, do të luftonim për të kuptuar kush jemi; pa këto dokumente nuk do të dinim asgjë për guximin që u është dashur këtyre njerëzve për të mbijetuar në tragjedi të tilla. Gjithmonë më ka mahnitur fakti se rrëfimet e shkruara qindra vjet më parë ishin ende në gjendje të na jepnin strehë nga vështirësitë që përjetonim në burg.

Pavijoni politik i grave në Evin nuk ishte vend i zakonshëm – sigurisht jo kur unë kalova kohën aty. Gjatë dekadave të fundit, dhe që nga Revolucioni Islamik i vitit 1979, Burgu Evin kishte strehuar shumë gra të guximshme dhe këmbëngulëse që kishin vuajtur dënime të gjata. Nën një regjim gjithnjë e më mizogjinist, ku gratë mbaheshin në një status më të ulët shoqëror se burrat, të burgosurat duhej të luftonin shumë më fort se burrat për të drejtat e tyre themelore.

Herë pas here, ne kishim disa fitore të vogla, si fitimi i të drejtës për të pasur kuzhinën tonë për të gatuar, ose për të veshur rroba të zakonshme në vend të uniformave të burgut kur na çonin në gjykatë apo spital. Por, nuk ishim përherë të suksesshme. Librat mbeteshin një çështje e rrezikshme dhe e diskutueshme. Ishim të paepura për të mos e humbur të drejtën për të kontrolluar atë që lexonim apo mendonim; për të fituar luftën, ndonjëherë duhej të humbnim betejën.

Jeta nën mbikëqyrjen e vazhdueshme të kamerave të burgut ishte shqetësuese dhe, në një farë mënyre, çnjerëzore. Autoritetet mund të monitoronin se çfarë diskutonim, çfarë lexonim apo shikonim, dhe kjo ishte e frikshme. Çdo cep i pavijonit ishte i pajisur me kamera, përveç tualeteve dhe dusheve. Rojat nuk kishin nevojë të largoheshin nga ekranet për të na mbikëqyrur, sepse numri i kamerave në repart ishte më i madh se numri i të burgosurave.

Megjithatë, për të sfiduar kamerat, gjetëm një zgjidhje: vendosëm perde rreth shtretërve tanë për më shumë privatësi, i zhvendosëm diskutimet tona politike në cep të oborrit dhe gjetëm mënyra për të dëgjuar xhaz dhe muzikë pop përmes kanaleve më të pazakonta. Në raste festash, i binim tenxhereve të kuzhinës dhe qeshnim me të madhe kur disa nga vajzat bënin Zumba për herë të parë. Vëllai i Madh mund të na shikonte, por ne vazhdonim të diskutonim për politikë dhe vallëzonim.

Një nga gjërat më të frikshme për shtetet totalitare është liria e mendimit, dhe pikërisht këtë gjë autoritetet e burgut, si një zëdhënës i Republikës Islamike, përpiqeshin ta kontrollonin dhe ndikonin në çdo mënyrë të mundshme. Ata i vlerësonin seancat tona të leximit dhe grupet e diskutimit si një kërcënim për ideologjinë që po përpiqeshin të na impononin.

Në esenë e tij të vitit 1941, Letërsia dhe totalitarizmi, Orwell na thotë: “Totalitarizmi ka zhdukur lirinë e mendimit në një shkallë të padëgjuar ndonjëherë më parë … Ai jo vetëm që të ndalon të shprehësh – madje edhe të mendosh – disa mendime, por të dikton se çfarë duhet të mendosh, krijon një ideologji për ty, përpiqet të qeverisë edhe jetën tënde emocionale … Dhe, sa më shumë që është e mundur, të izolon nga bota e jashtme, të mbyll në një univers artificial ku nuk ke standarde krahasimi”.

Në rrethana të tilla, liria e mendimit është e destinuar të dështojë. Prandaj, autoritetet e burgut ishin kaq të vendosura për të kontrolluar atë që lexonim apo diskutonim. Shpesh gjenin mënyra për të ndërprerë orët tona të mësimit – si për shembull seancat tona javore të leximit të Fenomenologjisë së shpirtit nga Hegeli – deri në pikën që ishte e vështirë t’i vazhdonim më. Por, ne gjetëm mënyra për të ruajtur fort atë që mund të kontrollonim: mendimet tona.

Për një kohë të gjatë luftoja të besoja dhe të pranoja që kam përfunduar në burg. Nuk isha aty për ndonjë krim që kisha kryer, por si viktimë e një konflikti politik, gjë që me kalimin e kohës u bë gjithnjë e më e qartë. Sapo e vërteta doli në dritë, nuk kishte një mënyrë për ta mohuar atë. Por, nuk ishte e thjeshtë. Ata më kishin kthyer në një mall, me një vlerë të caktuar që ndryshonte, herë pas here, varësisht nga klima politike. Dhe, kjo hodhi një hije të madhe mbi të vërtetën time. Fillimisht kisha menduar se e vërteta ime ishte aq e qartë saqë ishte e pamundur të injorohej. Por, ishte simptomë e naivitetit tim. Për ta, nuk ekzistoja si qenie njerëzore; isha vetëm një numër.

U deshën shumë biseda, të zhvilluara përmes linjave vazhdimisht të vështira të telefonatave të shkurtra të lejuara (të cilat ndërpriteshin rregullisht nga një mesazh i regjistruar që na kujtonte se “kjo telefonatë është bërë nga Burgu Evin, personi që telefonon është një e burgosur”), që të bindesha se ajo që na ndodhi neve mund t’i ndodhte kujtdo. Pyetja “pse unë?”, megjithëse ishte e pamundur të mos shtrohej, nuk kishte më shumë kuptim sesa ta shtroje pas një aksidenti apo humbjes së një personi të dashur.

Vetëm kur ndalova së kërkuari arsye, gjeta paqen dhe lirinë brenda vetes – diçka që ata nuk mund të ma ndalonin. Ishte një proces i gjatë dhe sfidues, plot dyshime, pasiguri dhe dhimbje nga ndarja me fëmijën tim. Kjo dhimbje rëndohej nga fakti se historia e panjohur për çështjen time ishte e madhe dhe e paqartë.

Ndërsa po qëroja patatet në kuzhinën e burgut, ministri i Jashtëm britanik i asaj kohe po jepte informacione të pasakta për mua në Parlamentin britanik. Ndërkohë, makina e propagandës së qeverisë iraniane prodhonte histori të rreme dhe të sajuara për mua. Nuk mund të pretendoj se e pranova plotësisht këtë gjendje, por mund të them me siguri se më në fund erdhi një kohë kur i lejoja vetes të çlodhesha përsëri, të qeshja, të këndoja e të kërceja dhe të vlerësoja gjërat që ende kisha, dhe jo vetëm të përqendrohesha te gjërat që kisha humbur.

Ishte një rrugë e gjatë, por e vërteta më në fund triumfoi dhe, pas gjashtë vjetëve në burg, u ktheva në shtëpi. Ishte një përvojë tjetër e pabesueshme; më ndalonin vazhdimisht në rrugë, më përshëndesnin dhe më dhuronin lule. Njerëzit ndalonin makinat në mes të rrugës për të dalë e për të më përqafuar, ndonjëherë të përlotur. E gjithë kjo dashuri dhe përkujdesje ishte e pranishme gjatë gjithë kohës. Por, në të njëjtën kohë, kishte gënjeshtra në rrjetet sociale për mua, me pretendimin e vazhdueshëm se nuk isha marrë peng për të rikuperuar borxhin historik që, pasi u shlye, çoi në lirimin tim. E kuptova se njerëzit jetonin në flluska të ndryshme dhe se unë isha një objekt rreth të cilit tregoheshin histori të ndryshme. Tani isha njëkohësisht e njohur dhe e panjohur.

Kur euforia e çasteve të lirisë u shua, jeta dukej shumë ndryshe. Isha vetvetja, e papërsosur dhe e frikësuar, duke vuajtur nga depresioni, ankthi për hapësirat publike, për të panjohurit dhe uniformat e policisë, duke u strehuar në banesën tonë të vogël, në pjesën më të madhe të kohës e çliruar nga përgjegjësitë e mia si e rritur. Rehabilitimi është një udhëtim që merr shumë kohë.

Është e lehtë të bëhesh indiferente ndaj botës dhe kënaqësive të saj, pavarësisht se sa gjatë ke qenë larg saj. Thellë brenda vetes, jam ende plotësisht e tmerruar. Ndihem e mbushur me një ndjenjë të madhe frike për botën në të cilën jetojmë, me teknologjinë e avancuar dhe ndryshimet e vazhdueshme. Ende është sfidë për mua të kaloj në një faqe interneti, të gjej një rrugë të re apo të zgjedh ushqimin nga një meny restoranti.

Megjithatë, nuk e nënvlerësoj vlerën e lirisë. Kjo thjesht ka të bëjë me të qenit në gjendje të bësh sërish gjërat normale. Liria për të mos u kontrolluar nga të tjerët, por për të pasur mundësinë për të zgjedhur dhe shijuar jetën ashtu siç është, është një bekim. Mund të tingëllojë e parëndësishme, por të hysh lirisht në një supermarket dhe të marrësh gjëra nga raftet, të pish sa të duash kafe, të mos presësh në radhë për të bërë dush – këto gjëra më mbushin ende me gëzim, për çdo ditë. Tani gjatë gjithë kohës mund ta përdor makinën e larjes së rrobave, pa pasur nevojë të pres një javë për të më ardhur radha. Mund ta ha vaktin tim në qetësi, pa nxituar për të shkuar në radhë për të larë enët. Nuk kam pse të shqetësohem për lugët e mia të çajit që humbasin. Mund të shkoj për të fjetur kur të dua, pa u shqetësuar për orarin e kufizimit (megjithëse ende jam personi i parë që shkon në shtrat në shtëpinë tonë, por tani krejtësisht pa presion).

Të gjithë e meritojmë të dimë se “liria nuk është diçka e dhënë, por është një zgjedhje”. Ndjenja e vërtetë e lirisë është aftësia për të lënë mënjanë gjykimet e imponuara nga bota dhe shoqëria ku jetojmë, për të çliruar veten nga mënyrat e të menduarit që nuk na ndihmojnë, besimet kufizuese dhe ndjenjat e mbërthyera që vijnë nga rrethanat e pandryshueshme. Është për të pranuar dhe mishëruar çdo copë të vogël lirie që kemi, ndërkohë që luftojmë për të vërtetën më të madhe.

Liria është një zgjedhje. /Telegrafi/