Lëvizja dramaturgjike irlandeze

Nga: William Butler Yeats
Përktheu: Avni Spahiu

– Ligjërata e Nobelit, 15 dhjetor 1923 –

Kam zgjedhur temë Lëvizjen dramatike irlandeze ngaqë, kur më kujtohet nderi i madh që më keni dhënë, nuk mund të harroj aq shumë njerëz të njohur e të panjohur. Mbase komitetet angleze nuk do t’jua kishin dërguar kurrë emrin tim po të mos kisha shkruar drama, po të mos kisha shkruar kritika dramash, sikur poezia ime lirike të mos kishte cilësinë e të folurit që luhet në skenë, mbase edhe – ndonëse kjo mund të mos ketë qenë pjesë e mendimit të tyre të qëllimshëm – sikur kjo të mos ishte, në njëfarë mase, simbol i një lëvizjeje. Dëshiroj t’i tregoj Akademisë Mbretërore të Suedisë për mundin, ngadhënjimet dhe shqetësimet e njerëzve që punojnë si unë.

Letërsia moderne e Irlandës dhe, në të vërtetë, i tërë ai trazim mendimesh që gatitej për Luftën Anglo-Irlandeze, zuri fill me rënien e Parnellit nga pushteti më 1891. Një Irlandë e zhgënjyer dhe e hidhur hoqi dorë nga politika parlamentare; një ngjarje mori fill dhe gara filloi, sa më duket, sa për t’u trazuar nga ngjizja e gjatë e asaj ngjarjeje. Dr. Hajd themeloi Ligën Galike e cila do ta zëvendësojë për vite me radhë argumentin politik me një gramatikë galike, kurse takimet politike me tubimet fshatare, ku këndoheshin këngë dhe tregoheshin rrëfime në gjuhën galike. Në ndërkohë, unë kisha nisur një lëvizje në anglisht, në gjuhën në të cilën Irlanda moderne mendon dhe kryen punët e veta; themelova disa shoqëri në të cilat nëpunësit, punëtorët, njerëz të të gjitha klasave, do të mund të mësonin për ata poetë, romancierë dhe historianë irlandezë që kishin shkruar në anglisht dhe atë letërsi galike që ishte përkthyer në anglisht. Por, masa e madhe e popullit tonë, e mësuar me fjalime të pafundme politike, lexonte pak dhe kështu, që nga fillimi, menduam se duhej të kishin një teatër tonin. Teatrot e Dublinit nuk kishin asgjë për ta që ne do të mund ta quanim tonën. Ato ishin ndërtesa të zbrazëta të marra me qira nga kompani udhëtuese angleze, kurse ne donim drama irlandeze dhe aktorë irlandezë. Kur mendonim për këto drama, mendonim për çdo gjë që ishte romantike dhe poetike, ngaqë nacionalizmi që kishim ndezur – siç ka ndezur çdo brez në çaste dekurajimi – ishte romantik dhe poetik. Mirëpo, një teatër i tillë u bë i mundur vetëm pasi takova, më 1896, zonjën Gregory, anëtare e një familje të Galway family, që kishte kaluar jetën mes dy shtëpive Galway, shtëpinë ku ishte lindur dhe në shtëpinë ku ishte martuar. Gjithandej saj jetonin fshatarë të cilët tregonin rrëfime në një formë të anglishtes, që kishte një pjesë të madhe të sintaksës së galishtes, një masë të madhe të fjalorit nga anglishtja e tudorëve, por që ne zbuluam shumë ngadalë, në atë të folur të tyre, instrumentin tonë më të fuqishëm dramatik dhe jo para se ajo të zinte të shkruante. Ndonëse dramat e mia ishin shkruar pa dialekt dhe në ‘vargun e bardhë’, sikur atë e tërhoqi lëvizja jonë ngaqë tematika e tyre ndryshonte, por fare pak tematika e rrëfimeve fshatareske. Shtëpia e saj është ruajtur nga prania e saj, por shtëpia në të cilën ajo kishte lindur u dogj nga zjarrvënësit para disa muajsh; dhe ka pasur çrregullime të ngjashme në pjesën më të madhe të Irlandës. Një zënkë sa për t’u thënë rreth një pëllëmbë toke mund t’i shndërrojë njerëzit tanë në bisha të egra dhe nëse në luftën e tyre me policinë ndihmëse angleze ishin të pamëshirshëm, ishin edhe këtu: vrasja përgjigjej me vrasje.

Megjithëkëtë, injoranca dhe dhuna mund ta njohin edhe bukurinë më fisnike. Në Galway kam një kullë të vogël të vjetër dhe kur hip në majë të saj, mund të shoh, jo shumë larg, një fushë gjelbëroshe ku më parë qëndronte kasollja prej kashte e një bukurosheje të njohur të fshatit, mbretëresha e një pronari të vogël tokash. Kam folur me pleq e plaka, që e mbanin në mend, ndonëse që të gjithë nuk jetojnë më dhe ata më flisnin për të siç kanë folur të vjetrit për Helenën nga muret e Trojës. Në përshkrimin e saj nuk dallonin as burrë as grua. Një plakë, për rininë e së cilës bashkëfshatarët ruanin një rrëfim skandaloz, më tha për të: “Dridhem në tërë trupin kur mendoj për të”. Kishte dhe një grua tjetër plakë në malësinë e afërt, që thoshte: “Dielli dhe hëna nuk rrezatuan kurrë mbi dikë aq të bukur dhe lëkurën e kishte aq të bardhë saqë ngjante me të mavi, kurse në faqe kishte ca të skuqura të vogëlza”. Dhe, kishte burra që flisnin për turmat e njerëzve që tuboheshin për të shikuar atë në ditë të bukura dhe për një burrë “i cili kishte gjetur vdekjen duke notuar në një lumë”, që të mund ta shikonte. Kishte dhe një këngë të shkruar nga poeti galik Raftery, që i solli asaj aq shumë famë dhe të cilën fshatarët ende e këndojnë, ndonëse nuk janë aq të shumtë ata që e këndojnë, sa ç’kanë qenë kur kam qenë i ri:

O yll i dritës, o diell i të korrave,
O flokëzjarrtë, o më e mira e botës,
Je Mary Hynes, ti grua e përhirtë,
Me bukuri trupi dhe shpirti.

Dukej sikur bota e lashtë na rrethonte gjithandej me lirinë e përfytyrimit, harenë e rrëfimeve të mira, në fuqinë e burrit dhe bukurinë e gruas dhe e tëra që duhej të bënim ishte ta bënim qytetin të ndihej ashtu siç ndihej fshati, ndonëse shpejt mësuam se qyteti ishte i aftë vetëm për mendime qyteti.

Në fshat, ju jeni të vetëm me dhunën vetjake, me peshën e vetes suaj dhe me tragjedinë e rëndomtë të jetës dhe, nëse keni ndonjë aftësi artistike, ju dëshironi emocione të bukura. Të sigurt se stinët do të jenë gjithmonë të njëjta, nuk do të vrisni mendjen shumë se sa fantastike do të jetë shprehja (1).

Në qytet, ku të gjithë të sulen, ju urreni fqinjin tuaj dhe jo veten dhe, nëse nuk doni t’ia nxini jetën atij dhe vetes, mbase edhe nëse nuk do ta vrisni në ndonjë çmendi revolucionare, dikush e ka për detyrë të mësojë për realitetin dhe drejtësinë. Ju do ta urreni atë mësues për ca kohë, duke i quajtur librat dhe dramat e tij të shëmtuara, të shthurura dhe morbide, apo diçka kësisoj por, në fund të fundit, ju do të pajtoheni me të. Ne u gjetëm në mes të një grindjeje me opinion publik që na detyronte përkundër dëshirës sonë dhe dëshirës së aktorëve që të ishim më realistë, duke përzier dialektin me vargun dhe të folurit e zakonshëm me dialektin.

I kisha thënë zonjës Gregori se nuk shihja gjasë që të gjeja para për një teatër dhe se duhej të hiqja dorë nga ajo shpresë dhe ajo më premtoi se do t’i gjente paratë te miqtë e saj. Fqinji i saj, z. Eduard Martin, i dha paratë për shfaqjet tona të para, kurse aktorët e parë erdhën nga Anglia. Ne aktualisht filluam punën me një kompani të vogël amatorësh irlandezë (2).

Sekush më kishte pyetur në një ligjëratë: “Ku do t’i gjeni aktorët?”.Dhe unë thashë: “Unë do të hyj në ndonjë dhomë përplot me njerëz dhe do t’i nxjerr emrat e të gjithë atyre që janë në të në një letër dhe do t’i vë të gjithë këta emra në një kapelë dhe do t’i nxjerr dymbëdhjetë të parët”. Kam vrarë mendjen shpesh për këtë profeci ngaqë, ndonëse u bë me qëllim për të hutuar dhe ngatërruar atë që pyeti, kjo pothuajse ndodhi pikërisht ashtu. Të dy aktorët tanë më të mirë meshkuj nuk u zgjodhën nga rasti, ç’është e vërteta, ngaqë i pari ishte nga një i punësuar i një gjurmuesi talentesh për skenën dhe tjetri një punëtor i cili kishte udhëtuar nëpër Irlandë me një kompani teatrore që udhëhiqej nga një zezak. Dyshoj nëse kishte qenë në gjendje të mësonte gjë në të, ngaqë metodat e tij ishin të ashpra dhe të zhurmshme, me zezakun që lyente fytyrën në të bardhë sa herë lozte një njeri të bardhë dhe, për të qenë sa më bindës, duke nxirë ende fytyrën sa herë që lozte një zezak. Nëse një aktor duhej të hapte ndonjë letër në skenë, pa fije dyshimi, ai duhej t’i binte asaj me pëllëmbë dhe, siç kam parë, shumë aktorë të bëjnë në rininë time, përmes një gjestikulacioni që ka humbur kuptimin para shumë brezash kur letërthithësja u zëvendësua me rërë. Ndërkaq, gratë i gjetëm nga një shoqëri e vogël politike, që si objektivë kishte edukimin e fëmijëve të të varfërve, që do të thoshte, sipas armiqve të saj, t’u mësonte atyre kateçizmën që fillonte me këtë pyetje: “Cili është burimi i së keqes?”, kurse përgjigjja ishte, “Anglia”.

Kështu, ata erdhën te ne për arsye patriotike dhe aktruan pikërisht nga cytje të njëjta që i kishte bërë ata të jepnin mësim. Megjithëkëtë, dy prej tyre u dëshmuan si aktorë gjenialë: Miss Allgood dhe Miss “Maire O Neill”. Ato ishin motra, njëra fare e thjeshtë, me mendjen e mprehur nga këngët dhe rrëfimet folklorike, kurse tjetra më e sofistikuar, lirike dhe suptile. Nuk e di çfarë mendimesh kishin me zgjimin e asaj fuqie të re dhe të çuditshme brenda tyre, por ma merr mendja se ato duhet të kenë vuajtur shumë nga vrarja e ndërgjegjes, nga ndjenja se cytja e vjetër patriotike tashmë ishte tretur dhe se ato i ishin dorëzuar kotësisë dhe ambicies. Megjithëkëtë, unë mendoj se ishte pikërisht ky keqkuptim i parë i vetes së tyre që bëri të mundur gjenialitetin e tyre të veçantë ngaqë sikur ato të kishin ardhur te ne me ambicie teatrore, ato do të kishin imituar ndonjë aktore të njohur angleze dhe do të ishin sfilitur për ndonjë dramë të njohur angleze. Ato as që do të kishin zbuluar gjenialitetin e tyre po të mos kishim qëndruar për një kohë aq të gjatë të padukshëm, porsi zogu në kafaz, duke dhënë shfaqje nëpër salla të vogla, kryesisht nëpër lagje të mbetura dhe periferike. Ne mund të eksperimentonim dhe të prisnim, pa asnjë frikë tjetër, pos keqkuptimit politik. Kishim pak para dhe, në fillim, as që kishim nevojë për më shumë, njëzet e pesë funta që na i jepte zonja Gregori, njëzet funta që jepja unë dhe disa funta të tjera që mblidhnim aty-këtu. Ndërkaq, organizata jonë teatrore ishte absurde, aktorë dhe autorë që rrinin ulur bashkë dhe që vendosnin me votë se cila dramë do të shfaqej dhe kush do të lozte në të. Kalonim nëpër shumë grindje, me javë të tëra debatesh, gjatë të cilave nuk mund të bëhej asnjë shfaqje, para se zonja Gregori dhe John Synge e unë t’i merrnim punët në dorë. Dhe, marrëdhëniet tona me publikun ishin edhe më të trazuara. Një shfaqje na u sulmua dhunshëm nga shtypi patriotik ngaqë ajo përshkruante një grua të martuar fshatare që kishte një të dashur, dhe kur ne botuam tregimin e vjetër popullor aran, mbi të cilin ajo mbështetej, shtypi tha se tregimi ishte vjedhur nga ndonjë autor dekadent i Romës pagane. Në atë kohë zonja Gregori shkroi dramën e saj të parë. Dramat e mia në vargje nuk ishin mjaft të gjata sa për të mbushur një mbrëmje, kështu që ajo shkruante ndonjë dramë të vogël mbi ndonjë tregim dashurie në dialektin e lagjes së saj. Një fshatar kthehet nga Amerika me njëqind funta në xhep dhe zbulon se e dashura e tij ishte martuar me një fermer të falimentuar. Ai loz me letra me fermerin dhe, duke bërë hile ndaj vetvetes, i jep atij të njëqind funtat. Kompania refuzoi të shfaqte këtë dramë ngaqë, thoshte, ta pranonim kthimin e një emigranti me njëqind funta, do të thoshte ta inkurajonim emigrimin. Ne sillnim dëshmi mbi emigrantë të kthyer me shuma edhe më të mëdha, por na thoshin se kjo i katandiste gjërat edhe më keq. Pastaj, pasi që ky debat i pasosur na molisi të tërëve, zonja Gregori u pajtua ta zvogëlonte shumën në njëzet dhe aktorët lëshuan pe. Ajo dramë e vogël e saj ishte sentimentale dhe konvencionale, por drama e saj e ardhshme zbuloi gjenialitetin e saj. Edhe ajo kishte dëshirë për të shërbyer dhe ai gjenialitet do t’i ishte dukur asaj i mrekullueshëm. Ajo ishte në moshë të mesme dhe nuk kishte shkruar gjë pos një vëllimi kujtimesh politike dhe nuk kishte fare interesim për teatrin.

Askush që lexon sot të shtatë dramat e saj të shkurtra mund të kuptojë se pse njëra prej tyre, që tani i takon klasikes irlandeze, Lindja e hënës, nuk mund të shfaqej për dy vjet me radhë për shkak të armiqësisë politike. Një polic zbulon një të burgosur fenian të arratisur dhe e lë të lirë ngaqë i burgosuri me disa këngë të vjetra kishte ngjallur patriotizmin pothuajse të harruar nga rinia e tij. Aktorët nuk donin ta shfaqnin ngaqë thoshin se ishte një akt jopatriotik të pranosh se një polic ishte i aftë për patriotizëm. Një lider i njohur nga turma, më shkruante, “si mund të pritet që populli i Dublinit të luftojë kundër policisë, nëse i shikon ata si të aftë për patriotizëm?”. Kur, më në fund, u shfaq, drama u pranua me entuziazëm, por vetëm sa për të na futur në telashe të tjera. Gazeta kryesore unioniste e Dublinit ngriti akuzën për gënjeshtër ndaj forcave të Madhërisë së Tij, mbretit, kurse Kështjella e Dublinit, që ishte qendër e Qeverisë në Irlandë, na i hoqi të gjitha privilegjet që kishim si dhe të gjitha teatrot e tjera të Dublinit të blerjes së uniformave të vjetra të policisë për qëllime skenografike. Si Kështjella, ashtu dhe shtypi, e dinin se policia shpesh i linte të burgosurit politikë të lirë, por “kjo vetëm i katandisi punët edhe më keq”. Çdo parti politike kishte të njëjtën dëshirë për të qenë zëvendësim i jetës, që kurrë nuk bën dy herë të njëjtën gjë, një grumbull parimesh dhe pohimesh në të cilat mbështeten (3). Për më tepër, as ortodoksia fetare nuk na donte më shumë se ajo politike. Drama ime Kontesha Katlinë u sulmua nga Kardinali Logue si një dramë heretike dhe kur shkrova se ne donim të shfaqnim “kryevepra të huaja”, një gazetë nacionaliste deklaroi se “një kryevepër e huaj është punë shumë me rrezik”. Sallat e vogla, në të cilat i jepnim shfaqjet, zinin deri në dyqind vetë dhe publiku ynë shpesh nuk përbëhej nga më shumë se njëzet a tridhjetë vetë. Ne jepnim shfaqje dy apo tri herë në muaj dhe gjatë periudhave të grindjeve as aq. Mirëpo, kryeartikujt nuk mungonin, njiheshim që nga fillimi si rrezik publik. Dy ngjarje na sollën fitoren. Një mike na dha një teatër dhe ne gjetëm një njeri të çuditshëm prej gjeniu, John Synge. Pas një artikulli jashtëzakonisht të zemëruar kisha dalë para perdes dhe po u bëja thirrje qindra shikuesve që të na përkrahnin. Me të zbritur nga skena, një mike e vjetër, Mis Horniman, prej së cilës prisja një kontribut prej njëzet funtesh, më tha: “Unë do të ta gjej një teatër”. Ajo e gjeti dhe bëri ndryshime në të për t’ua përshtatur nevojave tona, ajo që sot është Abbey Theater, në Dublin, dhe na dha edhe një ndihmesë të vogël për disa vjet.

John Syngein e kisha takuar në Paris më 1896. Dikush kishte folur, “është një irlandez që jeton në katin e sipërm të hotelit tënd dhe unë do të të njoftoj me të”. Unë isha shumë i skamur, por ai ishte edhe më i skamur se unë. Ai i takonte një familje shumë të vjetër irlandeze dhe, ndonëse ishte një burrë i thjeshtë dhe shumë i përzemërt, ai e dinte këtë dhe ishte kryelartë dhe i vetmuar. Pothuajse me asgjë më shumë se të mbante frymën dhe gati gjithmonë i uritur, ai ishte sorollatur nëpër Evropë duke udhëtuar në klasë të tretë dhe herë këmbë, duke i rënë violinës gjatë rrugës apo nëpër kasolle. Ky ishte njeriu që na duhej, ngaqë ai ishte i vetmi njeri që kisha njohur që ishte i paaftë për mendim politik apo për ndonjë qëllim humanitar. Ai ishte në gjendje të ecte tërë ditën në rrugë me ndonjë varfanjak pa asnjë dëshirë për t’i bërë ndonjë të mirë, apo për asnjë arsye tjetër, pos se i pëlqente. Ai ishte njeri për Irlandën, ndonëse më shumë me ndikimin e tij te dramaturgët e tjerë sesa nga ndikimi i tij i drejtpërdrejtë, ashtu siç bëri Robert Burns për Skotlandën. Kur Skotlanda e mendonte veten të zymtë dhe fetare, Hyjnia i ktheu asaj spontanitetin imagjinativ duke ngritur Robert Burnsin për t’i thurur lavdi pijes dhe djallit. Megjithëkëtë, unë nuk isha i vetëdijshëm se çfarë do të vinte më pastaj kur e këshillova John Syngein të vente te një ishull i egër pranë bregut të Galwayit dhe ta studionte jetën e tij ngaqë ajo jetë “nuk është shprehur kurrë në letërsi”. Ai kishte mësuar galishten në kolegj dhe unë ia thashë këtë, siç do t’i kisha thënë çdo të riu që kishte mësuar galishten dhe që donte të shkruante. Kur ai gjeti atë ishull të egër, ai u bë i lumtur për herë të parë, duke u arratisur kështu, siç thoshte, “nga pavlefshmëria e të pasurve dhe pisllëku i të varfërve”. Ishte shëndetlig. Ai s’u bënte dot ballë vështirësive të ishullit për një kohë të gjatë, por ai vazhdonte të udhëtonte midis atij vendi dhe Dublinit.

As vetë Bërnsi (Burns) nuk do të mund të kishte tronditur më shumë tubimet e klerikëve skocezë nga ç’i tronditi ai aktorët tanë. Disa nga gratë iu qasnin dhe e lusnin të shkruante ndonjë dramë mbi kryengritjen e viteve ’98 duke i vënë në pah se një dramë me temë të tillë patriotike do të ishte sukses i madh. Ai erdhi pas dy javësh me një skenar në të cilin ai kishte punuar në mënyrën e vet të mundimshme. Dy gra gjejnë strehë në një shpellë, njëra protestante dhe tjetra katolike dhe futen në një diskutim të ngatërruar mbi meritat e feve të tyre gjegjëse. Gruaja katolike akuzon Henrin VIII dhe Mbretëreshën Elizabeta, kurse gruaja protestante fajëson inkuizicionin dhe Papën. Ato debatojnë me zë të ulët ngaqë njëra ka frikë se mos zihet nga kryengritësit dhe tjetra nga ushtarët lojalistë. Por, më në fund, si protestantja ashtu dhe katolikja pohojnë se do të parapëlqenin çdo fat tjetër pos të qëndrojnë në një shoqëri të tillë dhe secila ikën jashtë. Drama as nuk u shkrua dhe as nuk u shfaq dhe unë as atëherë as më vonë nuk mora vesh nëse Synge e kuptonte vetë tronditjen që po krijonte. Ai assesi të parashihte belanë e madhe në të cilën po na fuste ne të gjithëve drama e tij më e madhe.

Kur zbarkova nga një lundërz peshkimi në mes të ishullit Aran, disa muaj para se të takoja Syngein, një grup i vogël banorësh të ishullit, të cilët ishin tubuar për ta parë arritjen e një të huaji, më sollën deri te “plaku më i vjetër i ishullit”. Ai më tha vetëm dy fjali, duke i shqiptuar ato shumë ngadalë, “nëse një zotëri ka bërë një krim, ne do ta fshehim. Ishte një zotëri që kishte vrarë të atin dhe unë e mbajta në shtëpi për tre muaj derisa iku në Amerikë”. Kishte një dramë që bazohej në tregimin e plakut, që Synge e kishte sjellë me vete. Një i ri arrin në një shtëpi të vogël publike dhe i thotë bijës së pijetarit se ai kishte vrarë të atin. Ai ia thotë këtë në atë mënyrë saqë ai fiton simpatinë e saj dhe sa herë që e përsërit rrëfimin, me zmadhime dhe ndajshtime të reja, ai fiton simpatinë e njërit apo tjetrit, ngaqë është zakon i fshatarit për të qenë kundër ligjit. Fshatari mendon se sa më i tmerrshëm që të jetë krimi, aq më i madh do të ketë qenë provokimi. Vetë djaloshi, nën dalldinë e tregimit të vet, ndihet i gëzuar, përplot energji dhe fat. Ai prosperon në dashuri dhe zë vendin e parë në garat lokale dhe më pas falimenton tavolinën e ruletit. Pastaj, ia beh i ati, me kokën e lidhur, por i gjallë, kurse njerëzit i kthehen mashtruesit. Për ta kthyer vlerësimin e tyre ai merr një lopatë për të vrarë vërtet të atin, por i tmerruar nga ajo që tingëllonte aq mirë në rrëfim, ata e lidhin atë dhe e dorëzojnë në polici. I ati e liron dhe atë e bir largohen së bashku, i biri i ndjekur nga imagjinata e tij duke shpallur se që këtej ai do të bëhet zotëri. Piktoreske, poetike, fantastike, një kryevepër e stilit dhe muzikës, vepër supreme e teatrit tonë dialektor, kjo ngriti masën në zemëratë. E shfaqnim nën mbrojtjen e policisë, me shtatëdhjetë policë në teatër në mbrëmje dhe, pesë qind të tjerë, thoshin disa gazeta, që mbanin rendin jashtë. Nuk është luajtur kurrë për herë të parë para një publiku irlandez që nuk ka hedhur diçka mbi aktorët. Në Nju-Jork, një tortë me rrush të tharë dhe një orë u hodh, me pronarin e orës që e kërkonte t’i kthehej ajo te dera e skenës më vonë. Megjithëkëtë, publiku i Dublinit që nga atëherë ka pranuar dramën. Ka kuptuar, ma thotë mendja, se secili mbi skenë është disi i dashur dhe i shoqërueshëm dhe se Synge kishte përshkruar, ndonëse përmes një simbolizmi të ekzagjeruar, një realitet që ai e donte pikërisht ngaqë ai donte çdo realitet. Larg nga të qenit, siç e mendonin ata, politikan që punonte për interesat e Anglisë, ai ishte politikan aq i vogël saqë bota vetëm sa e dëfrente atë dhe prekte keqardhjen e tij. Megjithëkëtë, kur Synge vdiq, më 1910, mendimi pothuajse nuk kishte ndryshuar, ne loznim nëpër teatro gati të zbrazët dhe vazhdonim të ishim të sulmuar në shtyp. Fitorja jonë u arrit nga ata që kishim mësuar nga ai guximin dhe sinqeritetin, por që i takonin një shkolle tjetër. Vepra e Syngeit, vepra e zonjës Gregori dhe vepra ime Katlina në Houlihan dhe Ora prej xhami, në formën e saj në prozë, janë tipike për ambicien tonë të parë. Ato sjellin imagjinatën dhe të folurit e vendit, tërë atë traditë poetike që rrodhi nga mesjeta deri te njerëzit e qytetit. Ata që kishin mësuar nga Synge shpesh kishin fare pak njohuri për vendin dhe gjithmonë fare pak interesim për dialektin e tij. Dramat e tyre janë shpesh sulme ndaj keqbërjeve të thjeshta, mitosjes së ndonjë mjeku dispenserik, orvatjet e ndonjë politikani vendor për të mbetur mik me të gjitha partitë. Në të vërtetë, ministrat e rinj dhe politikanët partiakë të Shtetit të Lirë, mendoj unë, ishin arsimuar nga dramat tona. Por, prapë ka dhe shumë komedi që nuk janë satira politike, ndonëse ato merren me jetën e njerëzve të qytetit të ngarkuar me politikë. Prej tyre, më të njohurat janë ato të z. Lennox Robinson; Djaloshi kryebardhë i tij është lozur në Angli dhe në Amerikë. Së voni, duket sikur kësaj shkolle po i vinte fundi ngaqë përmbajtjet e vjetra përsëriten me variacione të vogla, kurse karakteret janë bërë mekanike. Ende është herët të themi se çfarë do të na dalë nga melodrama dhe tragjedia e katër vjetëve të fundit, por nëse do të jemi në gjendje t’i paguajmë aktorët tanë dhe ta mbajmë teatrin të hapur, diçka do të dalë (4). Jemi zhytur në borxhe, pasi që kemi dalë nga lufta dhe lufta civile dhe publiku rrallohen kur ka të shtëna në rrugë. Po, prapëseprapë, kemi mbetur gjallë aq mirë saqë unë besoj në fat dhe mendoj se kam të drejtë të them se mund ta përfundoj ligjëratën time në mes apo mbase në fillim të rrëfimit. Por, gjithsesi, kam folur mjaft për t’u bërë që ta kuptoni se pse, kur mora nga duart e Mbretit tuaj nderin e madh që më ka ndarë Akademia juaj, përfytyroja sikur fantazma e një të riu të më rrinte në njërën anë dhe në tjetrën një grua e gjallë në moshën e saj jetike të pleqërisë. Kam parë pak gjëra, në javët e fundit, që nuk do të ishin të paharrueshme dhe ngacmuese për Syngein dhe për zonjën Gregori, ngaqë Suedia ka arritur shumë më shumë nga ç’do të mund të shpresonim ne për vendin tonë. E kam fjalën, ndoshta, mbi të gjithë për atë spektakël të shkëlqyer të oborrit tuaj, një familje e dashur dhe e aftë që ka tubuar jo vetëm rangun, por edhe mendjen e vendit tuaj. Asnjë spektakël i ngjashëm në Irlandë nuk do ta tregonte disiplinën dhe shijen e saj, ndonëse do të mund të përmbushte një nevojë të racës që asnjë institucion i krijuar nga demokracia angleze apo amerikane nuk është në gjendje ta përmbushë.

Shënime:

* Yeats ishte i mendimit se ligjërata e tij ishte fshirë nga kujtesa. Prandaj, na duket me vend që t’i inkorporojmë këtu disa plotësime që i bëri ai në një version të botuar në The Bounty of Sweden (The Cuala Press, Dublin, 1925).

1. Isha në shtëpinë time në Galway gjatë muajve të parë të luftës civile, me urat e hedhura në ajër dhe rrugët e bllokuara me gurë e drurë. Në javën e parë nuk kishte gazeta dhe as lajme të besueshme, ne nuk dinim se kush kishte fituar dhe kush kishte humbur dhe, edhe pas daljes së gazetave, nuk dinte kush se çfarë po ndodhte në anën tjetër të kodrës apo te vija e drunjtë. Makina “Ford” kalonin pranë shtëpisë herë pas herë me arkivole të vendosura mbi apo mes ulësesh dhe, nganjëherë gjatë natës, dëgjonim ndonjë shpërthim dhe pastaj gjatë ditës shihnim tymin që ishte shkaktuar nga djegia e shtëpisë së fqinjit. Njerëzit dukej të kishin kaluar jetën asisoj për shekuj të tërë të trazuar. Ndienim një dëshirë mbizotëruese për të mos shfaqur dëshpërimin apo hidhërimin, për të mos humbur tërë ndjenjën e bukurisë së natyrës. Një gargull kishte ndërtuar një vrimë pranë dritares sime dhe unë shkrova këto vargje i frymëzuar nga ndjenja e çastit:

Bletët ngrijnë nëpër plasa
Ndërtesash të vjetra dhe aty
Zogjtë nëna sjellin larva e ushqim.
Muri im nuk mban, ju bletë mjalti
Ejani në shtëpinë boshe të gargullit.

Rrimë mbyllur brenda dhe çelësi është kyçur
Në pasigurinë tonë, diku
Një njeri është vrarë, një shtëpi është djegur,
Po s’ka dëshmi për t’u parë:
Ejani në shtëpinë boshe të gargullit.

Ky është vetëm fillimi, por vazhdon me të njëjtin disponim. Aktualisht ka ndodhur një gjë e çuditshme; zura ta ndieja erën e mjaltit edhe aty ku nuk kishte mjaltë, në të dalë të ndonjë shtegu guror apo pranë ndonjë kthese të rrahur nga erërat dhe vinte gjithmonë me mendime të caktuara. Me t’u kthyer në Dublin ndieja zemërim me njerëzit, që ziheshin për çdo gjë apo që ishin të padurueshëm për t’i ditur faktet e sakta. Ata kishin një disponim që përbën dramën realiste.

2. Shfaqjet tona të para i pagoi z. Edward Martyn, një pronar tokash në Galway, që kishte një shtëpi pjesërisht të shekullit katërmbëdhjetë dhe pjesërisht të stilin gotik, që ishte aq i dëshiruar nga familjet katolike irlandeze. Ai kishte një sallë të madhe të zbukuruar me motive të përsëritura të dekoruesit të zymtë Crace, ku ai vente palestrinën mbi një organ dhe studime portretesh të poetëve mbi xham të ngjyrosur dosido, ku ai lexonte Ibsenin dhe Etërit e kishësdhe asgjë tjetër. Një burrë me sens miqësor dhe inteligjent, me forcë synimi dhe sjellje sharmante, ai druhej nga gratë porsi një murg mesjetar dhe midis tij dhe të gjithë përvojës dilte një tmerr i papër­shkrueshëm, “nëse bëj këtë apo atë gjë, apo nëse lexoj këtë apo atë libër, mund ta humbas shpirtin”. Kontesha Katlinë dhe një dramë e shkruar nga vetë ai ishin shfaqjet tona të para. Heroina e dramës sime, pasi që ia kishte shitur shpirtin djallit, e kthen atë prapë, ngaqë ‘Zoti sheh vetëm motivin dhe jo veprën’, kurse motivi i saj është që të shpëtojë të uriturit nga shitja e shpirtit të tyre për hir të trupit. Pasi i bëmë të gjitha shpalljet, Martin na e hoqi mbështetjen, ngaqë atij i kishte thënë një prift se drama ishte heretike. I gjeta dy priftërinj që t’i pohonin se kjo nuk ishte e vërtetë dhe ai mbeti i kënaqur, ngaqë ne kemi ide demokratike. Ai përfundimisht u tërhoq. Megjithëkëtë, pas disa muajsh, pasi që shihte rrezik për shpirtin e tij në të ardhmen, ai vdiq dhe bashkë me të vdiq familja që i përkiste shekullit të dymbëdhjetë. Një burrë i palumtur, i pafëmijë, i mundimshëm, i paplotësuar, një burrë tipik i një Irlande që po vdes.

3. Josef Strzygowski, në librin e tij Origjina e artit të kishës së krishterë (një përkthim i një sërë ligjëratash, të mbajtura në Upsala më 1919), thotë se arti “lulëzon më pak në oborre se kudo tjetër në botë ngaqë në selinë e pushtetit çdo gjë i është nënshtruar politikës; forcat që janë të gatshme të pranojnë këtë fakt janë gjithnjë të mirëpritura, ato që nuk janë të gatshme duhet ose të emigrojnë apo të mbesin sipër”. Rreziku për artin dhe letërsinë vjen sot nga tirania dhe nga bindjet e shoqërive revolucionare dhe formave të propagandës politike dhe fetare. Bindja e ka korruptuar shumë letërsinë moderne angleze dhe gjatë njëzet e pesë vjetëve që na çuan te revolu­cioni ynë kombëtar, tirania shteri pjesën më të madhe të energjisë të dramaturgëve dhe poetëve irlandezë. Ata ishin të shtrënguar të jetonin prore me sytë katër për ta mbrojtur krijimtarinë e tyre dhe, sa më e natyrshme që ishte krijimtaria, aq më e vështirë ishte mbrojtja.

4. Që nga ligjërata ime ne kemi prodhuar Junon dhe Paycock nga O’Casey, suksesi më i madh që kemi pasur me vite. Në këtë dramë, që nxjerr karakteret dhe skenat nga lagjet e varfra të Dublinit, një mendje, e ngjashme me atë të Dostojevskit, vështron mbi dhunën dhe tragjedinë e luftës civile. Ka vrasje, varfërim të papritur dhe humor të të dehurve dhe filozofi të bjerrakohësve. Ka pak gjë tjetër pos temës së stërpërdorur të ngashënjimit dhe, mbase, një a dy fraza të humorit mekanik, për të parë nëse autori i saj ka mbaruar arsimimin e tij artistik. Ai është një murator tjegullash, që është nxjerrë nga ushtarët anglezë për t’u ekzekutuar për një tjetër, por që ka ikur në një çast konfuzioni. Ai e di në tërësi jetën të cilën e përshkruan. /Revista “Akademia”/ Telegrafi/