Individualiteti ynë shprehet në letërsinë dhe artin tonë

Bisedë e Martin Camajt me Anton Nikë Berishën (viti 1990)

Madhështia e mirësjelljes dhe e dijes

Kur takohesh dhe bisedon me Martin Camajn, nxënësin e Shkodrës, studentin e Beogradit, redaktorin disavjeçar të revistës “Shëjza” të Romës, profesorin e Universitetit të Münchenit, autorin e një vargu veprash letrare e gjuhësore, dy gjëra të pushtojnë para të gjitha të tjerave: madhështia e mirësjelljes, dinjiteti njerëzor dhe dija e madhe, që natyrisht janë rrjedhojë e gërshetimit dhe e mbëltimit të kulturës së fituar në Shkodër, pastaj në Romë e sidomos gjatë tridhjetë vjetëve sa jeton dhe punon profesor i gjuhës dhe i letërsisë shqiptare në München.  Bashkëbiseduesin e mahnit dija e tij në fusha të ndryshme, por dy janë që veçohen mbi të tjerat: letërsia (e shkruar dhe gojore) dhe gjuhësia. Dhe ai që ka nderin dhe rastin të bisedojë me të do të bindet për informacionin dhe njohurinë e madhe që ka për letërsinë klasike greke, romake, italiane, gjermane, për letërsinë bashkëkohore gjermane e italiane, për rrymat e ndryshme letrare etj.  Për një kulturë të pasur dhe për një shije të lartë për artin letrar të Martin Camajt nuk do të bindemi vetëm në bisedë me të, por sidomos kur i lexojmë veprat e tij, të cilat janë dëshmia më e plotë e dijes dhe e përkushtimit të këtij autori në fushën e artit të fjalës, dëshmi e vlerës dhe e pjekurisë së artit letrar shqiptar në përgjithësi. Njëmbëdhjetë veprat e tij letrare, të botuara deri më tash, janë një kontribut i madh i pasurimit dhe i ngritjes cilësore të letërsisë bashkëkohore shqiptare. Punë madhore bëri dhe në fushën e gjuhësisë me botimin e një varg veprash e studimesh.

Vepra ime po rikthen në vendin që i përkiste

FJALA: U desh të perëndojnë rreth dyzet vjet në sistemin monist bolshevik në Jugosllavi—Kosovë që të bëhej e mundur kuvendimi i lirë me Ju, me veprën Tuaj. Edhe pse ishit i yni, ju bëmë të “huaj”, i bëmë të “huaja” edhe veprat Tuaja; pa asnjë arsye ua mbyllëm dyert e botimit! Të “huaj” i bëmë dhe krijuesit letrarë si Fishtën, Konicën, Koliqin etj. A s’është kjo dëshmi e fatit njerkë dhe tragjik të kulturës-letërsisë sonë?

CAMAJ: Ishte në logjikën e këtij sistemi për të cilin po flitni që të bahemi “të huej” apo që të mos komunikonim, por historia e re, moderne, e popujve po e tregon dita-ditës se dhuna kur të mbushet kupa zhduket si vesa para diellit. Kaq në përgjithësi.  Tue kthye te thelbi i pyetjes suej rrëfej haptas se simbas ndijes sime ndalimi i veprës letrare, pa gjygj, ashtë dënimi ma i madh që mund t’i bahet një autori që shkruen në gjuhën e popullit të vet. Dhe tue qenë se poezia ka të bajë kryekreje me ndjesitë e një vetje, kjo si dhunë s’do vu krahas me ndalimin e një ideologjie, e një ideje. Kjo si tragjikë peshon ma randë. Por unë tashti nuk kam ma të drejtë të ankohem sepse po përjetoj kohën kur vepra ime po rikthen në vendin që i përkiste.

FJALA: Në botimin gjermanisht e shqip të poezisë suaj në revistën letrare të Münchenit, Sirene (nr.5/1990) dymbëdhjetë poezi Tuaja janë përfshirë nën titullin e përbashkët “Larg atyne që flasin si unë”. Kjo ide—ndjenjë është e kapërthyer edhe në shkrimet Tuaja të tjera letrare, pa pikë dyshimi me arsye.

CAMAJ: Domosdo kjo mospërfillje me kohë bahet motiv që tematizohet në letërsinë e artistit, nga njëherë bahet “obsesion” apo mani përndjekje: po këtë sëmundje psikike kam pasë rast ta shoh te ndonjë shkrimtar i mërguem, jo shqiptar. Titulli “Larg atyne që flasin si unë” tek unë do marrë ma tepër si ankim, ndonëse edhe në mue ndamja nga masa lexuese i ka lanë gjurmët e veta: krahaso Agonin në romanin “Rrathë”, të cilin si shkrimtar të pandëgjueshëm organet kontrolluese e izolojnë në një fshat malor ku bie për 20 vjet në letargji. Por me mue nuk ka ngja kështu.

FJALA: Jeni ndër intelektualët e rrallë shqiptarë që jetoni kaq gjatë në Perëndim (Itali e Gjermani) e nuk e tradhtuat artin letrar dhe punën pedagogjike shkencore me veprimtari politike ose me ndonjë biznes tjetër, ku shpesh “kurthohen” intelektualët. Çka e përcaktoi rrugën Tuaj: madhështia e shpirtit krijues ose etja për artin letrar, për komunikim artistik si shkallë më e lartë e gjallimit të qenies njerëzore?

CAMAJ: Shpesh herë në kuvend e sipër instinktivisht kam pohue: nuk jam njeri i politikës, por kurrë nuk kam thanë se nuk jam njeri politik. Dallimi në dy frazat qëndron nuk vehem në shërbim të politikës të një rryme apo ideologjie, por jam i interesuem për fatet e njeriut. Një artist nuk mund të jetë ndryshe. Në këtë qëndrim fshehet edhe një lloj egoizmi prej anës së artistit apo shkencatarit i cili don me qenë i lirë dhe të jetojë jashta shabloneve. Mandej një që punon në dy krih, në art e gjuhësi dhe ka një jetë private, s’ka kohë për sende tjera. Për të ardhë tek pika e dytë: çka e përcaktoi rrugën time? Janë mbarë kushtet e jetës, por disa nga ato janë vendimtare që kanë përcaktue formimin tim në tri qytete: Shkodra ku kam marrë njoftimet e para kulturore, por edhe atmosfera e këtij qyteti ku fantazia (kështu e kam në kujtesë!) shëtiste e lirë nëpër rruga, andej dhe entuziazmi i trillimit, bukuria e gjuhës shqipe që përdorej në këtë qytet, ditët e pazarit në një mjegull ngjyrash tashti vetëm në kujtesë. Mandej periudha pesëvjeçare në Romë, në një qytet ku nxuna me çmue artin e shekujve si gja të kushtueshme, pajë e njerëzimit. Këtu edhe si redaktor i revistës “Shêjzat” u njofta me shumë shkrimtarë jo vetëm italianë, por dhe me disa letrarë romunë e lituanë: këta më kujtohen mirë si dhe tjerë autorë emigrantë nga Evropa Lindore pse kishim tema të njëjta letrare. Në Romë u njofta me botën arbëreshe me të cilën edhe sot e kësaj dite jam fort i lidhun. Mandej Myniku, dervend kulturor në Evropën Qendrore ku jam ba edhe gjuhëtar e jetoj tash 30 vjet.

FJALA: Krijuesit e rangut Tuaj nëpërmjet të artit të tyre madhor në Perëndim kanë krijuar pasuri të konsiderueshme materiale. Ju, edhe atë që e keni fituar e krijuar si profesor e pedagog universiteti dhe si punëtor studimor e keni dhënë (investuar) për botimin e veprave Tuaja letrare, një pjesë të të cilave ua keni falë miqve, bibliotekave dhe dashamirëve të letërsisë.

CAMAJ: E keni fjalën për veprimtarinë botuese: veprat shkencore albanologjike janë botue nga shtëpitë editoriale të specializueme. Studimet në fjalë janë të gjitha italisht, gjermanisht ose (tash së fundi) edhe anglisht. Për këto s’ka pasë probleme, por veprat letrare shqipe ashtë e pamundun të botohen nga editorët e huej, andaj ashtë dashtë të kujdesohem vetë. Ky ka qenë problemi i të gjithë autorëve shqiptarë apo arbëreshë: botimi shqip. Edhe Bogdani shkruen se “malli i shtampës” e pruni në Padovë ku sendësoi atë edicion të shkëlqyeshëm të Çetës së Profetënve edhe me mjete të veta financiare. De Rada shkriu pasuninë familjare, tokë e vneshta për të botue veprat e veta letrare. Edhe unë kam ndjekë këtë rrugë: të gjitha veprat letrare shqip në Perëndim i kam botue me mjete të mija, afër 2000 faqe shtypi. Këta libra paraqiten në një veshje shumë luksoze dhe dikush më ka kritikue se paskam dashë të hjek kreni me këtë punë. Po çështja ashtë ndryshe: në këta libra në gjuhën shqipe punoj tash 45 vjet të plota, andaj ashtë e drejtë ime t’i paraqes lexuesit në veshjen që unë due. Arti për mue nuk ka qenë kurrë një mjet fitimi të hollash, as nuk do të jetë! Edhe këtu fshehet një lloj llogarie sepse kam dashë të jem i pavarun. “Jemi të ndryshëm, por mbesim kongjenialë, si bukë e një mielli”.

FJALA: Në Prishtinë botuat veprat e para letrare: përmbledhjet me poezi Nji fyell ndër male (1953) dhe Kanga e vërrinit (1954). Këto vepra, edhe pse të parat në krijimtarinë Tuaj, bënë një ndikim të madh në poezinë shqiptare që u zhvillua më pastaj në Kosovë dhe përgjithësisht në Jugosllavi, por edhe më gjerë. Krijuesit letrarë kosovarë e pohojnë këtë (gjë fort e rrallë) pa ngurrim. Fjala vjen, edhe A. Shkreli, njëri ndër poetët më të mëdhenj bashkëkohor shqiptar, ma tha këtë (derisa po përgatitja një zgjedhje të poezisë së tij për shkollat e mesme) për ndikimin që keni bërë ju tek ai. Të mos përmend autorë të tjerë të moshës së tij ose më të rinj. Ç’domethënë kjo për Ju dhe si e shpjegoni këtë dukuri?

CAMAJ: E prunë rrethanat (e për këtë rast sot jam fort i lumtun!) që kemi fillue bashkë një degë të letërsisë shqipe. Sot Kosova ka qinda e qinda poetë temperamentesh të ndryshme. Si e ka vu në dukje dikund Agim Vinca, unë vija nga një traditë tjetër letrare, nga e ashtuquejtuna “shkolla letrare shkodrane” së cilës i përket edhe Pjetër Bogdani, kosovari autentik i tjera kohnave. Nga ana tjetër (unë) rrjedh nga një vis (Lugu i Drinit) që trajton tanësi të njëjtë gjuhësore dhe pajë kulturore me Kosovën që njëkohësisht mbahet dhe djepi i epikës shqiptare. Sikur letërsia kosovare të kish pasë zhvillim të natyrshëm në kushte tjera të lira, autorët në fjalë edhe pa shkrimet e mia kishin ardhë në këto trajta të shprehisë artistike. Konkretisht Azem Shkreli ashtë poet me talent fort të spikutun, andaj ai tue u nisë nga kjo pikë e zhvilloi poetikën e vet të pavarun (si edhe unë). Sot të dy jemi të ndryshëm, por mbesim kongjenialë, si bukë e një mielli.

FJALA: Disa krijues kosovarë (ndër ta dhe A. Pashku), të cilët e njohin krijimtarinë Tuaj thonë me arsye se Ju si poet jeni më i madh, duke pasur parasysh edhe ndikimin që ka bërë poezia Juaj. Mirëpo, ai që ka lexuar me kujdes prozën Tuaj do të mund të pohojë (kjo është bindja ime e thellë) se nëse jo më i madh, atëherë si prozator jeni po aq i madh sa edhe si poet. Veprat Tuaja, veçmas “Rrathë”, “Karpa”, “Dranja” (madrigale) dhe ”Shkundullima” (tregimet dhe novelat) janë dëshmi e denjë për këtë. S’do mend, ky nivelizim artistik nënkupton aftësinë, përgjegjësinë, përkushtimin Tuaj krijues, para se gjithash, ndaj vlerës artistike të secilës vepër dhe të secilës formë shtjellimi.

CAMAJ: Pajtohem me ju se nuk do veçue proza nga poezia sadopak në rastin tim. Kjo pyetje vehet dhe jashtë Kosovës kur flitet për këto vepra. Po përpiqem të shpjegohem sa ma thjeshtë e ma. Donë sqarue dy pika në të cilat përmbahet dhe përgjigja e pyetjes komplekse tuej. a) Rrjedha krijuese, kalimi prej vargut në prozë e prej proze në varg nuk gjindet vetëm tek unë, sidomos në letërsinë shqipe. Në bazë e mbaj veten lirik dhe proza ashtë mjet për zgjanimin e mundësisë shprehëse, diçka ma esplikative; b) ka tema që nuk e durojnë vargun, andaj kalohet në prozë (khr. DJELLA). Tue u nisë nga kjo bazë, e kam pasë gjithmonë vështirë t’i ndrydh krijimet e mia në kategori letrare ngase edhe si shkencatar nuk jam i bindun në këto kategorizime. Po ju rrëfej lexuesve të Fjalës (natyrisht dhe ju ma parë!) një fshehësi apo të dhanë që e ka kapërthye prozën time. Në vjetet ’60, kur nisa të merrem intensivisht me prozë, rashë nën ndikimin strukturalizmit të aplikuem në linguistikë. Në teknikën e novelës ose të romanit nuk lot ma rol stofï landa e tregueme në përmasa rrethuese të ngjarjeve për të lanë pamend lexuesin: djegun për sensacion. Përkundra ngjarjet ose tregimi i tyne hyjnë në punësi si mjet për t’i shpjegue relacionet mes botës së mbrendshme e të jashtme. Ndërlidhjet, relacionet, që mund të jenë të natyrave të ndryshme gjenikojnë strukturat apo rrathët e ndryshëm në romanit “Rrathë”. Me fjalë tjera, në këtë mes autori i bishtnon kërkesës së lexuesit që lyp përshkrim ngjarjesh në sipërfaqe (action) e jo shpjegim të fenomenit në thellësi. Kjo quhet shpesh letërsi e vështirë! Mirë, mund të thoni, këndej kalohet si pa u kujtue në psikologjizëm. “Rrathë”, në të vërtetë, u klasifïkue si roman psikologjik Ky, për shembull, mund të jetë një element që e ka largue prozën nga poezia.

FJALA: Romanet “Rrathë” dhe “Karpa”, si vepra madhore në prozë, afrohen në disa piki në rrafshin tematik e konceptual, por edhe ndryshojnë dukshëm, veçmas në mënyrën e transponimit të problemeve dhe të shumësisë së sistemit kuptimor. Në “Karpa” vërehet një qasje më komplekse, më filozofike. Është një prozë që nëpërmjet të artit shqipton çështje të mëdha e të ndërliqshme të botës sonë.

CAMAJ: Me pyetjen nëse “Karpa” ndërlidhet me botën tonë, andaj kjo pyetje përmban në vete “funksionalitetin” e veprës. Pohoj se në këtë moshë që jam nuk më lëshon kujdesi dhe ideja e gjallnesës së popullit tonë në të ardhmen. Karpa që për arsye të shprehun ma nalt nuk e cilësova “roman” ashtë vepra e fundit në prozë. Preokupimi im ashtë tek konfliktet e mbrendshme në botën shqiptare sepse një diktaturë pjell një diktaturë tjetër dhe kështu shkon varg dhuna: prej dhune në dhunë. Po ky pesimizëm me zhvillimin e ngjarjeve të reja po mëngohet në ndërgjegjen time. Por që të kuptohemi! As këtu, në “Karpa” nuk qëllimoj të baj moralizëm: moralizimi i qëllimuem nuk duhet të ketë vend në art sepse ngjan e kundërta. Jam i vetëdishëm për përkimet e motiveve e të përmbajtjeve mes romanit “Rrathë” dhe “Karpa”. Ka plot raste edhe në poezi kur kthej tek motivet e përjetime të trajtueme edhe ma parë. Këtë e kam ba instinktivisht, pa frigë të kritikës se gjoja po përsëritëm: kjo vërtetohet shpesh edhe në pikturë dhe në muzikë posepo!

FJALA: Në veprën “Dranja” (madrigale), formë krejt pak e kultivuar në letërsinë tonë, artistikisht përjetësoni (nëpërmjet qenies të quajtur breshkë) fatin tonë: krenar e tragjik. I përgjigjej pikërisht madrigali shtjellimit të një teme të këtillë ose forma e këtillë i përgjigjej tematikës?

CAMAJ: Dranja ka dalë, si vepër, mjaft e diskutueshme sidomos për formë e gjuhë. Arsyeja pse u quejt kompozitë madrigalesh së pari më erdhi nga kuptimi që ku ky emërtim në muzikën klasike (krh. Monteverdi etj.). E kam vu në dukje në kopertinën e këtij libri se nuk do marrë si gjini në kuptimin klasik dmth: madrigal “gjini letrare në vargje me përmbajtje idilike” etj. Më duket se Dranjes i përshtatet ky emërtim edhe në pikëpamje të etimologjisë së fjalës: cantus matricalis — kangë në gjuhët amtare apo popullore. Po për mundësinë interpretative pëlqehen këto madrigale edhe nga të huejtë që lexojnë shqipen dhe njerëz të shtitruem në letërsi të vështirë. Në Dranjën fort e vështirë ashtë gjuha, andaj edhe e pa përkthyeshme, thonë disa.

FJALA : Çdo vepër e krijuesit letrar, e jo vetëm e atij letrar, është qenësisht pjesë e një vepre të madhe, që autori e krijon gjatë gjithë jetës së tij. Megjithatë, janë disa periudha kur autor ridëshmohet me lloje e forma të ndryshme të krijimtarisë letrare. Me një fjalë dëshmon vijimësinë dhe pasurimin e punës së vet krijuese. Edhe te Ju hetohen këto faza.

CAMAJ: Si e kuptoj unë, kjo pyetje prek diçka fort me randësi: ashtë fjala për kunorzimin e një procesi krijues në përfundimin e veprës. Nëse kjo përjetohet thellësisht, autori pjekunohet bashkë me veprën e pa u kujtue kapërcen një fazë jete. Një autor i pa faza krijuese o ashtë i ri apo nëse i vjetër në këtë zeje sendet që shkruhen nuk janë të përjetueme prej tij.

FJALA: Në fushën e poezisë që keni botuar deri më tash, NJERIU MË VETE E ME TJERË (München 1978) është dëshmi e një niveli të lartë artistik, një thellësi e kohezion kuptimor me shumë tipare origjinaliteti, sidomos në punë të gjuhës poetike dhe të sintaksës gjuhësore të veçantë.

CAMAJ: Tue kundrue në retroperspektivë kjo fazë për mue ka qenë vendimtare, fillimi i një refleksioni të paprovuem ma parë. Kësaj metode apo përmbajtje i shtohet një qëndrim i ri ndaj gjuhës. Gjithmonë kam gjetë përkënaqje në përpunimin e gjuhës, as me qenë kjo një gur i fortë që në skalitje e sipër merr trajta impresionuese; nga njëherë kam kalue edhe në formalizëm të tepruem që në themel do vlerësue si e metë. Këtë përmbledhje poezish e mbaj dhe sot e kësaj dite si të përsosun, andaj e kam lanë të lirë të përkthehet nga Francesco Solano (Dushko Vetmo), shkrimtari arbëresh fort i rrahun në shijimin e letërsisë dhe në gjykimet mbi të.

Vepra duhet të afirmohet në gjuhën origjinale

FJALA : Krijimtaria Juaj letrare është përkthyer në disa gjuhë botërore. Si është pritur ajo nga lexuesit dhe nga kritika ? Po vëllimi me poezi i botuar në italisht (me tekstin shqip përbri) si u prit në truallin e lirikës së madhe, në Itali?

CAMAJ: Në përkthim deri tash janë botue vetëm lirika, në vjetet ’60 së pari italisht (Fiera Letteraria, antologji etj.). Përkthyes prof. Ernest Koliqi, prof. Zef Schiro jun. etj. ma vonë edhe anglisht (krh. London Magazin, International Poétry Review). Më lejoni të shpreh disa pikëpamje rreth përkthimit letrar në përgjithësi. Së pari, një vepër letrare duhet të afirmohet në gjuhën origjinale, në shqipen, për shembull: përkthimi do mbajtë në parim një- një reproduksion „i papërkryem“ e një kuadri në voj. Unë për vete i kam qëndrue besnik këtij parimi, andaj kam pengue mjaft përkthime të veprave të mia që ato të botohen: me këtë jam i bindun se e kam mbrojtë veprën time! Për çdo siguri, kam lypë gjithmonë që përballë tekstit të përkthyem të botohet edhe origjinali, në mënyrë që nëse lirika në vete ashtë e bukur, të afirmohet bashkë me të edhe gjuha jonë e mrekullueshme! Tash tek pyetja juej : si priten në Itali këto sende të mia të botueme italisht. Çdo nacion, por sidomos italianët, deri tash vonë janë të paraprogramuem për sa i përket shijes letrare, dmth edhe kur lexojnë lirika të përkthyeme kërkojnë analogji rrymash e autorësh në letërsinë e tyne me të vërtetë të mrekullueshme. Bie fjala, lirika ime përnjësohet me hermetizmin italian meqenëse dihet se kam ndëgjue nja dy vjet në universitetin e Romës leksionet e Ungarettit që ishte profesor në këtë universitet. Në të vërtetë, na disa lirikë shqiptarë modernë nuk kemi të bajmë me hermetizëm, po shtijmë në punë simbolikën tradicionale tonë që gjindet dhe në poezinë popullore shqiptare. Sa për informim: në New York ka dalë në këto dit një përmbledhje poezish të mia (Selected Poetry), në dy gjuhë në përkthim të Leonard Fox, ndreqë e miratue nga Eric P. Hamp dhe shikue edhe nga prof. Arshi Pipa. Përgatitja e këtij vëllimi 220 faqesh me hymje e Notes si dhe shtypi ka zgjat 6 vjet.

Delli i letërsisë kosovare rrah me ritmin e kohës, me shqetësimet

FJALA: Edhe pse larg atmosferës krijuese kosovare, keni pasur mundësi të përcillni letërsinë që zhvillohet këtu. Cilët janë autorët që i keni lexuar dhe i çmoni? Për çfarë arsye i çmoni?

CAMAJ: Qysh në zanafillën e saj e ndjek zhvillimin e letërsisë kosovare, në kohët e fundit mjerisht vetëm në vija të përgjithshme: ju thashë se jeni ba shumë! Nuk guxoj me kalue në imtësi e të jap gjykime të preme, s’po jap as emna, por kaq mund të thom me bindje të plotë: letërsia kosovare në një kohë fort të shkurtë dha e po jep talenta fort të fuqishëm, ma të fuqishëm e të sinqertë se në çdo trevë ku lavrohen letrat shqiptare. Delli i kësaj letërsie rrah me ritmin e kohës me shqetësimet dhe kujdeset që kjo kohë po bie me vete. Dhe ashtë mirë kështu! Dihet, shpesh mungon qetësia për refleksion. Gjithnjë, simbas mendimit tim, poezia qëndron në krye të këtij vrapimi. Problemi im në ballafaqim me këtë letërsi përqendrohet tek format. Mbi këtë temë mund do të kuvendonim deri nesër, po ia gjejmë shtegun të ndalemi edhe mbi këtë pikë.

FJALA: Po letërsinë që zhvillohet në Shqipëri e keni përcjellë dhe a e përcillni?

CAMAJ: Jo sa letërsinë tonë në Kosovë, por po! Ndonëse ajo zhvillohet në kushte specifike që donë mbajtë gjithnjë parasysh, krijimi letrar në Shqipní ashtë ma lehtë të ndiqet. Në vjetet ‘60 kur isha kryeredaktor i revistës “SHEJZAT” në Romë u mora intensivisht me të. Në vjetët ‘60 shënojnë një kthesë sidomos në prozën e letrarëve të Tiranës. Qe edhe për mue më randësi, si autor shqiptar, ky ballafaqim apo lexim sistematik i Nëntorit dhe Dritës si dhe prodhimit tjetër, nga u binda se letërsia shqiptare ishte nisë shtigjesh që nuk ishin ato të zhvillimit të natyrshëm të letërsisë tradicionale. Kjo letërsi sot gjindet në një krizë, gjë që e vë në dukje dhe shtypi i Tiranës. Për ne larg nga atmosfera e kushtet në të cilat zhvillohet kjo letërsi, ashtë e vështirë të biem një gjykim pak fjalësh mbi të. E pakuptueshme ashtë për mue, fjala vjen, se në Shqipní kur diskutohet për shkaqet e krizës (ndër sa tjera nga rrjedh stereotipizmi) kërkohen ato në kategori “jashtaletrare” që nuk kanë të bajnë me normat e ligjet qenësore të letërsisë e të artit. Pos ndoj letrari të shquem, kritika s’i zë në gojë, për shebmull, përmbajtjet letrare dhe harmonizimin e tyne me format (këtu tue përfshi dhe gjuhën). Gjithnjë qet krye në këto diskutime një lloj “Berührungsangst” (si me ia thanë shqip?) me rrymat letrare të kohës. Kjo situatë në letërsinë kosovare ashtë kapërcye me kohë.

FJALA : Në letrën, që ma shkruat më 14 prill të këtij viti, më bëni me dije për veprat Tuaja të reja letrare NEMA dhe BUELLI (ky i fundit poemth 23 copësh, kushtuar neve në Kosovë). A na thoni diçka më përafërt për këto vepra?

CAMAJ: Nema (Nemesis) dhe Buelli (The Buffalo) botohen për të parën herë me përkthimin anglisht përballë, si u tha, në New York University Press, New York, N.Y. 10003, Washington Square Center). Patjetër këto dy cikle paraqesin një fazë të re që nis mbas 1980. Buelli lidhet me mitin e lashtë të këtij frymori në vise te Mesdheut si zot i fushave, por edhe me procesin e çfarosjes së tij gjatë brigjeve të Lugut të Drinit e ma larg. Shpresoj se lexuesit vetë të zbulojnë domethanien e këtij cikli poezish që simbas përkthyesve e gjykuesve na qenka mjaft i vështirë.

FJALA : Në të njëjtën letër më keni shkruar edhe këtë: “Qëndrimi im kundrejt jush: kam ba çka munda, kusurin ma falni! Do të kisha mbetë atje, sikur të më kishin lanë në punën time dijekëqijtë. Rrëfej se në kohët e fundit jam tepër i përkujdesuem për ju (në Kosovë – v. A.N. B.). Një këshillë: kërkoni të drejtat tueja me mjete paqësore deri në pikën e fundit. Komunikim me fuqitë paqedashëse kudo të jenë ato…” Çka t’i shtoj kësaj? Ne kemi një mijë arsye t’ju falim kusurin Tuaj ndaj nesh. Po vështirë është që Ju do të mund të na falni për parakusurin dhe për kusurin tonë ndaj jush; të shtrënguar nga politika bolshevike, që i bëri varrin (sa mundi) edhe letërsisë sonë, u sollëm ndaj jush si me një të “huaj”, po kështu vepruam edhe me veprën Tuaj. Edhe me disa letrarë të tjerë! Duke mos ju përfillë juve, duke ju mohuar, në esencë ne mohuam veten, kulturën, letërsinë tonë! Apo jo?

CAMAJ: Ndonëse “e bamja nuk bahet e pabame”, me urti e vullnet të mira ndreqen shumë sende. Le t’i lëshojmë një sy ripërtrimjes në zhvillim e sipër gjithkund në popujt e Evropës Lindore që po bie me vete edhe mënyra të reja të menduemit. Shpresoj se edhe shqiptarët do të përfshihen në këtë proces, gjë që ashtë në interes të gjithëve, tonin e të fqinjëve. Tek unë kjo nuk ashtë frazë, por kështu e kam ndie gjithmonë. Këtë deshta me thanë në letrën time që po e citoni: kjo do mbajtë si e vetmja rrugë e drejtë. Për t’u orientue drejt kësaj rruge busullën në dorë duhet ta mbajë inteligencia jonë. Tue ardhë tek letërsia: individualiteti ynë shprehet në letërsinë e artin tonë, marrë në tanësi, pa diskriminim! Andaj mue më ashtë duke gjithnjë absurditeti ndalim i autorëve. Ajo që ma lodh menden tashti ashtë rikuperimi i autorëve të ndaluem (fjalën “rehabilitim” në vend të “rikuperim” e mbai jo të përshtatshme!) Shpesh e pyes veten nëse kuptohet nga të gjithë se shkrimtarët e ndaluem kanë lanë një vend të zbrazët mbrenda letërsisë e se rikthimi i veprës së secilit në tanësí në vendin e lanun zbrazët ashtë gjaja ma e natyrshme e botës.

Ndërlidhjet mes nesh dhe kulturës perëndimore

FJALA: A e keni lodhur mendjen se ku e ka vendin vepra juaj mbrenda letërsisë sonë? Ju jeni sigurisht vetëdijes se opusi juaj letrar është mjaft kompleks e se pjesa kryesore u krijua jashtë gjirit të popullit tuaj. Ju folët dhe për ndikimet dhe përshtypjen që ju la kultura perëndimore.

CAMAJ: Edhe pse pjesa kryesore e kësaj vepre u krijue në Perëndim nuk duhet të mbahet e huaj për masën e popullit këtu në vend e troje të veta. Na jemi një popull evropian. E vërteta, ka pasë periudha ndamje nga Evropa ashtu si qe dhe fati i shumë popujve të Ballkanit, por ndërlidhjet nuk janë këputë kurrë mes nesh dhe kulturës perëndimore, as në këto dyzet vjetët e fundit. U tha se fazën fillestare e kemi kalue bashkë: pyetni mikun tonë. Esad Mekulin, dekanin e letrave tona në Kosovë. S’do harrue se vepra ime ashtë e njoftun jo vetëm në diasporën shqiptare, por edhe në rrethe kosovare. Mos të harrohet se një pjesë e letërsisë sonë u shkrue dhe u botue jashta vendit, por tematika del gjithnjë e lidhun ngusht me popullin të cilit këta poetë i përkasin. Format, rrymat e reja, shijet nganjëherë paraqesin një simbiozë mes pajës shpirtnore autoktone me ato universale. Unë i gëzohem kontaktit me masën e lexuesve dhe lexuesit e kanë fjalën e fundit se ku ashtë vendi im në këtë letërsi. Nga shkrimet tueja këtu në vend mbrohet me kambëngulje teza se thellësia apo “shumëkuptimi” i tekstit si dhe simbolet me ndryshmënitë formale e pasunojnë dhe letërsinë tonë.

FJALA: Zoti Profesor, do të bënim një mëkat të pafalshëm që në këtë bisedë të parë për lexuesit e “Fjalës” të mos i theksojmë edhe disa çështje të gjuhësisë, të punës suaj në këtë fushë studimi, që po ashtu është me rëndësi të posaçme. E filluat këtë punë me studimin për “Mesharin” e Buzukut (teza e doktoranturës e mbrojtur në Romë), vazhduat me “Çetën e profetëre” të Bogdanit, me “Fjalëformimin në gjuhën shqipe” (tema e habilitacionit në Munih), me gjuhën e arbëreshve të Italisë, me “Albanian Grammar” dhe me një varg punimesh të veçanta. Është një fjalë e urtë frënge: Kaun duhet kapur për brirë! Ju u morët pikërisht me problemet më të ndërliqshme të gjuhësisë shqiptare, me problemet më qenësore.

CAMAJ: Në kushte normale do të isha marrë tanë jetën me letërsi, por edhe nga shkaku sesi i mërguem më duhej një profesion, zgjodha gjuhësinë shqiptare që mos të ndahesha nga poezia. Pra, lidhja e studimit të gjuhës me letërsinë krijuese ka qenë shpëtimi im edhe si vetje. Tue pasë këtë si objektivë, vërtet, jam marrë me mbarë pjesët e gramatikës shqipe sepse tue mendue edhe në mënyrë strukturale të gjitha këto pjesë trajtojnë tanësinë e gjuhës sonë. Si sintezë do mbajtë Albanian Grammar. Në vjetet e fundit po merrem intensivisht me dialektet arbëreshe. Në shtyp gjindet një gramatikë e një dialekti arbërsh (La parlata arbëreshe di San Costantino Albanese, faqe 250), Studimet gjuhësore, letrare e folklorike i kam të gjitha në gjuhë të hueja, gjermanisht, italisht e tash së fundi anglisht, në gjuhën ma të përdorun në botë edhe në studime shkencore.

FJALA: Koncepti dhe qëndrimi juaj për gjuhën del, edhe nga veprat letrare, edhe nga studimet dhe punimet diskursive kushtuar gjuhësisë sonë dhe problemeve të saj. Veçmas këtë e keni përligjur thellësisht në veprën “Albanian Grammar” (1984). Cila është rëndësia e kësaj vepre?

CAMAJ: Qenësore në Albanian Gramar ashtë metoda që u ndoq në përpilimin e saj që synon të vehen në relacion të tri variantet tradjicionale të gjuhës së shkrueme: gegnisht, tosknisht dhe arbërisht. Tue u nisë nga fazat bazore të gjuhës mbërrihet në format e gjuhës së sotme, pra në mënyrë deduktive e cila si metodë i kundërvehet asaj të gramatikave të reja në Tiranë dmth tue u nisë nga një variante veçuese, nga forcimi i tosknishtes rindërtohet një sistem gramatikor që nuk bazohet në tanësinë e gjuhës dhe në historinë e saj. Megjithatë në Albanian Grammar paraqiten edhe principet e reformës gjuhësore të Tiranës (që rrallë kush po i ndjek!) d.m.th. “gjuha e njësuar”. Kjo gramatikë ime u përgatit për t’u hy në punë studentëve të albanistikës ndër universitete dhe linguistëve që donë të mbështeten në variantet e ndryshme të shqipes të cilat gjithmbarë paraqesin tipologjinë saktë të shqipes së përgjithshme. Albanian Grammar u përkthye edhe italisht dhe hyn shpejt në shtyp. Kjo gramatikë u pajis dhe me tekste të çdo variante, si aplikim i rregullave gramatikore.

Albanistikës po i hapen perspektiva të reja

FJALA: Një meritë e madhe Juaja lidhet edhe me punën arsimore pedagogjike në Universitetin e Munihit, si profesor dhe si përgjegjës i Katedrës së gjuhës dhe letërsisë shqiptare. Te Ju e me ndihmën Tuaj, mbaruan studimet shumë studentë, magjistrantë e doktorantë, disa edhe habilituan në albanologji. Atë që kishin bërë e bëjnë në Itali prof. Valentini, Koliqi, N. Ressuli dhe prof. Merlekaj e bërët dhe po e bëni Ju në Gjermani, ku albanologjia u bë lëndë (Fach) universitare. Me këtë hap i shtohen mundësitë albanistikës më shumë se asnjëherë më parë të të vazhdojë e ta pasurojë traditën e filluar nga Thunmann, Hahn, Pedersen, Meyer, Jokl, Lambertz etj. për studimin e kulturës shqiptare.

CAMAJ: Krijimi i albanologjisë (gjuhë letërsi) si landë universitare në një universitet si i Mynikut nuk ka qenë punë e lehtë. Vetë kualifikimi i titullarit përkatës përcillet me procedura të gjata përgatitje shkencore sidomos ashtë fjala për ndoj landë të re si kjo e albanologjisë me përmbyllje magjistrature dhe doktorati (Dr. phil.). Sikur po e veni në dukje dhe ju albanologjia, sidomos në Evropën Qendrore, mbahej pjesë e indoeuropeistikës me emna të mëdhaj. Në këtë traditë mbështet edhe profesura në fjalë. Kësaj lande po i hapen perspektiva të reja në dheun gjerman, sidomos mbas hapjes së kufijve mes dy shteteve. E ndihmuem veten të forcuem sidomos me bashkim forcave apo të specialistëve nga Lindja, si është një prof. Fiedler, por edhe ma andej, kontaktet me specialistët nga Shtetet e Bashkueme (me në krye prof. Eric P. Hamp), atyne në Bashkimin Sovjetik (Prof. A. Desnickaj a) etj. Me albanologët e Italisë me programe humanistike plotësohen të gjitha kushtet t’i vehen kësaj lande baza serioze në gjurmim si mësim universitar. Këtij kontakti sidomos mes shkencëtarëve të albanistikës universiteti i Kosovës dhe Instituti Albanologjik i Prishtinës i kanë dhanë pulse të forta, posaçe përmes Seminarit ndërkombëtare që organizoni çdo vjet në gusht. Konferencat mbajtë në këto Seminare (edhe i keni botue rregullisht) dëshmojnë për trajtimin e temave të reja në këtë disiplinë. Ju uroj përzemërsisht për këtë sukses! Due të theksoj se qendrat albanologjike në këto universitete kryejnë edhe një funksion informimi në planin marrëveshës e mirëkuptimi mes popujve.

FJALA : Çdo krijues dhe vetje ka botën e vet të fshehtë, ndjesitë e veta; ka diçka që njeriu dëshiron ta thotë e tjetri këtë nuk mund ta dijë, din ta cysë. Dëshironi të thoni diçka të veçantë për lexuesit e “Fjalës” jashta pyetjeve që ju bëra?

CAMAJ: Falënderoj Fletoren “FJALA”, e ju Dr. Berisha, për këtë intervistë. Ky për mue ashtë kontakti i pari i këtij lloji me lexuesit e “Fjalës” andaj më mbeten plot sende pa thanë. Kryekreje përshëndes të gjithë lexuesit posaçe gjeneratat e reja në Kosovë, Maqedoni e në Malin e Zi. Qysh prej vjetit 1950 jam në kontakt të pandërpremë me rininë universitare, se pari si student e mandej si docent: njësohem me rininë në përgjithësi e posaçerisht me ju në kujdeset e problemet tueja gjithfarësh.