IA-ja do të jetë e aftë të manipulojë emocionet: Ishiguro mbi të ardhmen e letërsisë dhe të vërtetës

Intervistë me fituesin e Çmimit Nobel për Letërsi më 2017, Kazuo Ishiguro
Intervistoi: Alex Clark / The Guardian
Përktheu: Agron Shala

Arrij në banesën e Kazuo Ishiguros, në Londrën qendrore, në një ditë zymtë, të ftohtë dhe me erë të fortë, dhe menjëherë përfshihem në një skenë rehatie dhe qetësie; dritat janë të buta, mobiliet të bardha, kafeja – e përgatitur nga bashkëshortja e Ishiguros, Lorna, përpara se të largohej për të shkuar në kinema – e nxehtë dhe e shijshme. Ishiguro, tashmë 70 vjeç, fitues i Çmimit Nobel për Letërsi dhe i titullit të kalorësisë, ka sjellë vetë ëmbëlsirat e shijshme dhe tregohet menjëherë i kujdesshëm. A kam të ftohtë? A jam i uritur? A shqetësohem nëse pajisja ime nuk do të regjistrojë bisedën tonë?

Është një vëmendje ndaj detajeve më të vogla, madje edhe atyre të zakonshme, që shfaqet në të gjithë veprën e tij. Nga Të pangushëlluarit [The Unconsoled] deri te Mbetjet e ditës [The Remains of the Day], Ishiguro ka krijuar disa nga veprat më të ndjeshme dhe më trazuese të letërsisë së dyzet viteve të fundit. Por, ndoshta asnjë libër i tij nuk është më i dashur se romani i tij i gjashtë, Mos më lër të shkoj [Never Let Me Go], i cili ka tejkaluar në shitje të gjithë librat e tij të tjerë dhe është adaptuar jo vetëm në një film të madh, por tani edhe në një shfaqje teatrale.

Duke pasur ende lexues të rinj edhe 20 vjet pas botimit, romani është vlerësuar nga autori si nxitësi i një rrjedhe mendimesh dhe hulumtimesh tematike që skalitën librat pasues – Gjigandi i varrosur [The Buried Giant] një dekadë më parë dhe Klara dhe dielli [Klara and the Sun] në vitin 2021. Të tri veprat, beson Ishiguro, përqendrohen te fakti më bazik dhe i pashmangshëm: të gjithë do të vdesim, por ndërkohë duhet të jetojmë sikur kjo nuk do të ndodhë. Mos më lër të shkoj zhvillohet në një shoqëri ku fëmijët klonohen me qëllimin për të siguruar organe të shëndetshme, për të zgjatur jetën e të tjerëve; pas dy ose tri prej këtyre “dhurimeve” të detyruara, ata “përmbushen”, ose thënë ndryshe, vdesin. Por, mes tyre qarkullon një thashethem se në disa raste – për shembull, nëse mund të dëshmosh se je vërtet i dashuruar – mund të përjashtohesh nga ky proces; mund të lejohesh të jetosh.

Është pikërisht ky besim i pathemeltë, se mund të ekzistojë një rrugë shpëtimi, ai që përshkon romanin me një ngarkesë emocionale. “Diku brenda nesh, në mënyrë irracionale, nuk mund ta pranojmë plotësisht fatin tonë,” shpjegon Ishiguro, “dhe kemi këtë dëshirë për një përjashtim të veçantë. Mendoj se kjo nuk ndodh thjesht ngaqë duam të vazhdojmë të jetojmë pafundësisht. Mendoj se ndodh sepse nuk duam të përballemi me dhimbjen, trishtimin dhe vetminë që sjell vdekja. Kemi frikë nga humbja e njerëzve të dashur. Kemi frikë nga ndarja.”

Titulli i romanit është një këngë që narratorja e tij, Keti H, e dëgjon vazhdimisht gjatë kohës së saj në shkollën e klonëve, Heilsham; është një objekt fizik, i regjistruar në një kasetë që më vonë humbet dhe që ajo përpiqet ta gjejë përsëri, por njëkohësisht edhe një emblemë e kohës para se të dinte se si do të zhvillohej jeta e saj dhe e miqve të saj, Tomi dhe Ruth. Ishiguro e krijoi këtë këngë, e cila më vonë u incizua nga miku dhe bashkëpunëtori i tij, muzikanti i xhazit, Stacey Kent; më pas, ai e mësoi vetë ta luante – bën me shenjë drejt një pianoje të madhe në cep të dhomës – “por kjo ndodhi shumë kohë më pas, në mënyrë që, nëse dikush më pyet për të, të mos turpërohem duke qenë krejtësisht injorant.”

Sigurisht, është një këngë romantike, por titulli i saj i përvajshëm dhe lutës mund t’i drejtohet jo vetëm një të dashuri, por edhe vetë jetës; një lutje për vazhdim dhe lidhje. “Mendoj se ky është një instinkt i fortë te të gjithë ne. E, mua më duket se ka diçka të trishtueshme në këtë, por edhe diçka mjaft të admirueshme. Ka një lloj guximi atje, një pohim të gjërave të mira që lidhen me të qenit gjallë, në instinktin për të thënë: shiko, nuk ka qenë e lehtë të ndërtoj dashuri, familje dhe miqësi, por ia kam dalë, dhe padyshim që ne, të gjithë ne, mund të kemi diçka më shumë.”

Mos më lër të shkoj pati një periudhë të gjatë zhvillimi, siç shpjegon Ishiguro në hyrjen e tij për një botim të ri; për shumë vite, ai ekzistonte vetëm si një mendim dhe një sërë shënimesh rreth një grupi studentësh, jetëgjatësia e të cilëve – ndoshta si rezultat i një aksidenti bërthamor – ishte dukshëm ndryshe nga ajo e bashkëmoshatarëve të tyre. Përparimi erdhi përmes një kombinimi faktorësh të jashtëm dhe momentit të përshtatshëm: interesi shoqëror për përfitimet dhe rreziqet e mundshme të klonimit, i mishëruar në titujt më të bujshëm nga klonimi i deles Doli; dhe, një ndryshim në mënyrën e të shkruarit dhe botimit, që krijoi hapësirë në romanet e ashtuquajtura letrare për teknikat dhe praktikat e letërsisë spekulative.”

“Ia dhashë vetes lejen të përdorja ato që tradicionalisht mund të quheshin motive të zhanrit,” shpjegon Ishiguro. “Dhe, nuk ishte se po bëja ndonjë akt jashtëzakonisht të guximshëm. Mendoj se klima rreth meje ndryshoi; brezi tjetër i shkrimtarëve, njerëzit rreth 15 vjet më të rinj se unë, nuk e shihnin këtë si diçka të çuditshme – të paktën ata me të cilët rastisa të bëhesha mik, si David Mitchell apo Alex Garland. Ata po merrnin ndikime nga burime të ndryshme dhe mua më pëlqente shumë puna e tyre.”

Përveç ndjesisë së një fantashkence distopike që shoqëron Mos më lër të shkoj, Ishiguro gjithashtu vëren një lidhje me një tjetër zhanër në zhvillim. Lexueshmëria e tij ka tejkaluar atë të të gjithë romaneve të tij të tjerë, përfshirë Mbetjet e ditës, dhe është përgjegjëse, thotë ai, për numrin e konsiderueshëm të lexuesve të rinj që ndjekin aktivitetet e tij letrare dhe leximet publike: “Mendoj se një nga arsyet është se ky është si një roman YA [Young Adult – letërsi për të rinj] para se YA të ishte një etiketë. Nuk është domosdoshmërisht i shkruar për të rinjtë, por ka shumë nga ato që tani janë bërë motive të një romani YA: fëmijë që ndjekin shkollën bashkë, xhelozi dhe beteja të vogla për pushtet. Mendoj se kjo është një pjesë e arsyes pse vazhdon të gjejë lexues; është një roman YA që më pas zgjerohet në diçka tjetër.”

Ai është njëkohësisht argëtues dhe shpjegues kur flet për ndjesinë e izolimit të letërsisë artistike para viteve ’90 të shekullit XX: romancierët që u shfaqën bashkë me të në listën e parë të njohur të [revistës letrare] Granta për romancierët më të mirë të rinj britanikë në vitin 1983 – mes të cilëve Martin Amis, Salman Rushdie, Julian Barnes dhe Pat Barker – mund të kenë qenë një brez i ri, por ende ishin të identifikuar me ata që kishin ardhur përpara tyre. “Mendoj se, fjalë për fjalë, revista Sunday Times që kishte fotografinë tonë, pyeste: ‘A do të jenë këta William Golding-ët dhe Graham Greene-ët e ardhshëm?’”, kujton Ishiguro.

“Bota e botimit ishte mjaft e ndarë dhe nuk supozohej që ne të ishim pjesë e kësaj gjëje tjetër. Edhe pse fitonim më pak para dhe nuk shisnim shumë libra, ishim disi krenarë për faktin që ishim njerëz të letërsisë së vërtetë dhe kuptonim vlerat letrare, si dhe vlerën e veprave të njëri-tjetrit. Ishte një lloj grupimi i mbyllur dhe kështu ideja e fantashkencës shihej me përbuzje.” E pyes për një shembull të kundërt, laureaten tjetër të Nobelit, Doris Lessing, e cila lëvizte mes zhanreve me një liri të dukshme. Ai buzëqesh, ndoshta me një farë nostalgjie: “Epo, supozoj se asaj nuk i bëhej vonë. Ajo ndiqte imagjinatën e saj, ashtu si Margaret Atwood më vonë. Dua të them, këta njerëz nuk shqetësoheshin për gjëra të tilla.”

Por, kur peizazhi letrar filloi të ndryshonte, Ishiguro ishte në një pozicion të favorshëm, si për nga ndikimi ashtu edhe për nga temperamenti, për të përfituar nga lirimi e kufizimeve. Ai kishte lexuar dhe krijuar stripa – është i pavendosur për termin “roman grafik” – qëkur ishte fëmijë, dhe pasioni i tij i përjetshëm për muzikën dhe filmin i dha një perspektivë ndryshe mbi idenë e përzierjes së stileve dhe zhanreve. Heronjtë e tij ishin Bob Dylan, që kalonte nga muzika folk e protestës në rokënrol, e më pas në kantri dhe vestern, ose Miles Davis apo madje Picasso; dhe, në film, për frymëzim kishte gjithnjë figurën e ndryshueshme të Stanley Kubrickut, me Portokallin me kurdisje [A Clockwork Orange], 2001: Odiseja hapësinore [2001: A Space Odyssey] dhe Beri Lindonin [Barry Lyndon] dhe gjithë universin e tij imagjinativ.

A nuk je paksa edhe ti i tillë, e pyes: ti lëvize nga mjedisi japonez i romaneve të tua të hershme, te atmosfera e shtëpisë aristokratike në Mbetjet e ditës, e më pas në përcaktueshmërinë e egër dhe ëndërrimtare te Të pangushëlluarit. “Po,” përgjigjet ai, duke qeshur. “E bëj me vetëdije sepse po imitoj Bob Dylanin dhe Stanley Kubrickun.”

Së fundmi ka parë Timothée Chalametin në rolin e Dylanit në filmin E panjohura e plotë [A Complete Unknown], dhe thotë se është kureshtar të dijë sa i vetëdijshëm ishte këngëtari për trazimin që do të shkaktonte kur vendosi të përdorte një Stratocaster në vend të një kitare akustike; apo ndoshta, nëse kishte njëfarë naiviteti në këtë zgjedhje. “Nuk kam asnjë ide. Nuk mund të futem në mendjen e Dylanit.” Sigurisht, për sa i përket ndryshimeve mes librave të tij, ai thotë: “Unë po ndiqja diçka më të brendshme. Nuk po kërkoja që dikush të më bërtiste – ‘Juda’.”

Është e vështirë të imagjinohen turmat e zemëruara duke sfiduar Ishiguron, i cili është gjithmonë i sjellshëm dhe modest dhe që ka shkruar kaq depërtueshëm mbi prirjen njerëzore për t’u ngatërruar në vetëmashtrim dhe kontradikta. Aftësia e tij për të parë përtej motivimeve sipërfaqësore zbatohet edhe ndaj vetes. Megjithëse ai e ka përqafuar me entuziazëm rrjedhën e zhanreve dhe stileve, Ishiguro është i vendosur kur flet për kufizimet e veta. Ndërsa bisedojmë për preferencën e tij për narrativën në vetën e parë dhe përkushtimin për të krijuar zëra të dallueshëm që përcaktojnë tonin dhe përmbajtjen e romaneve të tij, ai bën një deklaratë të sinqertë. “Duhet ta kuptosh, unë duhet të luaj me pikat e mia të forta dhe jo me ato të dobëta,” thotë ai dhe më pas shton se “nuk kam qenë kurrë një shkrimtar i madh i prozës.”

Është e vështirë të mos ia vësh në dukje – dhe, në fakt, unë e bëj – që ai ka fituar Çmimin Nobel dhe, për këtë arsye, duhet të jetë goxha i madh. “Ka shumë mënyra të mira për të shkruar. Njëra prej tyre, padyshim, është të shkruash prozë të mrekullueshme dhe virtuoze. Kjo nuk vihet në dyshim. Ndonjëherë lexoj gjëra dhe mahnitem nga bukuria e vetë prozës.” Dhe, nuk mendon se kjo të përfshin edhe ty? “Epo, nuk mund ta bëj. Nuk është çështje zgjedhjeje.”

I them se ai është i jashtëzakonshëm në krijimin e atmosferës dhe një ndjesie magjepsëse të së çuditshmes: në një roman të Ishiguros, ne jemi gjithmonë diku që njëkohësisht e njohim dhe nuk e njohim, duke dëshmuar ngjarje që duken krejtësisht vendimtare, por që janë të vështira për t’u deshifruar, në shoqërinë e personazheve që janë po aq të sfiduar sa edhe të hutuar. Nuk është befasi të zbulojmë se ai aktualisht po punon për një roman të vendosur në një vagon treni; mund ta imagjinosh tashmë se sa klaustrofobik do të jetë, sa i paqartë do të jetë udhëtimi i tij dhe sa të trazuar do të jenë pasagjerët e tij.

Dhe, megjithatë, shpjegon ai, ky roman është më i lehtë në ton; diçka që e shkroi si një antidot ndaj stresit të udhëtimeve kur po promovonte filmin e tij të vitit 2022, Të jetosh [Living], për të cilin përshtati filmin Të jetosh [Ikiru] të Kurosawas, duke e zhvendosur veprimin në Londrën e viteve ’50 të shekullit XX. Protagonisti i tij, një burokrat me një sëmundje vdekjeprurëse, u luajt nga Bill Nighy, të cilit Ishiguro ia propozoi rolin në pjesën e pasme të një taksie. “Ajo që ndodhi ishte se taksia e Billit nuk kishte mbërritur, kështu që i dhamë një ndihmë për ta çuar deri te taksia e tij, e cila ishte në vendin e gabuar. Ishin vetëm disa minuta, por gjatë atij momenti i thashë: ‘Bill, e di një rol që do të të sjellë çmimin Oscar për aktorin më të mirë.’ Dhe Lorna tha: ‘Lëre rehat Billin, ai ka shumë punë’.”

Megjithatë, interesimi i Nighyt u nxit dhe ai në të vërtetë u nominua për një Oscar, duke humbur ndaj interpretimit të Brendan Fraserit në Balena [The Whale]. Ndërsa fushatat bizantine të votimit zhvilloheshin, Ishiguro filloi të ndiente se çmimi nuk do t’i jepej aktorit të tij, dhe “fillova të ndiej se i kisha premtuar Billit këtë Oscar, dhe ndoshta ai nuk do ta merrte. Kjo është e tmerrshme!”

Ishiguro bën shaka, por jo krejtësisht: ai është një njeri me një përpikëri të theksuar intelektuale dhe një nga gjërat për të cilat ka menduar kohët e fundit është përgjegjësia e tij si shkrimtar. “Jam bërë mjaft i kujdesshëm ndaj fuqisë për të provokuar emocione te lexuesit – dhe kjo është dhurata, nëse mund ta quajmë kështu, për të cilën jam lavdëruar; citimi i Nobelit në fakt thotë diçka si ‘emocionalisht i fuqishëm’. Dhe, gjatë shumicës së jetës sime si shkrimtar, kjo ishte mënyra se si e justifikoja punën time. Do të thosha se nuk do të mësoni shumë për historinë nga unë; për këtë, drejtohuni te një historian. Megjithatë, një romancier mund të ofrojë dimensionin emocional; ne ofrojmë një lloj të vërtete emocionale që nuk ekziston në letërsinë dokumentare, sado e hulumtuar dhe e dokumentuar të jetë ajo.”

Por, gjatë viteve të fundit, ai është bërë gjithnjë e më i shqetësuar se nxitja e reagimeve të forta emocionale ka një dimension shumë më të errët, siç shihet në mënyrën se si lëvizjet politike janë në gjendje të mobilizojnë qytetarët duke përdorur instinktet e tyre dhe jo faktet. “Në epokën e post-të vërtetës të Trumpit, ka një sulm të vazhdueshëm ndaj mediave të besuara. Nuk është vetëm Trumpi; është një atmosferë e përgjithshme ku, pavarësisht provave, nëse nuk të pëlqejnë, mund të pretendosh një të vërtetë emocionale alternative për veten tënde. Statusi i asaj që mund të quhet e vërtetë është bërë shumë i paqartë kohët e fundit. Dhe, kështu, mendoj se kjo fuqi për të shkaktuar emocione te njerëzit dhe për të krijuar të vërteta emocionale është diçka e çuditshme.”

Kjo, beson ai, do të intensifikohet vetëm me fuqinë në rritje të inteligjencës artificiale [IA]. “IA-ja do të bëhet shumë e aftë në manipulimin e emocioneve. Mendoj se jemi në prag të kësaj. Për momentin, ne thjesht e mendojmë IA-në si një makinë që përpunon të dhëna apo diçka të ngjashme. Por, shumë shpejt, IA-ja do të kuptojë se si të krijojë lloje të caktuara emocionesh te njerëzit – zemërim, trishtim, të qeshura.” IA-ja ka të ngjarë të ketë një ndikim të rëndësishëm edhe në artet kreative, dhe së fundmi Ishiguro ka bërë thirrje që qeveria britanike të mbrojë punën e shkrimtarëve dhe artistëve nga shfrytëzimi i korporatave teknologjike, duke e përshkruar epokën e tanishme si një “moment kritik.”

Kështu, në një shoqëri post-të vërtetës të ndihmuar nga IA-ja dhe algoritmet, a është e mjaftueshme që letërsia të përjetojë një tronditje emocionale? “Nëse do ta përdorja këtë dhunti në shërbim të një politikani ose të një korporate të madhe që dëshiron të shesë ilaçe, nuk do ta shihnit si diçka të lavdërueshme, por do të ishit shumë dyshues ndaj saj. Por, nëse e bëj këtë në shërbim të rrëfimit të një historie, kjo konsiderohet diçka me vlerë të madhe,” thotë ai. “Kjo është diçka që më bën të ndihem gjithnjë e më i parehatshëm, sepse nuk jam lavdëruar për stilin tim të jashtëzakonshëm, apo sepse në letërsinë time kam shfaqur padrejtësitë e mëdha në botë. Zakonisht më kanë lavdëruar sepse kam shkruar gjëra që i bëjnë njerëzit të qajnë.” Ai qesh. “Dhe për këtë më dhanë Çmimin Nobel.”

Po, ia dhanë çmimin dhe, pavarësisht shqetësimeve të tij, historitë që ai rrëfen do të vazhdojnë të jenë një burim kënaqësie dhe rëndësie për lexuesit e tij. E pyes se çfarë janë romanet e tij për të. A janë ato tashmë pjesë e psikologjisë së tij, peizazhit të tij të brendshëm? “Në disa mënyra, ndiej se janë mjaft të distancuara nga unë. Analogjia klasike është me fëmijët: ata kanë qenë shumë pranë teje dhe më pas ndjekin rrugën e vet, por ti ende ndihesh i lidhur me ta.” Ai mendon për një moment. “Janë puna ime, por ndiej se ai që jam unë është diku tjetër.” /Telegrafi/