Frika na ka mbetur

Nëna ime dhe unë ishim për pushime në Sinaia, kur filluan “ngjarjet” e dhjetorit 1989. Ndoshta ajo ishte me pushime, ndoshta ne ishim atje për një fundjavë. Më kujtohet vetëm se ishte ftohtë dhe errët. Për t‘u ngrohur kemi shkuar në një dyqan buke, që kishte sobë me dru. Jashtë kishte kudo borë dhe unë i kisha këmbët e lagura.

Njerëzit në rrugë ishin papritur shumë konfuzë dhe të shqetësuar, shumë thoshin se uji ishte helmuar. Një i ri na dha në dorë një “manifest”, një faqe gazete, ku dikush kishte shkruar me stilolaps të trashë “poshtë komunizmi”. Ky ishte takimi im i parë me fjalën “manifest”. Vetëm kur isha tridhjetë vjeçe, vura re se kujtimet e mia për takimin e parë me fjalët ishin shumë më të qarta se për takimet me njerëzit. Nganjëherë nuk më kujtohet mirë, se kur i kam takuar për herë të parë njerëzit, që për mua janë shumë të rëndësishëm, por disa fjalë kanë depërtuar në mënyrë aq brutale në mendjen time, saqë më kujtohet shumë mirë se kur i kam takuar për herë të parë. Manifestin atëherë e pata marrë me vete në shtëpi, për shumë vite ai mbeti në sirtarin e një komodine, në të cilin nëna ime ruante dokumente të rëndësishme.

Ne u kthyem me tren në qytetin tonë Braila. Në shtëpi gjyshërit rrinin para televizorit, po aq konfuzë sa njerëzit në Sinaia. Në televizionin rumun TVR (të vetmin transmetues televiziv të vendit në atë kohë, të cilit ato ditë iu ndërrua emri në “Televiziunea Romaană Liberă”, “Televizioni i ri Rumania e Lirë”, dëgjuam live fjalët “Fraților, am învins!” (Vëllezër, fituam!”).

Para ca kohe një gazetar i huaj më pyeti, nëse më kujtohet skena e ekzekutimit të çiftit Çaushesku (Ceausescu). Natyrisht që më kujtohet, i kam parë pamjet aq herë në televizor. Çdo vit na e kujtojnë këtë skenë, i përket periudhës së para Krishtlindjeve. Por, nuk jam e sigurt që i kam parë ato pamje, kur ndodhën me të vërtetë (me 25 dhjetor 1989 Nicolae Ceausescu dhe bashkëshortja e tij Elena u ekzekutuan). Ka mundësi që mendja ime shumë më vonë u ka bërë vend këtyre pamjeve. Pyetja e gazetarit më befasoi. Tema e shkrimit të tij duhej të ishte romani im “Interior zero”, nuk e di se si dolëm tek ekzekutimi i diktatorit.

Kjo kishte ndodhur në një botë tjetër, në një jetë tjetër, që nuk ishte e imja. Pastaj unë kurrë nuk kisha menduar, nëse më vjen keq për Çausheskun. Në 1989 isha fëmijë dhe ndjeja keqardhje për shumë gjallesa. Ndoshta do të kisha ndjerë keqardhje edhe për të. Por unë iu përgjigja ndryshe: Jo, nuk do të kisha mundur të ndjeja keqardhje.

Cili ishte qëllimi i të shtënave? Dhe kush e bënte këtë gjë?

Halla ime kishte atëherë një djalë një vjeç dhe banonte në një qytet tjetër, jo shumë larg nga i yni. Ajo kujton të shtëna kaotike rreth ndërtesës së stacionit të trenit. Ajo e kishte fshehur të voglin në gji dhe po e çonte te prindërit e saj. E dinte se ata nuk do të largoheshin nga shtëpia, të dy kishin dalë në pension atë vit. Ajo që mua sot më prek edhe më shumë se sa rreziku, që i kanosej, është arbitrariteti dhe absurditeti i tragjedisë së mundshme. Përse qëllohej? Dhe, kush e bënte? Kjo nuk është sqaruar asnjëherë në gjykata. Presim, që disa heronj çlirimtarë, që na çliruan nga tirania. të vdesin nga pleqëria. Pastaj kjo nuk do të vlejë më. Do të jetë vetëm një histori.

Në vjeshtën e vitit 1989 isha gjashtë vjeç e gjysmë, duhej të kisha shkuar në fakt në shkollë. Por, fëmijët nga qyteti im dërgoheshin në punë bujqësore që nga klasa e tretë. I çonin me kamion dhe i linin me orë të tëra në fushë. Nuk kishte rëndësi që atje nuk kishte as WC dhe as hije. Kamioni të kthente vetëm në oraret e caktuara. Halla ime vuan edhe sot nga sëmundje veshkash, që e ka marrë duke qënduar me orë të tëra në shi në fushë. Kështu prindërit e mi preferuan të më dërgonin në shkollë një vit me vonesë, që të isha më e rritur dhe më e fortë, kur të më çonin për të punuar në fushë. Një person trokiste derë më derë për të numëruar fëmijët në moshë për shkollë, dhe më kujtohet se si ai trokiti edhe në derën tonë. Unë duhej të fshihesha në shtëpi, gjyshi im i tha se isha larguar për të jetuar tek babai. Ishte hera e parë që të na ketë ndihmuar një histori, që kishte të bënte me babanë tim.

Dhe, pastaj erdhën ngjarjet e dhjetorit dhe kjo e gjitha nuk vlente më, askush nuk duhej të shkonte më në të ashtuquajturën “punë patriotike”. Në shtator 1990 hyra në shkollë, nga mosha shtatë deri 19 vjeçe mësova me të njëjtët libra shkollorë si shumë breza para meje. Disa kishin madje të njëjtën mbështjellëse si librat e shkollës së nënës sime, që gjyshi im i ruante ende në depo. Dallimi i vetëm: faqja me portretin e “udhëheqësit të dashur” Çaushesku ishte zhdukur.

Unë jam gjithashtu një produkt i këtij sistemi arsimor, i cili për fat të keq nuk është rinovuar rrënjësisht deri më sot. Në nëntor 1989 u zhvillua Kongresi i 14-të i Partisë Komuniste të Rumanisë, në të cilin Çaushesku u rizgjodh kryetar shteti. Natyrisht, unanimisht. Si gjashtëvjeçare unë atëherë isha në grupin e të rriturve në kopshtin e lagjes sime, pikërisht atje ku sot janë qendrat e votimit, ku unë jap votën për politikanët. Më kujtohet shumë qartë sesi kujdestarja na kërkoi të ngriheshim, të rrihnim shuplakat dhe të thërrisnmin: “La al paispelea congres/Ceausescu reales” (Në kongresin e 14-të u rizgjodh Çaushesku). Ne qëndronim në këmbë dhe thërrisnim solemnisht në kor, fëmijë gjashtëvjeçarë që nuk i shihte askush tjetër përveç edukatores. Në moshë të rritur, pasi kisha punuar vetë në një shkollë me fëmijë të vegjël, e pyeta dikur vetën, se si mund të shpjegohej gjesti i kujdestares sonë. A mos kishte frikë, se përgjohej dhe dikush mund ta denonconte se nuk kërkon nga grupi i saj të thonë këto fjalë? E bënte këtë nga bindja, apo thjesht nga inercia?

Nuk kam shumë kujtime të qarta nga kjo kohë e vitit 1989, sepse kam qenë shumë e vogël. Por, ajo që për mua është ende shumë e pranishme, është atmosfera e mosbesimit në të gjithë shoqërinë, deri në familje. Frika na ka mbetur, edhe pse ka marrë forma të reja në 30 vitet e fundit. Edhe përulësia është akoma aty. Por pas një kohe kaq të gjatë, pasi kemi folur aq shumë për të, ajo frika specifike e asaj kohe i përket sot historisë. /DW/

(Shkrimtarja dhe përkthyesja rumune Lavinia Braniște jeton dhe punon në Bukuresht. Romani i saj i parë me titullin origjinal rumun “Interior zero” u zgjodh më 2016 romani më i mirë i vitit në Rumani. Në vitin 2018 doli përkthimi në gjermanisht me titullin “Zero presje diçka” nga shtëpia botuese mikrotext-Verlag, Berlin. Romani i saj i dytë “Sonia ridica mana (“Sonia ngre dorën”), u botua në nëntor 2019 në shtëpinë botuese Polirom në qytetin Iashi, dhe po përkthehet në gjermanisht)