Eugenio Montale dhe loja e përkthyesve

Nga: Maria Corti
Përktheu: Anxhela Lepuri

Gjithçka lindi nga një dëshirë e Eugenio Montales, duke marrë formë heshturazi me kalimin e kohës në kujtesën e atyre që fundja e realizuan. Në muajt e parë të vitit 1978, poeti më propozoi një program origjinal, duke më sugjeruar gazplotë realizimin e tij: të gjeja dikë që mund të përkthente në arabisht lirikën “Nuove stanze” nga “Occasioni”. Autorësia e tij nuk duhej përmendur kurrsesi dhe teksti, i ofruar një poeti të panjohur arab, do të përkthehej në frëngjisht, e kështu me radhë në polonisht, rusisht, çekisht, bullgarisht, holandisht, gjermanisht, spanjisht, për t’u rikthyer sërish në italisht. Sipas tij, poezia pas gjithë këtyre trajtimeve, do të ishte gati e panjohshme – këtë ma tha me një nënqeshje ironike më se të zakonshme. (…)

I shkrova mikut tim Guglielmo Gorni, pedagog italian në Universitetin e Gjenevës, i cili kishte kontakte me Mahmoud Salem Elsheikl, filolog dhe gjuhëtar i Crusca-s (Accademia della Crusca ose ndryshe la Crusca, akademi e krijuar në Firence më 1583 nga një grup studiuesish, me qëllimin e rregullimit të gjuhës italiane nëpërmjet purifikimit të saj). Gorni, të cilin e falënderoj publikisht, pa humbur kohë më 13 janar 1979 më komunikoi se përkthimet në arabisht dhe nga arabishtja në frëngjisht, ky i fundit falë gjenovezes Claude Krul, ishin gati dhe tashmë në duart e tij. Më konfirmonte se përkthimet ishin të mira dhe se në atë francez “sidomos në fund vërehen spostime progresive të kuptimit”. I kërkova ndihmë sërish Gornit për përkthimin në polonisht dhe më 29 janar 1979 miku më informoi jo vetëm për përkthimin e kryer, por nënvizoi edhe ndryshimet grafike të përkthyesit. Një tjetër miku dhe kolegu, polonistit Pietro Marchesani, i jam mirënjohëse për bashkëpunimin intensiv për përkthimet në çekisht, bullgarisht dhe në holandisht.

Natyrisht koha e realizimit të një projekti të tillë është gjithnjë më e gjatë se ajo e paramenduar dhe parashikimet njerëzore vetëm rastësisht përkojnë me ritmin e kohës. Montale vdiq më 12 shtator të 1981, ndërkohë që përgatitej përkthimi në holandisht. Pranimi i humbjes së krijuesit dhe destinuesit të projektit qe i vështirë, ngjante sikur gjithçka humbte në boshllëk. Në ato muaj të trishtë, përkthimet e bëra qëndronin të mbyllura në një nga sirtarët e tavolinës sime të punës, ku qëndruan për vite me radhë deri në 1998, kur drejtori i Fondeve Dorëshkrimore paveze, Angelo Stella, më këshilloi që numrit 39 të revistës sonë “Autografo” t’ia dedikoja temës së “përkthimit” dhe njëkohësisht të publikoja në kolanën “Biblioteca di Autografo”, operacionin montalian pasi të përmbyllej. Mungonin përkthimet në gjermanisht, spanjisht dhe italisht. Iu drejtova një bashkëpunëtoreje të çmuar, pedagoges italiane të gjuhës gjermane në Universitetin e Bazilesë, Maria Antonietta Terzoli, e cila më siguroi përkthimin nga holandishtja në gjermanisht e spanjisht dhe si përfundim atë në italisht; natyrisht, përkthyesi dhe dy përkthyeset e mohonin autorësinë montaliane të tekstit.

Për gjuhët më të vështira për t’u kuptuar nga lexuesit italianë si, polonishtja, rusishtja, çekishtja, bullgarishtja, holandishtja, më dukej e nevojshme pajisja e çdo përkthimi me një poshtëshënim në gjuhën italiane, në mënyrë që lexuesit të arrinin të kuptonin vendet e sakta tekstuale të cilat kishin pësuar spostime semantike.

Mungon poshtëshënimi në italisht i tekstit arab, sepse Mahmoud Salem Elsheik, i vetmi përkthyes i tekstit orighinal montalian, më shkruan në 17 maj 1999: “Përkthimi im në arabisht i ‘Nuove stanze’ është i fjalëpërfjalshëm, me përkim gati ‘perfekt’, jo vetëm frazeologjik, stilistik dhe konceptual, por edhe formal i katër oktavave që përbëjnë poezinë. Kështu që, nuk kam asnjë sqarim kushtuar tekstit dhe aq më pak ndonjë shënim për t’u vendosur në fund të faqes”. Së bashku me këtë letër autori më dërgoi edhe “një kujtim të vogël (dhe të vyer) montalian, bashkëlidhur me arabizimin e ‘Nuove stanze’”, një pjesë të një bisede me poetin, i cili qe regjistruar, por, dispozitat e ligjit mbi privacinë detyrojnë që regjistrimi të qarkullojë i paplotë. (…)

Maria Antonietta Terzoli në ndërhyrjen e tretë, në shkrimin “Le insidie della fedeltà”, sqaron me një inteligjencë të veçantë dhe me një ndjeshmëri të mprehtë problemin e ethshëm që Montale kishte vërejtur, pra se çfarë mbijeton nga teksti primar pas një serie përkthimesh. Ndoshta poezia e madhe rezervon surpriza; ndoshta zëri i poetit në pamje të parë mbetet i gjallë dhe përshkon intervalin e gjatë të gumëzhimave përkthimore, por nuk kalon pa u ndëshkuar nga mënyrat iluzore të dekodimit të të tjerëve.

Vargjet montaliane në versionin origjinal:

Poi che gli ultimi fili di tabacco
al tuo gesto si spengono nel piatto
di cristallo, al soffitto lenta sale
la spirale del fumo
che gli alfieri e i cavalli degli scacchi
guardano stupefatti; e nuovi anelli
la seguono, più mobili di quelli
delle tue dita.
La morgana che in cielo liberava
torri e ponti è sparita
al primo soffio; s’apre la finestra
non vista e il fumo s’agita. Là in fondo,
altro stormo si muove: una tregenda
d’uomini che non sa questo tuo incenso,
nella scacchiera di cui puoi tu sola
comporre il senso.

E njëjta poezi pas përkthimeve:

Sul fondo della coppa di cristallo
restano ancora le ultime fibre del tuo tabacco.
Una lenta spirale s’alza,
sopra pedine e cavalli perplessi
e la seguono anelli
più agitati
di quelli che adornano le tue dita.
Con il primo sospiro svanisce
l’illusione che in cielo
disegnava ponti e torri.
Una finestra s’apre, tremola il fumo.
Sull’orizzonte una moltitudine
che ignora l’odore del tuo incenso.
Sulla scacchiera sei tu il solo
che sa mettere fuoco nella sfida.

/Palimpsest/