E vërteta për Epirin e lashtë

Nga: Kristo Frashëri

Gjurmët më të hershme arkeologjike të jetës njerëzore në truallin e sotëm të Greqisë dhe Shqipërisë të zbuluara deri tani na çojnë në fundin e Paleolitit të mesëm, më saktë në fundin e të ashtuquajturës periudhë musteriane. Në historiografinë botërore mbisundon pikëpamja se për mijëra vjet me radhë banorët e kësaj periudhe qenë fise baritore shtegtare, të cilat lëviznin në kërkim të kullotave për tufat e tyre. Edhe gjatë Paleolitit të vonë, në këto treva vazhduan të banonin fise baritore shtegtare. Përderisa ishin fise shtegtare, për përkatësinë e tyre etnike as që mund të bëhet fjalë.

Puna ndryshoi në periudhën e Neolitit, kur fiset shtegtare në sajë të bujqësisë u shndërruan në popullata sedentare, pavarësisht se krahas tyre vazhduan të ekzistonin fise shtegtare stinore. Në fund të periudhës së Neolitit, kur shoqëria njerëzore arriti pjekurinë e saj, fillon afërsisht 6000 vjet më parë edhe historia e qytetërimit në trevën e Epirit. Se cilët qenë këta banorë të hershëm të Epirit, çfarë gjuhe flisnin dhe cila ishte përkatësia e tyre etnike vështirë të thuhet. Ata duket se bënin pjesë në grupin e madh të popullatave, të cilat në mijëvjeçarin e fundit të Neolitit banonin në brigjet veriore të detit Mesdhe.

Shumë historianë, gjuhëtarë, etnologë dhe antropologë mendojnë se popullatat që banonin në periudhën e fundit të Neolitit gjatë brigjeve veriore të detit Mesdhe bënin pjesë në popullatat e grupit etnogjuhësor mesdhetar. Nga tradita historike dihen dhe disa emra fisesh apo popullatash të kësaj epoke, si: lelegë, karianë, iberë, tirenë, oskë, umbrë, etj. Gjurmët e qytetërimit mesdhetar në truallin e Shqipërisë së sotme janë zbuluar në truallin e liqenit të dikurshëm të Maliqit. Se cilat nga këto popullata të grupit etnogjuhësor mesdhetar banonin në viset e sotme të Shqipërisë dhe të Epirit, përsëri është vështirë të thuhet.

Rreth 25 shekuj para erës sonë, kur u mbyll epoka e Neolitit dhe nisi epoka e metaleve, rrjedha e jetës njerëzore në mbarë pjesën jugore të Gadishullit Ballkanik përfshirë dhe trevën epirote, pësoi ndryshim. Faktori që shkaktoi këtë ndryshim qe dyndja në këtë trevë e popullatave të grupit etnogjuhësor indoevropian, të cilat për disa historianë erdhën nga deti, për disa të tjerë nga toka. Mendohet se vatra fillestare e popullatave indoevropiane ka qenë në Rusinë e sotme jugore, në trevën midis Detit të Zi dhe Detit Kaspik. Nga kjo trevë filloi shtegtimi grupe-grupe dhe kohë pas kohe i popullatave të sotme të familjes etnogjuhësore indoevropiane. Të parët që u shkëputën nga vatra e tyre fillestare duket se qenë hititët, të cilët morën drejtimin e Jugut dhe u vendosën në Azinë e Vogël, në afërsi të qytetërimit mesopotam. Më vonë, qenë helenët të cilët shtegtuan drejt Perëndimit dhe u vendosën në pjesën jugore të Gadishullit Ballkanik në afërsi të qytetërimit egjean.

Këta indoevropianë të parë që u vendosën në rajonin e Evropës Juglindore, ku bën pjesë edhe Epiri, për t’u dalluar nga grupet e tjera që shtegtuan më vonë (helenët, trakët, ilirët), është bërë zakon të quhen protoindoevropianë, në kuptimin e indoevropianëve të hershëm. Sipas njoftimeve që na japin historianët, gjeografët dhe shkrimtarët e vjetër grekë, popullatat e lashta që banonin në këto vise para shtegtimit të helenëve, qenë “pellazgët”, të cilët më vonë u asimiluan nga popullatat e reja indoevropiane.

Këtu indoevropianët bashkëjetuan për shekuj me radhë me popullatat e grupit etnogjuhësor mesdhetar, kurse më vonë të dytët u asimiluan nga të parët. Vendosja e indoevropianëve në Epir vërtetohet ndër të tjera nga shfaqja e një riti të ri varrimi, që ka dalë prej kohësh në dritë gjatë zbulimeve arkeologjike. Janë varret tumulare ose siç quhen ndryshe varret kurgane, të zbuluara kryesisht në pjesën jugperëndimore dhe perëndimore të Gadishullit Ballkanik. Banorët e rinj indoevropianë të vdekurit i shtrinin në tokë pa hapur gropë dhe pastaj i mbulonin me dhe Kur pjesëtarët e tjerë të familjes patriarkale vdisnin, trupat e tyre vendoseshin mbi tumulin e paraardhësit të tyre. Kështu veprohej edhe për brezat pasardhës. Me kohë, varreza e një bashkësie ose e një familjeje të madhe patriarkale kthehej në një kodër, latinisht tumulus, rusisht kurgan, shqip tumë.

Në fillim të mijëvjeçarit II p.e.s., pra në fillim të epokës së Bronzit, pjesa jugore e Gadishullit Ballkanik pësoi një valë të re dyndjesh popullatash indoevropiane. Dëshmi për këtë dyndje është fakti se popullatat e reja nuk përdornin varrezat tumulare, por praktikonin varrosjen e të vdekurit në gropë. Këto qenë popullatat helene, të cilat u shtrinë në viset kontinentale dhe ishullore të banuara më parë nga pellazgët. Nga ishujt e Egjeut kaluan edhe në Azinë e Vogël. Më vonë, afërsisht në mesin e Epokës së Bronzit në Gadishullin Ballkanik u dukën protoilirët, kurse në fund të epokës së Bronzit ilirët e historisë, të cilët zunë vend në veri të Helladës dhe në pjesën perëndimore të Gadishullit Ballkanik.

Helenët bashkëjetuan për shekuj me pellazgët, morën prej tyre elementë të qytetërimit pellazgjik derisa i asimiluan, ashtu si pellazgët kishin asimiluar nga ana e tyre popullatat e mëparshme mesdhetare. Asimilimi nënkupton huazime elementësh kulturorë, por jo identifikim etnik. Dihet se nga përplasja e dy identiteteve njëra prej tyre zhduket.

Për këtë arsye, grekët nuk qenë si etni identikë me pellazgët, por pasardhësit fizikë të tyre. Si rrjedhim, konkluzioni i historianëve të Greqisë moderne se helenët antikë ishin si etni pasardhësit gjenetikë të pellazgëve, nuk qëndron. Këtë teori e kanë kundërshtuar jo pak historianë të shkollave të ndryshme historiografike botërore.

Me teorinë nacionaliste helene nuk janë pajtuar as historianët shqiptarë. Ajo që ndodhi midis grekëve dhe pellazgëve u përsërit edhe midis ilirëve dhe pellazgëve. Edhe ilirët trashëguan jo pak elemente të qytetërimit pellazgjik. Megjithatë, as ilirët nuk mund të konsiderohen pasardhës gjenetikë të pellazgëve. Sipas tyre, helenët dhe ilirët e kohës antike, paraardhësit e grekëve dhe shqiptarëve të ditëve tona, i asimiluan pellazgët, pa e humbur identitetin e tyre të veçantë etnik dhe gjuhësor ilir.

Çështjen se cila popullatë mbisundonte në Epir në fillim të mijëvjeçarit të parë p.e.s, – helenët apo ilirët – e ndriçojnë materialet arkeologjike, të pasuara nga burimet e shkruara historike. Kjo çështje përbën thelbin e kapitujve të parë të monografisë së përmendur me pretendime shkencore mbi “qytetërimin 4000 vjeçar grek të Epirit”, botuar nga Akademia e Athinës më 1997. Monografia ka, përsa i përket historisë antike të Epirit, një veçori të cilën nuk e kemi ndeshur më parë. Historianët grekë, kurdoherë krenarë për të kaluarën e tyre të lashtë, kanë preferuar që historinë e tyre “zyrtare” ta shkruajnë ata vetë. Kjo sepse, sipas tyre, historianët jo grekë nuk janë në gjendje ta kuptojnë dhe ta realizojnë këndvështrimin se thelbi i historisë së Greqisë nuk është historia e grekëve, por e helenizmit. Këtë radhë, sipas tyre, puna ndryshon. Historinë e helenizmit parahistorik, protohistorik dhe klasik në monografinë e përmendur akademike e ka shkruar një historian britanik – Nicholas G.L.Hammond, në atë kohë profesor në Universitetin e Bristolit, në Britaninë e Madhe dhe njëkohësisht profesor honorar në Universitetin e Janinës (Greqi). Vetëm pasi i lexon kapitujt të cilët trajtojnë qytetërimin helenik në Epir, mëson arsyen përse kolektivi i historianëve grekë ka preferuar t’ia besojë profesorit britanik pjesën e parë të vëllimit. Nga mënyra se si ai e ka trajtuar historinë e lashtë të Epirit, N.G.L. Hamondi ua ka tejkaluar grekëve në vlerësimin apologjetik të helenizmit në Epir.

Ne e kemi njohur nga afër Hammondin gjatë vizitës që ai bëri në Shqipëri më 1972. Nuk e patëm të vështirë të bindeshim se ai nuk e fshihte mospërfilljen ndaj historisë shqiptare të së kaluarës dhe të së tashmes. Ai kërkonte me ngulm të gjente me çdo kusht çdo thërrmijë të kulturës greke në Shqipëri dhe nuk pranonte të merrte në konsideratë asnjë gjurmë kulturore ilire, edhe kur këto objekte qenë me shumicë. Kur ne i sugjeronim të shihte objektet ilire të ekspozuara në muzetë tona, ai përgjigjej: “Nuk më interesojnë objektet ilire, më interesojnë vetëm gjurmët helene”. Edhe pyetjes sonë se si mund të mbivlerësohet një gjurmë e veçuar greke në morinë e objekteve ilire, të zbuluara në të njëjtin vend, ai përsëri i përgjigjej: “Unë nuk merrem me objektet ilire, unë merrem vetëm me kulturën greke”. Kjo mospërfillje ndaj kulturës ilire dhe mbivlerësimi i thërrmijave kulturore greke në viset ilire bie në sy gjatë gjithë paragrafëve që kanë dalë nga pena e tij.

Ai nuk i trajton pellazgët si një kombësi më vete. Duke mbivlerësuar disa huazime kulturore pellazge në traditën greke, ai nxjerr konkluzionin e habitshëm se helenët nuk kanë shtegtuar në Ballkan në fillim të epokës së Bronzit, as pesë shekuj më parë kur shtegtuan protoindoevropianët e hershëm, por janë pjellë e historisë së truallit grek. Pra, sipas tij, helenët kanë qenë vazhdimisht në truallin ballkanik dhe se epiteti që Homeri u jep pellazgëve si popullatë hyjnore u takon pa mëdyshje helenëve. Këtë hamendësim N. Hammondi e shtrin edhe kur flet për Epirin. Ai nuk i mohon njoftimet që përmban letërsia klasike mbi praninë e pellazgëve në Epir. Por, nga ky hamendësim, Hammondi nxjerr konkluzionin se helenët kanë qenë në Epir që kur shfaqen varret tumulare, pra që kur vërtetohet prania e pellazgëve në trevën epirote.

Pavarësisht se ka dijetarë që nuk e pranojnë se pellazgët qenë bartësit e kulturës tumulare – tashmë apelativi pellazgë përdoret në mënyrë konvencionale si emri i protoindoevropianëve të hershëm, të cilët banonin në Gadishullin Ballkanik para grekëve dhe para ilirëve.

Ndër historianët dhe gjeografët e vjetër grekë dhe romakë, të cilët pohojnë se banorët më të hershëm të Epirit qenë pellazgët, Plutarku (shekulli II), thotë se pellazgët e hershëm që banonin në Epir quheshin thesalë. Sipas tij, pellazgët në Epir erdhën fill pasi ndodhi përmbytja mitologjike e Noes e cila, sipas Biblës, ka ndodhur në kohët parahistorike. [1] Plutarku njofton gjithashtu se një nga veprat e pellazgëve të hershëm kur ata erdhën në Epir, ishte ndërtimi i faltores së Dodonës, një nga faltoret më të famshme të kohës antike, gërmadhat e së cilës janë zbuluar 18 km në jug të Janinës.

Themelimin nga pellazgët të faltores së Dodonës në trevën e Epirit e përmend për të parën herë poeti epik grek, Homeri. Ai thotë për të:

O Zeus, mbret dodonas e pellazgjik, që banon larg/ që kujdesesh për Dodonën me dimër të ashpër/ ku për rreth janë selët/ aty banojnë fallxhorët që nuk lajnë këmbët e flenë për tokë. [2]

Straboni, gjeografi grek i shekullit I, i cili ka njoftime për Epirin më të pasura se çdo autor tjetër antik, shkruan: “Shumë autorë të vjetër edhe fiset epirote i kanë quajtur pellazgjike, sepse ata (pellazgët – K.F.) shtriheshin deri në Epir”. [3]

Straboni shkruan gjithashtu: “Orakulli i Dodonës, sipas Eforit, është ndërtuar nga pellazgët. Për pellazgët flitet se kanë qenë më të vjetrit nga të gjithë ata popuj që kanë sunduar në Helladë. Hesiodi thotë se Dodona dhe Lisi ishin qendra e pellazgëve”. Straboni shton më në fund se popullsitë që banonin rreth e rrotull Dodonës qenë barbarë, pra jo grekë. Nga Straboni del se Dodona ishte ndërtuar në një truall të banuar nga pellazgët, pra jo nga grekët dhe se më vonë u përfshi në kufijtë e Molosisë, pastaj të Thesprotisë – dy fiset kryesore të Epirit, të cilët sikurse do të shihet më tej, ishin me përkatësi etnike ilire. Këtë e përforcon edhe Skimni [4] i cili shkruan: Në Molosi “është edhe Dodona/ faltore e Zeusit, themeluar prej pellazgëve / Në viset e brendshme banojnë barbarë të përzier / për të cilët shtojnë se banojnë pranë faltores”. Herodoti, historiani i parë i Greqisë së vjetër (shekulli V p.e.s.), shkruan se në fillim pellazgët adhuronin perënditë e tyre, por nuk i njihnin me emra. Kur panë se në Egjipt perënditë kishin emra të veçantë, vendosën që edhe ata t’i pagëzonin perënditë e tyre me emra të veçantë. Para se të vendosnin, erdhën në Dodonë dhe pyetën orakullin, i cili u përgjigj se mund t’i quanin perënditë me emra të veçantë. Gjithnjë sipas Herodotit, më vonë helenët i morën nga pellazgët emrat e perëndive.

Nga njoftimet që japin autorët e vjetër grekë dalin këto konkluzione: se asnjë autor antik grek nuk pohon se banorët e Epirit të lashtë qenë grekë; përkundrazi, të gjithë janë dakord se qenë pellazgë; se pellazgët dhe grekët përfaqësojnë jo një, por dy kombësi të ndryshme; e treta, se qendra kryesore shpirtërore e pellazgëve, faltorja e Dodonës, ndodhej në zemrën e trevës epirote; se banorët e trevës së faltores së Dodonës qenë “barbarë”, pra jo grekë; se praktikën e pagëzimit të perëndive me emra të veçantë grekët e morën nga pellazgët. Shkurt, pellazgët banonin në Epir para se të shfaqeshin në Ballkan helenët dhe ilirët.

Megjithëse historikisht nuk vërtetohet prania e helenëve në Epir që nga kohët parahistorike, historianët grekë janë gozhduar prej kohësh pas pikëpamjes se grekët kanë banuar në këto vise që në agimin e historisë.

Ndër historianët grekë të Paraluftës zgjodhëm K. Gjerojanin, mbasi trajtesa e tij përfaqëson në mënyrë koncize, më mirë se të tjerat, vizionin që kishte historiografia greke mbi Epirin antik në periudhën midis dy luftave botërore. Ai ngul këmbë se faltorja e Dodonës është gjithsesi greke, me argumentin e përciptë se grekët qenë pasardhësit e pellazgëve. Si rrjedhim, praninë e pellazgëve ai e identifikon pa të drejtë me praninë e grekëve në Epir. Siç dihet, identifikimi i pellazgëve me helenët ka qenë një tezë romantike e historianëve grekë të kohëve të reja, tezë të cilën sipas mendimit të përgjithshëm, koha e ka marrë me vete.

Edhe orvatja e K. Gjerojanit për ta lidhur emrin “Hylloi” të banorëve të trevës së Dodonës me emrin “helenë”, është e nxituar. Sipas dijetarëve të linguistikës historike, kjo lidhje është artificiale. Përkundrazi, ata shohin te emri “Hylloi” – Ύλλοι te Skilaksi [5]; “Hyllis” te Plini Sekundi;[6] Υλλίς te Eustathi [7] – një apelativ ilir që ka në rrënjë fjalën “yll”, i cili nga ana e vet ka lidhje gjithashtu me fjalën shqipe “hyjni” (perëndi). Shkurt, pohimi i K. Gjerojanit se “epirotët kanë qenë gjithmonë dhe nuk pushuan asnjëherë së qeni grekë” [8] është një deklaratë retorike e cila, nuk ka mbështetje as logjike, as dokumentare.

Edhe Hamondi, për fat të keq, në punimin e përmendur, shkel në truallin e hamendësimeve. Sipas tij, e folmja e popullatave protoindoevropiane që mbuluan Epirin në fund të mijëvjeçarit III p.e.s. ose në fillim të mijëvjeçarit II p.e.s. mund të ishte sa ilirishtja, aq edhe greqishtja. Konkluzion ky, hëpërhë, pjesërisht i drejtë. Por ai, pa patur ndonjë argument që ta bindë sadopak lexuesin, shton se në veriun e largët krerët kurganë flisnin një formë të hershme të ilirishtes, kurse në Epir, thekson ai, gjuha e tyre ishte “ndoshta” greqishtja. Pra, sipas tij, kemi të bëjmë me një kombësi me dy gjuhë. Ne nuk dimë se ku e mbështet ai këtë konkluzion, veçse na duket e çuditshme që e njëjta kombësi, protoindoevropianët, të kishin, në mijëvjeçarin III p.e.s., dy gjuhë – në veri ilirishten dhe në Epir greqishten (sic!). Megjithatë, më poshtë Hammondi e thotë prerazi se në bazë të varrezave tumulare të Helladikut të Mesëm (1900-1600 vjet p.e.s.), të zbuluara në disa vise të Greqisë së sotme qendrore dhe në disa pika të ndryshme të Peloponezit, del se vetëm krerët kurganë (sic!) qenë greqishtfolës dhe jo shtresat e gjera të popullsisë.

Sipas Hamondit, dëshmi se popullata greqishtfolëse shfaqen në Epir 2100 vjet p.e.s. janë sëpatat për luftë prej guri me vrimë, të cilat janë zbuluar edhe në stacionin e Maliqit pranë Korçës. Pra, nga një sëpatë me vrimë zbuluar në Maliq del, sipas tij, se në pellgun e Korçës në fund të mijëvjeçarit III p.e.s. popullatat ishin greqishtfolëse (sic!). Ne, gjithashtu, e kemi të vështirë të pajtohemi me bindjen që ka Hammondi se tërësia e objekteve miniane, të cilat shfaqen në Epir në fund të Helladikut të hershëm, janë prodhuar nga fiset e para greqishtfolëse, të cilat u vendosën në Epir, gjithnjë sipas tij, siç e tregojnë dëshmitë arkeologjike, paqësisht. Më tej N. Hammond thotë, pa na sjellë asnjë argument bindës, se krerët e varrezave tumulare e përhapën helenizmin nga Maqedonia në Epirin e Jugut, pastaj nga Epiri i Jugut në Epirin e Veriut, ku dihet se mbisundojnë skërkat malore. Ai nxjerr konkluzionin krejtësisht hipotetik se qysh në Helladikun e Mesëm gjuha greqishte u shtri në një trevë, në Epir, prej së cilës ajo nuk do të nxirrej më kurrë. [9]

Nuk kuptohet, se si popullatat kurgane qenkan përhapur nga jugu në veri, kur dihet se tipari kryesor i shtegtimeve të popullsive gjatë Parahistorisë, Protohistorisë dhe Antikitetit ka qenë, të paktën përsa i përket Gadishullit Ballkanik, nga veriu drejt jugut, pra, drejt Egjeut. Kjo për arsye se Egjeu ka shërbyer si pol magnetik për hir të ujërave të tij të ngrohta, por ca më tepër për epërsinë e tij kulturore.

Duke mos u marrë më tej me pohimet joshkencore të historianëve nacionalistë grekë dhe të miqve të tyre evropianë, ne mendojmë se në fund të epokës së Bronzit në Epir banonin popullatat protoindoevropiane, të cilat nuk i përkisnin as etnisë helene, as etnisë ilire, por botës pellazge. Këtë vizion historik kemi edhe për Çamërinë e lashtë protohistorike, banorët e së cilës nuk i përkisnin as etnikonit helen, as atij ilir, por banorëve pellazgë. /Fondacioni “Henrietta Leavitt”/

______________________

[1] Plutarku, Pyrrhus, 1,1.

[2] Homeri, Iliada, XVI 233 e 234.

[3] Straboni, Libri V. 2,4.

[4] Skimni, V, 448.

[5] Skilaksi, 220

[6] Plini Sekundi, 3, 22

[7] Eustathi, 384

[8] Eλληνες, M.E.E. vol. XII, f. 326.

[9] Epirus 4000 years of greek history and civilization” (Epiri 4000 vjet histori dhe qytetërim grek), General editor, M. B. Sakellariou, Athens 1997. Many of them may have joined in the southwards movement which was to establish what we call Mycenaean civilization and to introduce the Greek language into an area from which it was never to be ousted), f. 36.