Disa shënime mbi traditën moderne greke

Lexo po ashtu Nobelisti i parë grek dhe Shqipëria

Nga: Giorgos Seferis
Përktheu: Avni Spahiu

– Ligjërata e Nobelit, 11 dhjetor 1963 –

Një poet që më është posaçërisht i dashur, irlandezi W. B. Yeats, laureat i Nobelit më 1923, me t’u kthyer nga Stokholmi shkroi një artikull me titull “Bujaria e Suedisë”. M’u rikujtua kur Akademia Suedeze më nderoi me aq madhështi me përzgje­dhjen e saj. “Bujaria e Suedisë” është për ne shumë më e vjetër dhe shtrihet shumë më larg. Mendoj se asnjë grek, me të mësuar për nderin që i keni bërë vendit tim, nuk ka harruar të mirën që ka bërë Suedia në vendin tonë me altruizmin, durimin dhe njerëzi të përkryer, qoftë nga arkeologët tuaj në kohë paqeje, apo nga misionet e Kryqit tuaj të Kuq gjatë luftës. Nuk po përmend veprat e tjera të solidaritetit që kemi parë së voni.

Kur Mbreti juaj, Lartmadhëria e Tij Gustav Adolfi VI, më dorëzoi diplomën e Çmimit Nobel, nuk munda të mos kujtoja me emocione ditët kur si Princ i Kurorëzuar tregoi ven­dosmëri për ta dhënë kontributin e tij të veçantë për gërmimet për Akro­polisin e Asinit. Kur e takova Axel Perssonin për herë të parë, atë njeri zemërgjerë që u ishte dedikuar i tëri atyre gërmimeve, e quajta gjyshi im – gjysh, ngaqë Asini më kishte dhënë një poezi.

Në qytetin e Misolongit, një përmendore graniti u është dedi­kuar suedezëve që vdiqën për Greqinë në luftën e saj për pavarësi. Mirënjohja jonë është edhe më e fortë se graniti.

Një mbrëmje, në fillim të shekullit të kaluar, në një rrugë në ishullin e Zantes, Dionysios Solomos kishte dëgjuar një lypës të vjetër tek porta e një taverne duke recituar një baladë popu­llore për djegien e Varrit të Shenjtë në Jerusalem. Duke zgjatur duart, lypësi thoshte:

Varri i shenjtë i Krishtit, nuk u dogj;
Aty ku ndez drita e shenjtë, asnjë zjarr tjetër nuk digjet.

Solomos, thuhet, u entuziazmua aq shumë saqë hyri në tavernë dhe porositi pije për të gjithë që ishin në të. Kjo anekdotë ka rëndësi për mua. Unë gjithmonë e kam konsi­deruar atë simbol të dhuntisë së poezisë që populli ynë ka mbetur në duart e një princi shpirtëror mu në çastin kur fillon ringjallja e Greqisë moderne.

Ky simbol paraqet një zhvillim të gjatë që ende s’ka përfun­duar. Qëllimi im është t’u flas për disa burra që kanë qenë të rëndë­sishëm në luftën për shprehjen greke që kur filluam të marrim frymën e lirisë. Më falni nëse përshkrimi im do të jetë i pjes­shëm, por nuk dua që të rëndoj durimin tuaj.

Vështirësitë tona zunë fill me aleksandrinët, të cilët, të ver­bëruar nga klasikët e Atikës, filluan të mësonin se çfarë është korrekte dhe çfarë jokorrekte në shkrim, filluan, me fjalë të tjera, të mësonin purizmin. Ata nuk konsideronin se gjuha ishte një organizëm i gjallë dhe se asgjë nuk mund ta ndalë rritën e saj. Ata vërtet janë shumë të suksesshëm dhe sollën breza të tërë puristësh, që kanë gjalluar madje edhe deri në ditët tona. Ata përfaqësojnë njërën prej dy rrymave të mëdha në gjuhën dhe në traditën tonë që nuk janë ndërprerë asnjëherë.

Rryma tjetër, e injoruar për një kohë të gjatë, është tradita vulgare, popullore, apo orale. Është po aq e vjetër sa dhe e para dhe ka dokumentet e veta të shkruara. Më ka prekur një ditë kur po lexoja një letër nga një detar që i dërgonte të atit, të ruajtur në një papirus nga shekulli i dytë. Më befasoi aktualiteti dhe prania e gjuhës së saj dhe më pikëlloi fakti se për aq shumë shekuj një begati ndjenjash kishte ngelur e pashprehur, e hedhur përgjithmonë nga ngushtimi i madh i purizmit dhe finesat e stilit retorik. Ungjijtë, po ashtu, siç e dini, ishin të shkruar në gjuhën popullore të kohës së tyre. Nëse mendojmë për apostujt, që dëshironin të kuptoheshin dhe të vlerësoheshin nga njerëzit e zakonshëm, nuk mund të mos e vërejmë me ankth se perversiteti njerëzor që trazoi Athinën në fillim të shekullit me rastin e një përkthimi të Ungjijve dhe që edhe sot do të quhej përkthim i paligjshëm i fjalëve të Krishtit.

Por, unë po paralajmëroj. Që të dy këto rryma ecën parale­lisht deri me rënien e Perandorisë Greke Bizantine. Nga njëra anë, ishin shkollarët, të rafinuar me mijëra stolisje të mendjes. Nga ana tjetër, ishin njerëzit e zakonshëm, që i shikonin ata me respekt, por që, megjithatë, vazhdonin me mënyrat e tyre të shprehjes. Nuk mendoj se gjatë epokës bizantine ka pasur ndonjëherë ndonjë afrim midis dy rrymave, që është një feno­men si ai që haset te freskat dhe mozaikët e viteve që i paraprinë fundit të Perandorisë nën Paleologun. Në atë kohë, arti peran­dorak dhe arti popullor i krahinave u bashkuan për të krijuar një rilindje të shkëlqyer.

Megjithatë, Kostandinopoja kaloi nëpër një agoni të gjatë para se të binte. Kur më në fund ajo u mor, një servilizëm, që do të vazhdonte për disa shekuj, pllakosi tërë kombin. Shumë prej atyre në atë kohë ishin shkollarët, të cilët, “duke bartur urnat e rënda të mbushura me hirin e stërgjyshërve të tyre”, siç thotë poeti, erdhën në Oksident për t’i përhapur farat e asaj që do të quhej Renesancë. Por ajo Renesancë – mendoj për fjalën në kuptimin e saj të ngushtë, siç e përdorim për të treguar kalimin nga Mesjeta në epokën moderne, qoftë kjo e mirë apo e keqe – ajo Renesancë nuk njihej në Greqi, me përjashtim të disa ishujve, sidomos Kretës, që ishte në atë kohë nën sundimin venet. Aty, nga shekulli gjashtëmbëdhjetë, u zhvillua një poezi dhe dramë në vargje në një gjuhë të shkëlqyer të gjallë dhe tërësisht të sigurt në vetvete. Duke parë se në të njëjtën kohë shkolla të rëndësishme të pikturës po lulëzonin në Kretë dhe se nga mesi i shekullit piktori i madh kretas Domenicos Theotocopoulos, që u bë i njohur si El Greco, u lind dhe u rrit në atë ishull, rënia e Kretës është një ngjarje më e dhembshme sesa rënia e Kostandinopojës.

Kostandinopoja, sido qoftë, kishte marrë një goditje vdekje­prurëse nga kryqtarët më 1204. Ajo vetëm sa po mbijetonte. Kreta, nga ana tjetër, ishte përplot gjallëri dhe ne nuk mund të mos ndiejmë një përzierje pikëllimi dhe besimi mbi fatin e atij ishulli grek, populli i të cilit ka qenë gjithmonë i gatshëm të rindërtojë atë që shkulmat e historisë do ta rrëzojnë prapë. Na rikujtohet ajo që poeti Kalvos i shkruante gjeneralit Lafajet: “Zoti dhe dëshpërimi ynë”.

Sidoqoftë, rilindja e Kretës filloi të binte nga mesi i shekullit shtatëmbëdhjetë. Në atë kohë, shumë kretas kërkonin strehim në ishujt jonianë dhe në pjesë të tjera të Greqisë. Ata sillnin me vete poezitë e tyre, që ata i kishin mësuar përmendësh dhe që i përshtatnin menjëherë në rrethanat e tyre të reja. Këto poezi nganjëherë shkriheshin me këngët popullore që ishin ruajtur nga disa grekë në brendi, bashkë me legjendat e tyre, për shumë breza. Ka dëshmi se disa prej tyre datojnë madje që nga kohët pagane dhe të tjerat u krijuan me kalimin e shekujve, siç është cikli i Digenis Acritas, prodhim i epokës bizantine. Ato na bëjnë të kuptojmë se gjatë tërë epokave i njëjti qëndrim ndaj punës, vuajtjes, gëzimit, dashurisë dhe vdekjes u ruajt pa u ndryshuar. Por, në të njëjtën kohë, shprehja e tyre është aq e freskët, aq e lirë dhe përplot njerëzi, saqë na bëjnë ta ndjejmë intuitivisht se deri në ç’masë shpirti i Greqisë i kishte qëndruar besnik vetes. Deri më tani i jam shmangur paraqitjes së shembujve. Megjithatë, sado që u kam shumë borxh përkthyesve të mi – përmes tyre ju keni arritur të më njihni mua – kam ndjenjën e dhembshme të një shtrembë­rimi që nuk mund të ndreqet kur përkthej gjuhën time në gjuhën që nuk është imja. Të më falni nëse për një çast më duhet të bëj një përjashtim. Është një poezi shumë e shkurtër mbi vdekjen e një të dashuri:

Për të të mbrojtur vura tre roje: diellin përmbi
mal, shqiponjën mbi fushë dhe erën e freskët
të veriut mbi anije. Dielli ka perënduar;
shqiponjën e ka zënë gjumi dhe anijet janë
bartur nga era e freskët e veriut. Karoni shfrytëzoi
rastin dhe të mori.

Ju dhashë një pasqyrim të zbehtë të poemës, që rrezaton në greqisht.

Këtu keni, në kuptim shumë të thjeshtësuar, pararendësit e Greqisë moderne. Është një trashëgimi që lypësi plak para tavernës në Zante ia la në trashëgim Dionysios Solomosit një mbrëmje. Ai imazh më bie vazhdimisht në mend sa herë që mendoj për të dhe për atë që na ka dhënë ai.

Në historinë e poezisë moderne greke nuk ka mungesë figu­rash dhe situatash. Do të kishte qenë më e natyrshme, të themi, sikur poezia e një vendi detarësh, fshatarësh dhe ushtarësh të kishte filluar me këngë të ashpra dhe të thjeshta. Por e kundërta ndodhi. Ajo filloi me një njeri të yshtur nga djalli i absolutes, që kishte lindur në ishullin e Zantes. Niveli i kulturës në ishujt jonianë ishte atëbotë shumë më superiore nga ajo në brendi. Solomos kishte studiuar në Itali. Ai ishte evropian i madh dhe shumë i ndërgjegjshëm për problemet me të cilat ballafaqohej poezia e shekullit të tij. Ai do të mund të kishte bërë karrierë në Itali. Ai shkruante poezi në italisht dhe nuk i mungonte kuraja, por ai parapëlqeu portën e ngushtë dhe vendosi të punonte në greqisht. Solomos i njihte poezitë që refugjatët kretas kishin sjellë me vete. Ai ishte luftëtar i zjarrtë i gjuhës popullore dhe armik i purizmit. Pikëpamjet e tij mbi këtë temë janë ruajtur në studimin e tij Dialog midis poetit dhe shkollarit pedant (do të duhej ta kuptonim atë fjalë në kuptimin në të cilin Rabeli e përdor fjalën sorbonicole). Unë rëndom citoj: “Nënshtrohuni para gjuhës së popullit dhe nëse jeni mjaft të fortë, pushtojeni”. Ai ndër­mori pushtimin e tij dhe përmes kësaj ndërmarrje ai u bë grek i madh. Solomos është pa dyshim autori i “Himnit të lirisë”, vargjet e para të të cilit janë bërë himni ynë kombëtar dhe kanë hyrë në poezi të tjera që janë kompozuar në muzikë dhe janë kënduar me të madhe gjatë shekullit të fundit. Por nuk është kjo arsyeja që trashëgimia e tij është aq e vlershme për ne; ajo është ngaqë ai trasoi për aq sa i lejonte koha e tij rrugën që do të merrte shprehja greke. Ai e donte gjuhën e gjallë dhe punoi tërë jetën për ta ngritur atë në nivelin e poezisë për të cilën ëndërronte. Kjo ishte një përpjekje përtej fuqisë së çdo individi të vetëm. Nga poezitë e tij të mëdha – për shembull, “Të lirët e rrethuar”, e frymëzuar nga rrethimi dhe vuajtjet e qytetit të Misolongut – na kanë mbetur vetëm disa fragmente, si pluhur nga një diamant që mjeshtri e mori me vete në varr. Nuk kemi asgjë pos fragmente dhe hapësira të zbrazëta për të kujtuar luftën e këtij shpirti të madh që ishte aq i rënduar sa dhe teli i harkut që është gati të kërcasë. Shumë breza të shkrimtarëve grekë janë përkulur mbi këto fragmente dhe mbi ato hapësira të zbrazëta. Solomos vdiq më 1857. Më 1927 u botua për herë të parë I Gynaika tis Zakynthos [Gruaja e Zantes] dhe kjo e vendosi atë si shkrimtar të madh proze, mu siç ishte njohur për një kohë të gjatë si poet i madh. Kjo është një vepër madhë­shtore që lë një ndikim të thellë në mendjet tona. Në një mënyrë të rëndësishme, fati e deshi që shtatëdhjetë vjet pas vdekjes së tij, Solomos të përgjigjej përmes këtij mesazhi ndaj trazimeve të brezave të rinj. Ai gjithmonë ka qenë një fillim.

Andreas Kalvos, një bashkëkohës i Solomosit, ka qenë njëri ndër figurat më të izoluara në letërsinë greke. Nuk ka qoftë edhe një portret të vetëm të tij. Mik i poetit italian Ugo Foscolo, ai së shpejti u zu në një grindje me të. Ai u lind në ishullin e Zantes dhe jetoi për shumë vite në Korfuz. Duket sikur nuk ka pasur ndonjë kontakt me Solomosin. E tërë vepra e tij përbëhet nga një vëllim i hollë prej njëzet odesh të botuara kur akoma nuk kishte mbushur tridhjetë vjet. Në rininë e tij, ai udhëtoi me të madhe në Itali, Zvicër dhe Angli. Kishte një mendje të lartë të pajisur me idetë morale të mbarimit të shekullit tetëmbëdhjetë, shumë i virtytshëm dhe kundërshtar i madh i tiranisë. Poezia e tij u inspirua nga madhështia dhe pikëllimi i një kombi të martirizuar. Është prekëse të shohësh se si ky njeri, që humbi të ëmën si fëmijë, në thellësinë e vetëdijes së tij identifikon dashurinë për nënën e tij të humbur me atë për atdheun e tij. Gjuha e tij është e çrregullt, ritmet i ka idiosinkretike. Ai kishte një ideal klasik në mendjen e tij dhe urrente atë që ai e quante “monotoni e poezive kretase”, që i kishin dhënë aq shumë Solomosit. Por imazhet e tij janë flakërime vetëtime dhe me një forcë të tillë imediate saqë duken sikur copëtojnë poezinë e tij. Pas një jete vetmitare në Korfuz, duke iu përkushtuar studimit, ai i la ishujt jonianë përgjithmonë. Ai u martua për herë të dytë në Londër dhe gruaja e tij hapi një shkollë me konvikt për vajzat në një qytet të vogël provincial në Angli. Atje ai jetoi për katër­mbëdhjetë vjet deri kur vdiq pa u kthyer asnjëherë më në Greqi.

Bëra një pelegrinazh në këto rajone i ndjekur nga fantazma e Tenisonit. Një plak që e donte atë pjesë të vendit më ka thënë se ai kishte intervistuar një herë plakat tetëdhjetëvjeçare që kishin qenë nxënëse të Kalvosit dhe kujtimet e të cilave ishin përplot respekt për mësuesin e tyre të vjetër. Por, prapëseprapë, nuk arrita të lirohesha nga imazhi i atij njeriu që nuk ishte fytyrë, i veshur në të zezë, duke i rënë lirës së tij në kepin e izoluar. Vepra e tij ra në harresë; pa dyshim, zëri i tij nuk pël­qente me shijen për retorikën joreale dhe romantike që kishte pushtuar Athinën në atë periudhë. Ai u rizbulua rreth vitit 1890 nga Kostis Palamas. Greqia në ndërkohë ishte pjekur dhe ishte koha kur forcat e reja të Greqisë moderne po shpërthenin. Lufta për një gjuhë të gjallë po zgjerohej. Kishte zmadhime, por kjo ishte e natyrshme. Beteja, që vazhdoi për shumë vite, kaloi përtej letërsisë dhe u karakterizua nga dëshira për të sfiduar çdo aspekt të së tashmes. Ajo iu kthye me entuziazëm arsimit publik. Format dhe idetë e gatshme hidheshin poshtë. Kishte një dëshirë për të ruajtur trashë­giminë e të lashtëve, por në të njëjtën kohë kishte një inte­resim në mesin e njerëzve të zakonshëm; kishte një dëshirë për të ndriçuar njërin nga tjetri. U shpreh interesim për identitetin e grekëve sot. Studiuesit dhe drejtuesit e shkollave u angazhuan në këtë betejë. Studime të rëndësishme të fol­klorit grek u bënë gjatë kësaj periudhe dhe kishte një kuptim gjithnjë më të madh të vazhdimësisë së traditës sonë, si dhe një nevojë për një frymë kritike.

Kostis Palamas lozi një rol të madh në këtë lëvizje. Kam qenë i mitur kur e pashë për herë të parë; po mbante një ligjëratë. Vinte trupshkurtër, por që linte një përshtypje me sytë e tij të thellë dhe me zërin e tij, që ishte i pasur me një cilësi disi të ndruajtur. Vepra e tij ishte e gjerë dhe pati ndikim me dekada në jetën letrare greke. Ai shprehej në të gjitha zhanret e poezisë – lirikë, epikë dhe satirikë. Në të njëjtën kohë, ai ishte kritiku ynë më i rëndësishëm. Kishte njohuri të habitshme të gjuhëve të huaja, një dëshmi tjetër kjo që Greqia gjendet në udhëkryqe dhe se që nga koha e Herodotit apo Platonit nuk ka qenë asnjëherë e mbyllur ndaj rrjedhave të huaja, sidomos në çastet e saj më të mira. Palamas kishte pashmangshmërisht armiq, shpesh nga mesi i atyre që kishin përfituar nga rruga që kishte hapur ai. Unë e quaj atë një forcë të natyrës në krahasim me të cilën kritikët duken të vegjël. Me paraqitjen e tij, u duk sikur një forcë e natyrës, e mbajtur dhe e grumbulluar për më së një mijë vjet purizmi, më në fund kishte shpërthyer. Kur lirohen për të vërshuar fushën e etur, nuk duhet pyetur nëse bartin vetëm lule. Palamas ishte thellësisht i vetëdijshëm për të gjitha komponentët e qyte­tërimit tonë, antikë, bizantinë dhe modernë. Një botë e gjërave të pashprehura gëluan në shpirtin e tij. Ishte ajo botë, bota e tij, që ai e çliroi. Nuk do të thosha se kjo begati nuk e dëmtoi atë kurrë, por njerëzit që u tubuan rreth arkivolit të tij më 1943 ndien qartë diçka nga ajo që ua thashë kur në çastin e lamtumirës së fundit kënduan spontanisht himnin tonë kombëtar, himnin e lirisë para syve të autoriteteve pushtuese.

Njëqind e pesëdhjetë e katër poezi përbëjnë veprën e njohur të Constantine Cavafyit, i cili qëndron në skajin tjetër të Palamasit. Ai është nga poetët e rrallë forca motivuese e të cilit nuk është fjala; rreziku qëndron në teprinë e fjalëve. Ai ishte pjesë e kulturës helenike që lulëzoi në Egjipt dhe që sot po zhduket. Pos disa mungesave, ai kaloi tërë jetën në Aleksandri, në qytetin e tij të lindjes. Arti i tij karakterizohet nga refuzime dhe nga ndjenja e tij e historisë. Me histori nuk mendoj përshkrimet e së kaluarës, por për historinë që gjallon në të tashmen dhe që hedh dritë mbi jetën tonë të tashme, mbi dramën dhe fatin e saj. Unë e krahasoj Kavafin me atë Proteun e brigjeve aleksandrine, i cili, thotë Homeri, ndryshonte formën e vet pareshtur. Tradita e tij nuk ishte ajo e artit popullor, që kishin ndjekur Solomos dhe Palamas, por tradita e skola­stikëve. Ndërkohë që ata nxirrnin frymëzimin e tyre nga ndonjë këngë apo përrallë popullore, ai i kthehej Plutarkut apo ndonjë kro­nisti të panjohur apo veprave të Ptolemeut apo Seleusidit. Gjuha e tij është një përzierje e asaj që kishte mësuar nga familja e tij (një familje e mirë nga Kostandino­poja) dhe asaj që kishte kapur veshi i tij në rrugët e Aleksandrisë, ngaqë ishte njeri qyteti. Atij i pëlqenin vendet dhe periudhat në të cilat kufijtë nuk janë mirë të përcaktuar, ku personalitetet dhe besimet janë fluide. Shumë nga kara­kteret e tij janë pjesërisht paganë dhe pjesërisht të krishterë, apo jetojnë në një mjedis të përzier: “Sirianë, grekë, armenë, medeas”, siç thotë. Porsa të jeni njohur me poezinë e tij, do të filloni të pyesni nëse ky nuk është një projeksion i jetës sonë të tanishme në të kaluarën, apo nëse ndoshta historia nuk ka vendosur fare papritur ta pushtojë ekzistencën tonë të tanishme. Bota e tij është një botë para­prake që kthehet në jetë me hirësinë e një trupi të rinuar. Miku i tij, E. M. Forster, më ka treguar se, kur e kishte lexuar për herë të parë një përkthim të poezive të tij, Kavafi kishte klithur i befasuar, “po, ju e kuptoni, i dashur Forster, ju e kuptoni”. Ai kishte harruar tërësisht se çfarë do të thoshte të jesh i kuptuar!

Koha ka kaluar që atëherë dhe Kafavi është përkthyer me shumicë dhe është komentuar. E kam fjalën tani për poetin tuaj të vërtetë dhe helenistin zemërgjerë, të ndjerin Hjalmar Gullberg, i cili e prezantoi Kavafin në Suedi. Por Greqia ka disa aspekte dhe jo të gjitha janë të qarta. Po mendoj për poetin Anghelos Sikelianos. E kam njohur mirë dhe është lehtë të kujtosh zërin e tij madhështor kur recitonte poezinë e vet. Ai kishte diçka nga shkëlqimi i një bardi të një kohe të shkuar, por në të njëjtën kohë ishte jashtëzakonisht i familjarizuar me tokën dhe fsha­tarët tanë. Të gjithë e donin. Atë e quanin thjesht “Angelos”, si të ishte njëri prej tyre. Ai e dinte vetvetiu se si të krijonte një raport midis fjalëve dhe sjelljes së një bariu nga Parnasi apo një gruaje fshatare dhe botës në të cilën ajo jetonte. Ai ishte i push­tuar nga një zot, një forcë e përbërë nga Apolloni, Dionisi dhe Krishti. Një poezi që ai e shkroi një nate kërshëndellash gjatë luftës së fundit, “Dionisi në grazhd”, fillon me “i dashuri fëmija im, Dionisi dhe Krishti im”. Është vërtet e mrekullueshme të shohësh se si në Greqi religjioni i vjetër pagan është shkrirë me krishterimin ortodoks. Në Greqi edhe Dionisi ishte perëndi e kryqëzuar. Kafavi, që e ndiente fuqimisht dhe deklaronte rin­gjalljen e njeriut dhe të botës, është, megjithatë, i njëjti njeri që ka shkruar, “vdekja është e vetmja rrugë”. Ai e kuptonte se jeta dhe vdekja kanë dy fytyra të së njëjtës gjë. Unë e vizitoja sa herë që kaloja nëpër Greqi. Ai vuajti shumë nga një sëmundje e gjatë, por forca që e frymëzonte atë nuk e la deri në fund. Një mbrëmje në shtëpinë e tij, pas një alivanosje që na alarmoi, ai më tha, “kam parë terrin absolut, ishte papërshkrueshëm i bukur”.

Tani do të dëshiroja të mbaroja këtë përshkrim të shkurtër me një njeri që gjithmonë ka qenë i dashur për mua. Ai më ka ndihmuar në çaste të rënda, kur çdo shpresë thuajse kishte ikur. Ai është një rast skajshmërisht kontrovers, madje edhe në vendin tim. Nuk është intelektual. Por intelekti i hedhur mbi vete nga­njëherë kërkon rifreskim, si i vdekuri që kishte nevojë për gjak të freskët para se t’i përgjigjej Ulisit. Në moshën tridhjetë e pesëvjeçare, ai mësoi të shkruante dhe të lexonte që të mund të përshkruante, siç thoshte ai, se çfarë kishte parë gjatë luftës së pavarësisë, në të cilën ai kishte marrë pjesë aktivisht. Ai quhet Ioannis Makriyannis. Unë e krahasoj atë me një nga ata drurë të vjetër ulliri në vendin tonë të formësuar nga elementet dhe që, besoj, mund t’i mësojë urtësinë njeriut. Edhe ai ishte formësuar nga elemente njerëzore, nga shumë breza të shpirtrave njerëzorë. Ai u lind nga mbarimi i shekullit tetëmbëdhjetë në brendi të Greqisë, afër Delfit. Ai na rrëfen se si e ëma e tij e varfër, derisa po mblidhte shkarpa, u zu nga dhembjet dhe e lindi atë në pyll. Ai nuk ishte poet, por kënga ishte brenda tij, siç ka qenë gjithmonë në shpirtin e njerëzve të zakonshëm. Kur e vizitoi një i huaj, një frëng, ai e ftoi atë për drekë. Ai rrëfen, “mysafiri im donte të dëgjonte ndonjë nga këngët tona dhe unë i shpika disa”. Ai kishte një talent të veçantë të të shprehurit. Shkrimet e tij i ngjajnë një muri të ngritur gur më gur; të gjitha fjalët e tij kryejnë funksionin e vet dhe i kanë rrënjët e veta. Nganjë­herë ato kanë diçka homerike në lëvizjen e tyre. Askush tjetër nuk më ka mësuar më shumë se si të shkruaj prozë. Atij nuk i pëlqenin shtirjet e retorikës false. Në çaste zemërimi ai klithte, “e keni emëruar një komandant të ri në kështjellën e Korintit – një pedant. Ai quhet Akil dhe kur dëgjoni emrin e tij do të mendoje se është Akili i famshëm dhe se emri i tij do të hynte në luftë. Por emri nuk hyn kurrë në luftë; në luftë hyn tri­mëria, dashuria për atdheun, virtyti”. Po, në të njëjtën kohë, ndiejmë dashurinë e tij për trashëgiminë antike, kur u thoshte luftëtarëve që donin t’ua shisnin dy shtatore të huajve: “Edhe nëse u paguajnë dhjetë mijë talerë, mos i largoni shtatoret nga ky dhe. Ne për to kemi luftuar”. Duke parë se lufta kishte lënë shumë plagë në trupin e këtij burri, do të përfundonim me të drejtë se këto fjalë kishin peshë të veçantë. Nga mbarimi i jetës së tij, fati i tij ishte tragjik. Plagët e tij i shkaktuan dhembje të padurueshme. Ai u persekutua, u fut në burg, u gjykua dhe u dënua. Në dëshpërimin e tij, ai i shkruante letra Zotit. “Po, Ju nuk na dëgjoni, Ju nuk na shihni”. Ky ishte fundi. Makrianis vdiq nga mesi i shekullit të kaluar. Kujtimet e tij u zbardhën dhe u botuan më 1907. U deshën shumë vite që të rinjtë ta kuptonin madhështinë e tij.

Ju fola për këta burra, sepse hijet e tyre më kanë ndjekur që kur nisa rrugën time për në Suedi dhe ngaqë përpjekjet e tyre paraqesin për mendjen time përpjekjet e një trupi të shkall­muar me shekuj që, me zinxhirët përfundimisht të këputur, rifiton jetën dhe kërkon dhe gjurmon për veprimtarinë e vet të natyr­shme. Pa dyshim, përshkrimi im ka shumë kufizime. Kam bërë shtrembërime duke thjeshtësuar tepër. Kufizimi që mua nuk më pëlqen posaçërisht ka të bëjë me çdo çështje personale. Kam lënë jashtë, s’do mend, shumë emra të mëdhenj si, për shembull, Adamantios Korais dhe Alexandros Papadia­mantis. Por si mund të flas për të gjithë këta pa bërë një përzgjedhje? Më falni për mangësitë. Sidoqoftë, unë shtrova vetëm disa karakteristika dhe këtë e kam bërë sa më thjesht që ka qenë e mundur. Pos këtyre njerëzve, si dhe në periudha që i ndajnë ata, ka pasur natyrisht shumë breza punëtorësh të përkushtuar që kanë flijuar jetën e tyre për të çuar ca me përpara shpirtin drejt asaj shprehje të shumëfishtë, që është shprehja greke. Do të doja, po ashtu, ta shprehja solidaritetin tim me popullin tim, jo vetëm me mjeshtrit e mëdhenj të mendjes, por edhe më të panjohurit, të injoruarit, atë që zhyten në një libër me po aq përkushtim sa përkulemi mbi një ikonë, me fëmijët që ishin të detyruar të ecnin më këmbë me orë të tëra për të vajtur në shkollë larg nga fshatrat e tyre, “për t’i mësuar germat, gjërat e Zotit”, siç thuhet në një këngë të tyre. Për t’i dhënë edhe një herë zë mikut tim Makrianis, nuk duhet thënë “Unë”, por duhet të themi “ne”, sepse njeriu s’bën dot asgjë vetë. Mendoj se kjo duhet të jetë kështu. Unë kam nevojë për këtë solidaritet, ngaqë, nëse unë nuk i kuptoj njerëzit e vendit tonë me virtytet dhe veset e tyre, mendoj se s’do t’i kuptoja njerëzit e tjetër në botën mbarë.

Nuk ju kam folur për antikët. Nuk desha t’ju lodh. Mbase do të duhej të shtoj disa fjalë. Që nga shekulli pesëmbëdhjetë, që nga rënia e Bizantit, ata janë shndërruar gjithnjë e më shumë trashëgimi e njerëzimit. Ata janë integruar në atë që ne e quajmë qytetërim evropian. Ne gëzohemi që aq shumë kombe kanë kontribuar që t’i kemi ata sa më afër jetës sonë. Megjithëqë, ka disa gjëra që kanë mbetur posedime tona të patjetërsue­shme. Kur e lexova Homerin, fjalët e thjeshta “daoz helioio” – sot do të thosha “dëz tou hliou” (drita e diellit) – përjetoj një familjarizim që del nga një shpirt kolektiv dhe jo nga një për­pjekje intelektuale. Ai është një ton, do të thosha, harmonia e të cilit arrin larg, që ndihet ndryshe nga çdo gjë që mund të sjellë një përkthim. Sepse, ne, pas së gjithash, flasim të njëjtën gjuhë – një gjuhë të ndryshuar, nëse doni, nga një evoluim prej disa mijëra vjetësh por, pavarësisht prej të gjithave, që i ka qëndruar besnike vetes – dhe ndjenja për një gjuhë vjen nga emocionet po aq sa dhe nga dituria. Kjo gjuhë tregon gjurmët e veprave dhe të qëndrimeve të përsëritura gjatë epokave deri në kohën tonë. Këto gjurmë nganjëherë paraqesin një mënyrë befasuese të thjeshtësimit të problemeve të interpretimit që të tjerëve u duken shumë të vështira. Nuk do të thosha se jemi nga i njëjti gjak, ngaqë urrej teoritë raciste, por ne kemi jetuar gjithmonë në të njëjtin vend dhe kemi parë të njëjtat brigje malesh nga deti. Mbase unë përdora fjalën “traditë” pa vënë në pah se ajo s’do të thotë zakon. Përkundrazi, tradita na mban nga aftësia për t’i thyer zakonet dhe kështu ajo dëshmon vitalitetin e saj.

Nuk ju fola as për brezin tim, brezin mbi të cilin ra barra e një riorientimi moral pas eksodit të gjysmë milionë njerëzve nga Azia e Vogël dhe që dëshmoi një dukuri unike në histo­rinë greke, vërshimin në brendi të vendit, përqendrimin e popullsisë sonë të shpërndarë një kohë në qendrat prosperuese në mbarë botën.

Dhe, së fundi, nuk kam folur për brezin që erdhi pas nesh, fëmijëria dhe rinia e të cilit u ngatërrua gjatë viteve të luftës së fundit. Ai, pa dyshim, ka probleme të reja dhe botëkuptimet e veta: Greqia po bëhet gjithnjë më e industrializuar. Shtetet po afrohen njëri me tjetrin. Bota po ndryshon. Lëvizjet e saj po përshpejtohen. Do të mund të thoshim se është karakteristike për brezin e ri për të vënë në pah humnerat, qoftë në shpirtin njerëzor, qoftë në universin rreth nesh. Koncepti i kohëzgja­tjes ka ndryshuar. Është një brez i pikëlluar dhe i trazuar. Unë i kuptoi vështirësitë e tyre. Ata, pas së gjithash, nuk ndry­shojnë shumë nga tonat. Një punëtor i madh i lirisë sonë, Righas Pheraios, na ka mësuar: “Mendimet e lira janë mendime të mira”. Por do të doja që rinia jonë të mendojë njëkohësisht edhe për thënien e skalitur mbi qemerin e portës së univer­sitetit tuaj në Upsala: “Mendimet e lira janë të mira; mendi­met e drejta janë më të mira”.

Arrita në fund. Ju falënderoj për durimin. Jam, po ashtu, mirënjohës që “bujaria e Suedisë” më ka lejuar që në fund të ndihem sikur të isha “askushi” – në kuptimin që ka kjo fjalë kur Uliksi e tha kur iu përgjigj Ciklopit, Polifem: “Outiz” – askushi, në atë rrymë misterioze që quhet Greqi. /Marrë nga numri i 12 i revistës “Akademia”/Telegrafi/