Stefani, Marketini, Aleksi, Mondi, Niku, Arbeni, Durimi, Alfredi, Arjani… si shumë të rinj tjerë ishin viktima të humorit të zi të pushtetit që kishte të drejtën absolute për t’u tallë. E mira ishte larg dhe lufta bëhej veç mes të keqes e më të keqes. Sa për me mbetë gjallë, mundësisht njeri, e mbi të gjitha ëndërrimtar… Një analizë ndryshe e veprës më të fundit të Stefan Çapalikut, “Secili çmendet simbas mënyrës së vet” (Vëllimi II).
POPULLI I VOGËL NË INJORANCËN E MADHE
Më 29 nëntor 1969, për 25-vjetorin e çlirimit të vendit, rrugëve të Tiranës ishte organizuar një paradë që tregonte “fuqinë” ushtarake të Shqipërisë komuniste. Atëbotë, lideri komunist i këtij shteti, Enver Hoxha, mendonte t’i “jepte fund” izolimit e që posë me Kinën, të nisë bashkëpunimin edhe me Republikën Popullore të Kongos – të themeluar atë vit, sipas ideologjisë marksist-leniniste; e me Sirinë e udhëhequr nga socialisti Salah Jadid – armikun e shteteve “reaksionare” arabe që rrinin të “heshtura” kundrejt Izraelit (me besimin e kotë të tij tek shtetet komuniste, Siria e humbi Rrafshnaltën e Golanit).
Po më 1969, Shtetet e Bashkuara i dërguan njerëzit në Hënë. Në shtetin “reaksionar”, në Bashkimin Sovjetik, lajmi u dha në mediat kryesore. Por, u cek se, njeriu i parë në hapësirë megjithatë është rusi Yuri Gagarin. Në Shqipëri, më 1969 lajm kryesor ishte botimi i fjalimeve të Enverit, të mbajtura më 1967 e 1968 – vite këto kur ai kërkonte të hiqej edhe synetllëku. Në Kosovë, lajmi për zbarkimin në Hënë u dha. Disa e besuan. Disa që e treguan te masat injorante u shpallën budallenj. E, një plak “intelektual” katundi, ishte i dyshimtë. Kur i thanë se njerëzit shkelën në Hënë, ai u ndal dhe e dha me bindje këtë përgjigje: “Rren o, kanë ra diku në Qyqavicë!”
Në komunizëm kishte liri dhe mirëqenie solide për një pakicë individësh, por jo edhe kolektive! E njëjta vlente edhe për shqiptarët e sunduar nga vetja e nga i huaji. Ata, në Shqipërinë sovrane e në Kosovën e pushtuar, i ndante edhe një paradoks. Në njërin vend haje burg po të thoshe diçka që nuk do ta pëlqente Enver Hoxha, në tjetrin haje burg po të flisje mirë për të. Kështu, populli i ndarë me një kufi të përbashkët, ishte shumë larg njërit-tjetrit. Gjithçka ishte larg. Sepse bota ishte e madhe. Sa injoranca dhe robëria e shqiptarit të vocërr e të pashpresë që shpesh s’i mbetej ku të kërkonte çlirim pos te shtypja në anën tjetër të kufirit.
Qyqavica ishte larg… te fundi i botës!
BOTA PËRFUNDON NË QYQAVICË, E BERLINI ËSHTË MË LARG SE HËNA
Njëzetë vite më vonë, më 25 dhjetor 1989, në një kryengritje vritet diktatori komunist i Rumanisë, Nicolae Ceaușescu. Ky dhe Enver Hoxha ishin të vetmit liderë komunistë që nuk krijuan borxhe shtetërore. Sepse, populli jetonte me racione. Imazhin e ekzekutimit të tij, me të shoqen Elena, e kanë parë komunistët e Shqipërisë. Por, lajm më me “rëndësi” ishin ato të këtij lloji: “Veprimtari për Shqipërinë në Dar Es Salam të Tanzanisë, me rastin e 45-vjetorit të çlirimit të vendit…!” Nga ky ekzekutim mësime nuk nxori as diktatori i Serbisë, Sllobodan Milosheviq, i cili më 1989 suprimoi autonominë e Kosovës dhe nisi të shtypte dhunshëm demonstratat e shqiptarëve për të drejta të barabarta – duke burgosur e vrarë shumë pjesëmarrës në to.
Pak më herët gjatë këtij viti, në gusht 1989, “Adami dhe Evelina” nisen për pushimet e planifikuara – në një rrugëtim për të njohur veten dhe dashurinë e tyre. Gjithçka nis me 19 gusht 1989, kur i hipin veturës të përgatitur me gjërat e nevojshme për pushim. Nga Gjermania Lindore ata kalojnë Çekosllovakinë, për të hyrë në Hungari. Ndërkohë tronditen themelet e komunizmit. Hungaria hap kufirin me Austrinë nga ku ata kalojnë në Gjermaninë Perëndimore – para nëntorit të lëvizjes së lirë në të dy anët e Berlinit të ndarë. Por, me lirinë e ëndërruar vjen edhe zhgënjimi, siç ishte zhgënjyer Milan Kundera, kur iku në Francë. Adami lirohet nga diktatura, por si një artist po binte në robërinë e kulturës masive të imponuar nga mediat dhe nga reklamat.
Ky rrëfim trajtohet në veprën “Adami dhe Evelina” të shkrimtarit Ingo Schultze. Dashuria aty është e paqartë. Por, zbërthen një realitet dhe një dilemë të kohës të një populli të civilizuar. Realiteti shqiptar ishte krejt ndryshe. Dilemat e tilla psikologjike e kulturore nuk i kaplonin ata në Kosovë e aq më pak në Shqipëri ku ëndërr ishte veç të hipje në veturë private, me gjërat e nevojshme për pushim, e të mësyje pa problem kufirin.
Këtë absurd shqiptar më së miri e zbërthen një shkodran: Aleksi, i riu i cili me vite të tëra bënte plane për të ikur nga Shqipëria, e që përherë dështonte se “dikush ia vidhte idetë!” Kur e ngushëllojnë miqtë më 1989 – ata që dëgjonin në qoshe lajmet nga shtetet tjera – se ka rënë Muri i Berlinit dhe se valët e ndryshimit e të bashkimit do të vijnë, ai me zemër të plasur thotë: “Po a e di ti more sa larg asht Berlini prej këtu?!”
FJALËT SI IMAZHE
Në fëmijëri, më 1969, nis kujtesa e shokut të Aleksit, shkrimtarit dhe dramaturgut Stefan Çapaliku. E, deri më 1989, pothuajse asgjë nuk lëvizi për të mirë në botën shqiptare. Këtë gjendje, në pjesën e Shqipërisë, në një vend të vogël po të madh për nga vuajtjet e paradokset sa edhe vet udhëtimi në Hënë, e përshkuan Çapaliku në vëllimin e dytë të romanit, “Secili çmendet simbas mënyrës së vet”,
Romani ka 29 tregime dhe është ndarë në dy pjesë: “Fundi i tunelit dukej i errët dhe i pafund” dhe “Midis të metave kemi edhe dobësi”. Pjesa e tretë, “Sistemi ndërroi si të ishte një fletë libri”, është veç fletë e zbrazët libri, që duhet ta mbushin ata që e dinë se si ndodhi kjo! Por, këtë askush saktë nuk do ta dijë kurrë! As atë se si aq lehtë i bindur, i nënshtruar e mizor ishte shqiptari gjatë komunizmit.
Vepra e re e Çapalikut është pra vazhdim i romanit me të njëjtin titull, ku ai shpalos kujtimet e tij fëmijërore deri te vdekja e Enver Hoxhës. Përmes lagjes së Gjuhadolit, në vëllimin e parë zbërtheu Shkodrën që s’është më, sepse heronjtë e tij të fëmijërisë vdesin një nga një! Këta heronj rrallohen edhe më shumë; përmenden shumë më pak te vëllimi i dytë. Tash janë veç kujtimet për njerëzit e ngritur e të guximshëm, vendin e të cilëve s’po e zë thuajse askush. Sepse, komunizmi i krijoi kopjet e zbehta, e tranzicioni “kopjet e zbehta të kopjes së zbehtë të idesë”!
Çapaliku, si në romanin e parë ashtu edhe në të dytin, na dëshmon se ka kujtesë të shkëlqyeshme. Por, atë kujtesë di ta bartë te lexuesi me një stil unik shkrimi. Thjeshtë, bukur, si pakkush. Për nobelistin kolumbian Gabriel Garcia Marquez kanë thënë se imagjinata e tij prodhon rrëfime me imazhe. Këto imazhe i sheh secili që lexon edhe veprat e Çapalikut!
Në anën tjetër, mjeshtri i imazheve, regjisori polak Krzysztof Kieslowski, zbërtheu Dhjetë Urdhrat biblikë në realitetin komunist përmes banorëve të një kompleksi banesor. Ai këtë e bëri me një thjeshtësi për xhelozi, duke mos i shfaq njerëzit tek presin në rend për bukë, as ushtarët, e as politikanët… Varfëria dhe vuajtjet vërehen përmes kuadrove të zymta, por aty njerëzit janë kryesorët – më të rëndësishëm se politika e se forca që mban pushtetin. Për këta 10 filma, një nga regjisorët më të mëdhenj në histori, amerikani Stanley Kubrick, ka thënë: “Nuk i shihni idetë tek vijnë, por më vonë e kuptoni se sa thellë janë shtrirë në zemrën tuaj”. Edhe Çapaliku merret me njerëzit e jo pushtetin. Por, realiteti i hidhur aty është. Nuk shmanget. Mjafton ta lexosh fjalinë se “shitëset e bukës më dukeshin të gjitha si gra oficerësh”, të pushtetshme e të frikshme, për ta kuptuar varfërinë, gjërat që nuk janë siç duhet të jenë, dhe se sjelljet absurde janë produkt i një sistemi edhe më absurd që edhe dashurinë e bën të rrezikshme e humorin kërcënues!
Si pushteti… si populli!?
KOHA KUR DASHURIA ISHTE VEÇ NJË FJALË
Romani i Çapalikut ka edhe një veçanti, sepse i takon një zhanri letrar pothuajse të paprekur nga shqiptarët. Fjala është për “Bildungsroman” – siç i thonë në gjermanisht; apo “Coming-of-age story” – siç i thonë në anglisht. Meqë në shqip nuk ka përkthim adekuat për këto fjalë, mjafton mbase sqarimi se ky zhanër trajton maturimin e kryepersonazhit, pjekjen psikologjike e morale të tij, konfliktin me shoqërinë dhe kërkimin e përgjigjeve për realitetin nga përvoja dhe ballafaqimet e përditshme. Derisa në pjesën e parë të romanit, maturimi i autorit ballafaqohej edhe me humorin e intelektualëve të Shkodrës, si mekanizëm mbrojtës, në atë të dytin sheh dhembje të madhe edhe në situatat më komike.
Më 1969, teksa lëvizjes së hipikëve po i vinte fundi, “Seksi, droga dhe rokenrolli” ishte motoja e rinisë së Perëndimit. “Seksi, rakia dhe cigaret” ka mundur të ishte motoja e rinisë së Shqipërisë komuniste në atë kohë e 20 vitet e ardhshme. Krizë mund të kishte për bukë, po jo për realizimin e kësaj motoje – sidomos me raki e cigare. Tradhti nuk ishe kurvëria, as dehja e as tymosja. Madje, këto forma ngushëllimi, si shmangie nga realiteti e kalim në një botë paralele të lirisë, ishin mjete që i shërbenin shpesh edhe pushtetit. Me raki e duhan të keq, po me bollëk për të gjithë, e dëmtoje shëndetin dhe duhej të merreshe më shumë me veten se sistemin. Ndërsa, përmes seksit mund të flisje, të vëreheshe edhe atëherë kur “jetoje pa u vënë re”!
Ky ishte mekanizmi mbrojtës, plot dhembje, i rinisë së izoluar e të pashpresë së Shqipërisë së viteve 1980: me cigare e raki në stomakun bosh, për ta bjerr kohën e për ta ndjerë jetesën në një realitet virtual. Ndonjë biskotë ishte bonus. Bonus ishte edhe një e dashur, por shpeshherë bonus i rrezikshëm. Siç ishte Ana B., e bukur, e gjatë… femra fatale që ia la Çapalikut një bombë të kurdisur në dorë: një fletore me poezi revizioniste, të shkruar nga njerëzit e regjimit për t’i futur të “dyshimtët” në grackë! Bonus ishin edhe lekët, me të cilët madje mund ta përshtatje edhe biografinë – për qejfet e pushtetit!
Ky ishte pra realiteti i Shqipërisë komuniste, të zhytur në korrupsion e krime të ndryshme ordinere që fshiheshin nga sistemi; ky ishte realiteti që e bënte poet një mediokër si Selami Çarraniku; ky ishte realiteti i utopisë komuniste ku asgjë s’ishte e vërtetë. As bukuria e Ana B.-së që si shërbëtore e regjimit verifikonte biografinë e Çapalikut. Dashuria ishte veç një fjalë. Në rrethana të tilla, femra që inspironte krijuesit u bë burim i frikës. Gjenarin Gajtazi i mbijetoi denigrimet e shumta që ia bëri pushteti, por atë e vret tradhtia e gruas, madje me njeriun e humorit – Simon Drishti.
Armiku i brendshëm dhe i jashtëm, të proklamuar nga pushteti për të mbajtur përherë nën vëzhgim masat, ishin realiteti i njerëzve të rëndomtë. E mira ishte larg. Jeta ishte jo lufta mes të mirës e të keqes, por mu ashtu siç ka thënë shkrimtari rus, Joseph Brodsky: “Lufta në mes të keqes dhe më të keqes”! Sa për me mbet gjallë, mundësisht njeri, e mbi të gjitha ëndërrimtar!
SHTETI HUMORIST, POPULLI TRAGJIK
Si në romanin e parë “Secili çmendet simbas mënyrës së vet”, humori i situatave pra nuk mungon as te vëllimi i dytë. Humori edhe aty është mekanizëm mbrojtës, por edhe burim tjetër frike. Madje edhe të dëgjosh e të qeshesh! Sepse, kudo ku ka njerëz që mbledhin barsoleta dhe tregojnë barsoleta, ka edhe njerëz që mbledhin njerëzit që tregojnë barsoleta!
Në vitin 1973, një grup shkrimtarësh nga Kosova kishte vizituar Shqipërinë. Shoqëruesit e tyre artistë, që kishin shkruar raporte për Sigurimin, habiteshin se si Rifat Kukaj tregonte barsoleta për liderin komunist të Jugosllavisë, Josip Broz Tito. Kjo për faktin se në Shqipëri askush nuk guxonte të tallej me kreun e shtetit. Pushteti ishte ai që kishte të drejtë të tallej me popullin, jo populli me pushtetin. Pushteti ishte ai që kishte dellin për humorin më të zi e ky humor i zi e kishte shndërruar Shqipërinë në barsoletën më të madhe ku gjithçka, fatkeqësisht, ishte e vërtetë!
Kështu, po më 1973 lindi kjo “barsoletë”: në kulmin e karrierës artistike, në Institutin e Arteve arrestohet Lukë Kaçaj. Kolegët e kishin paditur se gjoja ka thanë për gazetën e Partisë, “Zëri i Popullit”, se nuk shitet politika për dy lekë. Ai iu kishte referuar çmimit të gazetës, por kjo nuk e shpëtoi. Në sy të studentëve i vihen prangat “Albanskij Shaljapinit” (Shalapinit shqiptar, sipas basit më të njohur rus, Feodor Chaliapin), që kishte studiuar në Moskë e që kishte kënduar nëpër skenat më të mëdha të vendeve të Lindjes.
Personazh barsoletash u bë edhe Çapaliku, të cilin pas diplomimit e dërgojnë, pa i ofruar zgjedhje, të japë mësim në Lekbibaj të Tropojës. Kjo “barsoletë” për pak sa nuk e çmend atë. Ai kaplohet nga obsesioni për gjërat e vogla. Kishte ankthe e momente të depresionit. Për herë të parë po kthehej në një qenie pa kujtesë: “Në të vërtetë ishte një gjendje vetëm në kohën e tashme. Nuk kishte as të shkueme e as të ardhme.”
Ky ishte viti 1989. Viti i ndryshimeve të mëdha. Këtë vit, gjermanolindorët e krijuan këtë barsoletë: “Sekretari i Përgjithshëm i Komitetit Qendror të Partisë Socialiste të Unitetit të Gjermanisë, Erich Honecker, arrin herët në mëngjes në zyrën e tij. E përshëndet Diellin, duke i thënë: ‘Mirëmëngjesi, i dashur Diell’ – ‘Mirëmëngjesi, i dashur Erich!’ Honecker punon dhe pastaj në mesditë drejtohet te dritarja dhe thotë: ‘Mirëdita, i dashur Diell!’ – ‘Mirëdita, i dashur Erich!’ Në mbrëmje kthehet përsëri te dritarja dhe thotë: “Mirëmbrëma, i dashur Diell!’ Meqë nuk dëgjonte asgjë, Honecker përsërit: ‘Mirëmbrëma, i dashur Diell! Çfarë po ndodhë?’ Dielli ia kthen: ‘Puthmë n’bythë…, tash jam në Perëndim!’”
Por, lajmet për Perëndimin e Diellit komunist nuk arrinin në Lekbibaj. Lajmet që shkonin aty ishin: “Mbahet Plenumi i Komitetit Qendror te Partisë Komuniste të Bullgarisë”; “Në Ganë hapet Kongresi i shkrimtarëve afrikanë”; “Darkë për nder të ministrit të jashtëm të Kubës”; “Propozimet amerikane janë të papranueshme, deklaron ministri i jashtëm palestinez”…
Humor, gjithçka ishte humor… i zi!
DHEMBJA KUDO, ËNDRRA DIKU…
“Secili çmendet simbas mënyrës së vet II” ka pra 29 tregime, me shumë e shumë ngjarje e rrëfime që lexohen me një frymë. Nëse te romani i parë i Çapalikut, te fëmijëria e tij megjithatë e hasje të bukurën, intelektin e shpresën, ato këtu pothuajse mungojnë. Dhembja është kudo: te ditëlindja e Marketinit; te traumat e burgut dhe frika e Vitorit nga uji; te paraja me të cilën s’mund të blije asgjë; te ëndrra për të pasur makinë e me u ndal kudo; te falsifikatori Dik Zeka dhe talenti i tij për të shkruar letra; te Filipi që ua qepë burrave xhaketat e mëdha, i bindur se me atë kostum që do të martoheshin edhe do të vdisnin; te takimet me Zef Zorbën; te studimet e shtrati i çrregulluar; te brekët e vrugëta; te klori që thuhej se hidhej nga partia në çaj, për të mbajtur nën kontroll organet gjenitale mashkullore që të mos bëjnë kryengritjen që do të cenonte moralin komunist; te “biznesi” me latat e drekës; te “maksima” e mbijetesës se “lypja ka faqen e zezë, po pa gja s’të lë”; te jeta si film e Nikut; te arratisja e Mondit; te nëna, baba, shtëpia e gjyshes dhe daja në burg; te momenti kur thuhet se “poezia nuk shkruhet, ajo jetohet”; te dehja me Durimin dhe grisja e posterit me slogan komunist; te mohimi i vetëvrasjes; te takimet me Ana B.-në; te ceremonia e diplomimit; te çadra që s’e kthen Sadiku; te portreti i femrës së gjallë nga piktori i të vdekurve; te ushtrimet ushtarake dhe armiku virtual; te takimi me Mikel Beltojën “të cilin e rriti Partia”; te ikja nga Lekbibaj, udhëtimi në Gjirokastër e rikthimi në besim…
Këtë dhembje ndjenin Stefani, Marketini, Aleksi, Mondi, Niku, Arbeni, Durimi, Alfredi, Arjani… Këta dhe shumë të rinj tjerë që kur u vjen dita që “pleqëria t’i pyesë ku e lanë rininë”, vështirë se do të dinë të japin përgjigjen e saktë për një kohë pa kohë. Sepse, siç thotë autori: “Fundi i tunelit ishte i errët, i lagësht dhe i pafund. Dhe, kjo me siguri vinte ngaqë askush nuk e perceptonte tunelin me fund. Ne thjesht shpresonin se ai do kishte mbarim”! Në një realitet të tillë, të errët e të frikshëm, të shpresosh do të thotë të ëndërrosh.
Te vëllimi i parë i romanit të botuar vitin e kaluar, Çapaliku perifrazon letrën që jezuiti Pjetër Meshkalla ia dërgon Mehmet Shehut. Në atë letër, si një ëndërrimtar i madh, ai paralajmëron se rinia servile që po përdhosë kishat e xhamitë, një ditë ka për t’ua hangër kryet edhe komunistëve. Kështu, Ana B. dërgohet me punë në një zonë të lëçitur të jugut, ku bëhet gruaja e një operativi. Spiuni Kristo Patanaku, e zeza e shumëkujt, denigrohet nga pushteti të cilit i shërbeu verbërisht. Dhe, në fund vjen dita kur askush nuk do të brohoras “Lavdi Partisë së Punës” e as të thotë “siç thoshte vet shoku Enver”!
Ëndrra pra ishte dëshmi se je gjallë e se i gjalli mund të shohë ditë më të mira! Ëndrra të bën vetmitar, sepse secilin ëndërron sipas mënyrës së tij. Por, megjithatë është dëshmia se do të zgjohesh e se ende i ke mendtë e kresë! Se je akoma i fortë!
Kështu dikur Shkodra u zgjua nga vdekja klinike e me të edhe një shtet – dy vite pas pushimeve të Adamit dhe Evelinës. Komunizmi në Shqipëri përfundimisht do të bjerë më 1992 – një vit pasi ky sistem u përmbys aty ku lindi, në Rusi! Viti 1992 ishte viti i Bashkimit Evropian – pjesë e të cilit Shqipëria nuk është as çerek shekulli më vonë. As bashkimi kombëtar nuk ndodhi. Kosova, jo Shqipëria, sot vendi më i izoluar në Evropë. E, satelitët veç janë shtuar në orbitë…
Si gjithmonë, për gjithçka vonë… në çdo të mirë!
Megjithatë, ti duhet të ëndërrosh!
Sipas mënyrës tënde, pra!
