Embolia pulmonare është pengimi i arteries pulmonare ose një prej degëve të saj nga një substancë (tromb, tumor, emboli ajri, dhjami) që e ka origjinën diku në trup
Prof.ass.dr.Isuf Bajrami
Specialist i mjekësisë urgjente
Qendra e Mjekësisë Urgjente-Prishtinë
Është një lloj tromboembolizmi venoz, një sëmundje relativisht e zakonshme dhe mund të jetë fatale.
Kuadri klinik i embolisë pulmonare është jospecifik dhe vendosja e një diagnoze është sfidë.
Obstruksioni patologjik i enëve të gjakut pulmonar zakonisht manifestohet si një nga katër llojet:
1. Mpiksje të shumta të vogla pulmonare
Një gjendje e karakterizuar nga gulçimi në rritje.
Për shkak të natyrës afatgjatë të këtij problemi, më shpesh përcaktohet gjatë ekzaminimeve nga mjeku i përgjithshëm/familjar.
Zakonisht nuk kërkon ndërhyrje në shërbimet e urgjencës mjekësore.
2. Mpiksje të segmentuara me infarkt pulmonar
Mund të shfaqet si dhimbje pleuritike ose hemoptizë, por me ose pa një çrregullim të vogël kardiovaskular.
3. Mpiksje të mëdha pulmonare
Obstruksioni i degëve më të mëdha të enëve të gjakut pulmonar.
Mund të manifestohet me fillim të papritur gulçim me rritje kalimtare të pulsit ose ulje të presionit të gjakut dhe shpesh i paraprin embolis masive pulmonare.
4. Mpiksje masive pulmonare
Shpesh manifestohet me humbje të vetëdijes, takipne, zgjerim të venave jugulare, dhe mundet menjëherë ose shumë shpejt (brenda 1 ore) rezulton fatale dhe nuk i përgjigjet reanimacionit kardiopulmonar.
Embolia pulmonare dhe tromboza e venave të thella mund të konsiderohen dy manifestime të njëjtit entitet, tromboembolizmi venoz.
Provat tregojnë se embolia pulmonare ishte e padiagnostikuar në rreth 70% të njerëzve te të cilët më vonë u zbulua se ishte shkaku kryesor i vdekjes.
Anamneza
Embolia pulmonare ka një gamë të gjerë simptomash. Mund të jetë asimptomatike ose të ketë një pamje klinike të shokut dhe vdekje e papritur.
Simptomat më të zakonshme të embolisë pulmonare (sipas frekuencës) janë:
• dispnea
• takipnea
• dhimbje pleuritike
• frika
• takikardia
• kolla
• hemoptiza
• dhimbje në këmbë/trombozë klinike të venave të thella
Embolia pulmonare mund të manifestohet nga një gamë e gjerë simptomash dhe shpesh është atipike. Megjithatë, 80-90% e të gjithë pacientëve me emboli pulmonare të konfirmuar tregojnë një ose më shumë faktorë predispozues (tab 1).
Faktorët predispozues për emboli pulmonare (të paktën njëri prej tyre është i pranishëm në 80-90% të rasteve).
Faktorët e riskut
Interventi kirurgjik (sidomos kohët e fundit):
• bark dhe legen
• ijë ose gju
• kujdes intensiv pas operacionit
Materniteti: Shtatzënia
Kardiak: Infarkti akut i i miokardit i mëhershëm
Probleme me ekstremitetete: Frakturë e fundit e ekstremiteteve të poshtme
• Venat me variçe
• Problemet e ekstremiteteve të poshtme të shkaktuara nga goditja në tru ose lëndimi i shtyllës kurrizore
Maligniteti: Sidomos në bark ose legen, sëmundja e avancuar metastatike
• Kimioterapia e njëkohshme
Të ndryshme: Mosha >40 vjeç (rreziku rritet më tej me moshën)
• Embolia pulmonare/tromboza e venave të thella e provuar më parë
• Imobilizimi i zgjatur
• Çrregullim i koagulimit të gjakut
• Disa trauma tjera të kohëve të fundit
Faktorët më pak të zakonshëm të rrezikut përfshijnë udhëtimin afatgjatë me ajër, rrugë ose ndryshe, që është e shoqëruar me një periudhë të gjatë palëvizshmërie, veçanërisht me qëndrimin ulur, më pas me marrjen e estrogjenit (disa pilula kontraceptive) dhe kateterizimi i venave qendrore.
Mbi 70% e pacientëve që vuajnë nga embolia pulmonare kanë trombozë të venave periferike për këtë arsye kërkohet vëmendje dhe kujdes.
Në fillim, mund të mos duket logjike të kontrollohen këmbët e pacientit me dhimbje gjoksi, por kjo mund të ketë një vlerë të madhe diagnostikuese në raste të tilla.
Rreziku i embolisë pulmonare duhet të merret në konsideratë në çdo pacient që paraqet ndonjë simptomë që tregon emboli pulmonare, veçanërisht gulçim ose dhimbje gjoksi, që ka edhe disa faktorë predispozues.
Për të vlerësuar rrezikun e trombozës së venave të thella, mund të zbatohen kriteret e Welles:
▪ Shenjat dhe simptomat klinike të trombozës së venave të thella (ënjtje dhe dhimbje në këmbë gjatë palpimit të venave të thella) – 3 pikë
▪ Një diagnozë alternative është më pak e mundshme se embolia pulmonare – 3 pikë
▪ Frekuenca e zemrës > 100 rrahje në minutë – 1.5 pikë
▪ Imobilizimi më i gjatë se 3 ditë ose operacioni në 4 javët e mëparshme – 1.5 pikë
▪ Tromboza e venave të thella/emboli pulmonare e provuar më pare – 1.5 pikë
▪ Hemoptiza – 1.5 pikë
▪ Malinjiteti (trajtimi në vazhdim ose në 6 muajt e mëparshëm ose paliativ) – 1.5 pikë
Probabiliteti i embolisë pulmonare:
• >6 pikë – e lartë
• 2 deri në 6 pikë – e moderuar
• <2 pikë – i ulët
Vlerësimi
• garantoni sigurinë e vendit të ngjarjes dhe zbatoni masat e mbrojtjes personale
• vlerësoni ABCDE
Kur vlerësoni, kushtojini vëmendje:
• shpejtësisë dhe përpjekjeve të frymëmarrjes
• shenjave dhe simptomave që lidhen me faktorët predispozues
• Mund të zbulohet pamja dhe dhimbja e ekstremiteteve të poshtme (këmbë të pabarabarta/ënjtura, të skuqura dhe të ngrohta, të dhimbshme dhe të ndjeshme, ndjeshmëri në zonën e femurit për shkak të mpiksjeve më të gjera në këmbë)
• tendosje e djathtë e zemrës (zgjerimi i venave jugulare)
• kushte të tjera diagnozë diferenciale (pleurit, pneumotoraks ose dhimbje gjoksi me origjinë kardiake)
• veçori ku koha është kryesore.
Ajo mund të jetë:
– frymëmarrje jashtëzakonisht e vështirë
– cianozë
– hipoksi e rëndë (ngopja e gjakut me oksigjen <90% që nuk i përgjigjet O2) Nëse ekziston ndonjë nga këto shenja, duhet të fillohet trajtimi me ABCDE. Veprimet • filloni të kujdeseni për ABCDE • vendoseni pacientin në pozicion që do të lehtësojë frymëmarrjen e tij (nëse është ulur, kujdes në lidhje me mundësinë e hipotensionit) Kur trajtoni, kushtoni vëmendje: • përdorimi i oksigjenit (ngopja e synuar >94%)
• monitorimi i ngopjes së gjakut me oksigjen (pulsoksimetria)
• monitorimi i ritmit të zemrës
• Regjistrim EKG me 12 kanale, (Si thellë derivacioni I, vala Q në derivacionin III dhe
vala T e përmbysur në derivacionin III) shpesh nuk tregohet në EKG me 12 derivacione edhe gjatë embolisë masive pulmonare, gjetja më e zakonshme është takikardia sinusale ose shenjat e tendosjes së zemrës së djathtë (inversion i valës T në drejtimet e djathta dhe inferiore)
• Aplikoni frymëmarrje artificiale të asistuar nëse:
– frekuenca e frymëmarrjes <10 ose >30 në minutë
– zgjerim i pamjaftueshëm i gjoksit
• vendosja e vijes i.v.
• zëvendësimi i lëngjeve sipas udhëzimeve në rast goditjeje
• transportoni shpejt pacientin në spital dhe vazhdoni trajtimin gjatë transportit
Çdo gjë që observohet, matet dhe bëhet duhet të regjistrohet në dokumentacionin mjekësor, njoftoni pranimin e urgjencës në spital për mbërritjen e pacientit.
Informacion shtesë
Edhe pse nuk ka kujdes specifik ambulator për emboli pulmonare, ka vend për kujdesin e duhur, trajtimi i embolisë masive pulmonare përpara se pacienti të përjetojë arrest kardiak.
Terapia trombolitike ka rezultuar e dobishme në shumë pacientë, por për shkak të vështirësive në vendosjen e diagnozes së saktë, ajo mund të kryhet vetëm në kushte spitalore.
Mund të aplikohet terapi trombolitike në terren vetëm në rastin e arrestit kardiak, pra gjatë reanimacionit kur kemi dyshim të plotë për emboli pulmonare, dhe në raste ideale mund të ngremë dyshime duke përdorur ekografinë.
Dyshimi për këtë gjendje dhe transporti i shpejtë në spital janë çelësi i kujdesit për këta pacientë.
Përmbledhje
• Simptomat më të zakonshme të embolisë pulmonare janë dispnea, takipnea, dhimbje pleuritike, frika, takikardia, kolla, hemoptiza, dhimbja e këmbës/tromboza e venave të thella.
• Faktorët e rrezikut mund të identifikohen nga anamneza.
• Vlerësoni dhe trajtoni ABCD dhe vendosni pulsoksimetrin sa më shpejt që të jetë e mundur.
• Gjymtyrët e poshtme mund të jenë të pabarabarta, të fryra, ndonjëherë të nxehta dhe të kuqe, mund të jenë të pranishme, butësia edhe dhimbja.
• Jepni oksigjen dhe transportoni pacientin në spital.
/Telegrafi/