Armand Plaka
Janë dy numra revistash të ilustruara vjeneze që interesohen për Shqipërinë në një distancë kohore fare të pakonsiderueshme nga njëra-tjetra, por që shënojnë fort fundin e një epoke e nisjen e një tjetre që do të sillte më pas shumë pasoja për vendin.
E para flet ekskluzivisht për shqiptarët, traditat e zakonet e tyre, duke marrë për shembull ata të veriut, ku shpalosen fraza që të bëjnë të ndihesh vërtet krenar, ndërsa pohon edhe disa të vërteta që çuditërisht i kanë mbijetuar kohës e që shihen edhe sot e kësaj dite si plagë shoqërore.
Të mbushura me foto ilustruese dhe të ekspozuara qysh në kopertinë apo faqet e para të revistës, artikulli i 1 marsit 1939 në “Das Interesante Blatt” dhe ai i 16 prillit 1939 në “Wiener Bilder”, na ofrojnë një imazh thuajse të harruar të Shqipërisë.
Në rastin e parë shkruhet se Shqipëria tashmë ndodhej përpara ndryshimeve rrënjësore, si pjesë e një Ballkani që po kërkonte një “modernizim të dhunshëm”, aq sa pas pak viteve të huajt duhet të rrëmonin vërtet shumë për të gjetur diçka “autentike shqiptare”. Më 1 mars 1939, autori i shkrimit flet tejet pozitivisht e me realizëm për Shqipërinë, e sidomos për rininë, që tashmë duket se kishte marrë një drejtim dukshëm pro-evropian, falë edhe arsimimit në shkollat italiane, franceze e gjermane.
Por, duket se merak ai ka malet e veriut dhe mikpritjen e malësorëve, të cilën ai thotë se është ekzemplare në botë, sikurse edhe duhani që ata “prodhojnë”, lulja e vetme që mbin në kopshtin e tyre. Po ashtu, gruaja dhe mbrojtja e nderit të saj në një mënyrë po aq të veçantë, duket se e habisin shumë autorin, i cili, nga ana tjetër, nuk ngurron të theksojë në një mënyrë proverbiale se: “Një Kazanovë në Shqipëri, nuk ka shans të arrijë pleqërinë”.
Pak i diskutueshëm ngjan të jetë pohimi se më anë tjetër duhet të bësh mirë hesapet nëse shkon në shtëpitë e malësorëve, pasi duhet të llogaritësh dhuratat që duhet të bësh për gratë e asaj dere, të cilat mund të jenë të shumta në numër, çka ndoshta mund të jetë një keqkuptim nga ana e autorit, pasi diçka e tillë nuk njihet e nuk pohohet nga asnjë kod zakonor shqiptar e as nga asnjë i huaj që ka shkelur në ato troje para dhe pas artikullshkruesit në fjalë.
Në rastin e dytë, duket sikur autori ka dashur që Shqipërisë t’i kushtojë faqen e parë dhe kopertinën e revistës, me qëllimin për t’i bërë reklamë synimeve të aleatëve të Rajhut, italianëve.
Vetëm një javë pas pushtimit të Shqipërisë nga Italia, një revistë e njohur e ilustruar vjeneze, ka dashur të sjellë thuajse pa komente, sikurse e përmbante dhe formati i saj, pikërisht realitetin shqiptar gjatë ditëve të ndërhyrjes fashiste “në vendin e skipëtarëve”, siç i pëlqen asaj t’i cilësojë ata, duke marrë me siguri referencë nga rrëfenjat e famshme të Karl May-it, që asokohe ishte tejet i famshëm ndër lexuesit gjermanikë.
Ndërsa sjell disa foto ekskluzive të marra gjatë ditëve të pushtimit nga fotoreporteri i saj, që na shfaqin portrete malësorësh e malësoresh nga rajoni përreth Shkodrës apo pazarin e Krujës që autori e përshkruan si “kështjella e dikurshme e famshme e Skënderbeut”, në faqet më në thellësi, na shfaq një foto të mbretit Zog, me cilësime sigurisht negative dhe një foto të kontit Ciano më datë 9 prill 1939, ndërsa pritet me ovacione në aeroportin e Tiranës.
Por, ajo që ngjan disi e çuditshme, është faqja e dytë e revistës që servir një reportazh relativisht të shkurtër të shoqëruar me foto e që flet për një komunitet që për shqiptarët ka qenë i njohur në kohët e shkuara e të sotme. Artikulli i “Wiener Bilder”-it i datës 16 prill 1939, flet për ato që autori i cilëson si “nomadët e fundit të Evropës”, pikërisht për arumunët ose vllahët të cilëve u parasheh në fund një fat të madh përpara, në një kohë që Shqipëria tashmë po mendohej se do të ishte për dekada – e ndoshta dhe shekuj – pjesë e Perandorisë së re Romake, aleate e Rajhut të Tretë, pjesë e së cilës ishte tashmë edhe vetë Austria.
Duket sikur autori ka rënë rastësisht në gjurmët e tyre dhe është i bindur se “këta nomadë pa dyshim se përbëjnë mbetjet e fundmit të kolonizatorëve romakë, edhe pse ata janë përzier më pas fort me elementë të popujve të tjerë”.
Ndërsa vë në dukje kushtet e vështira në të cilat ata jetonin, flet për namin e tyre që dikur kishte shkuar deri në Venedik, duke theksuar se ata themeluan dhe banuan dikur Voskopojën, që shumë shpejt u bë edhe qyteti më i madh i brendësisë së Ballkanit.
Dy artikujt e revistave austriake të vitit 1939 përbëjnë kështu edhe një dëshmi më shumë, me vlera të pakontestueshme historike e jo vetëm, për të parë se ç’mendonin dhe si e trajtonin të huajt jo vetëm historinë e realitetin shqiptar, por edhe atë të një komuniteti që ishte ngulitur me kohë në trojet e tyre, për të cilin në një aspekt tjetër, ata mendonin se nuk kishte kurrfarë lidhjeje me shqiptarët dhe që në të njëjtën kohë, i shihnin si “mbrojtës fanatikë të krishterimit” në Ballkan.
***
Në Malet e Shqipërisë
Epoka e arsimimit ka shumë gjasa të jetë edhe një epokë e paragjykimeve. Disponohen njohuri të ndryshme rreth Shqipërisë dhe po ashtu edhe shumë paragjykime. “Duhet të bësh shumë kujdes me gjakmarrjen”, dëgjoj unë për shembull të thuhet dhe dikush tjetër mendon se pas çdo shkëmbi atje fshihet një kusar. Vendet e Ballkanit gjenden aktualisht në një zhvillim të vrullshëm. Ajo që dje ishte e vërtetë, sot kthehet në një legjendë. Dhe, një vend duhet përjetuar me të gjitha avantazhet dhe disavantazhet që ofron, në mënyrë që të flasësh për të.
Shqipëria ka një tokë të begatë buzë detit dhe paralel me bregdetin, si një mur i vërtetë, shtrihen disa vargmale. Nëpër shekuj dhe mijëvjeçarë këtu kanë shkelur pushtues të huaj, por në male ata s’mundën dot të vinin këmbë kurrë. Kësisoj, pjesa bregdetare akoma dhe sot e kësaj dite ruan një karakter osman.
Por, që prej kohësh po përmbyset prej atij evropian. Brezi i ri i shqiptarëve, arsimuar nga italianët, francezët dhe gjermanët, është tejet i motivuar dhe i angazhuar të përthithë arritjet e kulturës evropiane. Të gjitha shenjat flasin për atë se në pak vite atje do të kemi shndërrime shumë të mëdha. Shumë keq për të huajt që duan të shohin në Shqipëri diçka “shqiptare”. Ballkani dëshiron të jetë “modern” dhe në këtë pikëpamje, mendon në një mënyrë shumë më radikale sesa ne.
Por, kush interesohet për një popull me tipare për t’u admiruar, i mbështetur tërësisht në forcat e veta, që u ka bërë rezistencë turqve me qindra kryengritje, ai duhet të shkojë e të vizitojë një herë malësitë e Veriut.
Rrugë të bukura e të këndshme për të përshkuar, atje nuk ka. Dhe, as stacione të ndihmës së parë apo hotele e bujtina. Vizitori duhet të ketë çadra e tenda, si dhe një sasi të konsiderueshme rezervash ushqimore, gjithmonë me vete. Shqiptari i Alpeve, malësori, nuk ka kurrfarë ushqimi tjetër përveç një buke misri të ashpër dhe pak kripë.
Për më shumë se kaq, ai nuk ka nevojë. Dhe, ngaqë ai s’ka nevojë për asgjë, ai edhe nuk ra kurrë në varësi të atyre që prodhojnë diçka. Gjithçka ai e bën vetë. Veshje nga leshi i deles, shtëpi prej gurëve të maleve të veta, kurse pajisje shtëpiake nuk posedon. Duhani, të cilin e mbjell në një kualitet të pakrahasueshëm vetë, është edhe “lulja” e vetme që mbin në kopshtin e tij.
Dhe, megjithatë, këto nuk e kanë penguar këtë banor, më të varfrin e të gjithë malësorëve në botë, të jetë më mikpritësi nga të gjithë.
Një françeskan shqiptar më pyeti një herë: Si do i bëhet nëse unë vij në Vjenë, e ju në Shqipëri? A do të pritem e shërbehem edhe unë atje, nëse trokas diku?
Ai më vuri në një situatë të vështirë. Më mirë do të kisha preferuar të gënjeja. Ishte e vështirë t’i shpjegoja atij se në një qytet të madh të mbyllen dyert, se ka portierë e madje edhe kasaforta. Nga ana tjetër, nga anët tona nuk e di njeri se në një shtëpi shqiptari, në të cilën pritesh miqësisht, duhet dhënë një dhuratë. Dhe, vlera e dhuratës orientohet nga fakti se sa gra ka në atë shtëpi. E, ato mund të shkojnë në një numër të konsiderueshëm, të cilat para se të shkelësh pragun, nuk duhen parë në fytyrë.
Nuk mund të jesh kurrë i sigurt për to, pasi për nderin e një gruaje apo një virgjëreshe, nuk bën rojë vetëm babai apo bashkëshorti, por edhe vëllai, xhaxhai apo gjyshi. Me një fjalë, të gjithë meshkujt e fisit dhe gjithkush prej tyre është i gatshëm të marrë pushkën e të “vendosë drejtësi”. Një Kazanova në Shqipëri, nuk ka shans ta arrijë pleqërinë.
Edhe martesa nuk është një kënaqësi. Familjes së nuses i duhet paguar një shumë e konsiderueshme parash. Si një taksë sigurie për të dëshmuar se dhëndri është një nikoqir i mirë dhe se në jetën e tij, ai arrin të kursejë diçka.
Për këto karakteristika, një burrë mund të marrë një grua, të cilën vërtet e ka pas vetes. Vajzat janë shumë të bukura, të fuqishme dhe punëtore. Në kohë luftërash, ato u kanë qëndruar krah burrave nëpër beteja.
Marrë nga “Das Interessante Blatt”, Vjenë, 1 mars 1939
***
Nomadët e fundit të Evropës!
Në fushat e izoluara të Shqipërisë, në të cilat gjenden fshatarë të ngulitur – por qoftë edhe në lugina të futura thellë ndër male, në të cilat është shumë e vështirë të depërtosh – herë pas here ne hasëm në kasolle të rralla në formë të rrumbullakët prej degësh druri, të ndërtuara si ato të negërve.
Në këto kasolle banon një popull i çuditshëm që nuk ka të bëjë aspak me shqiptarët. As në gjuhë e as në zakone, edhe për sa i përket prejardhjes së tyre. Janë nomadë që emigrojnë gjatë gjithë vitit që nga zonat pranë detit – ku ata kalojnë dimrin – deri në malet e larta të Shqipërisë së Mesme; janë arumunët apo xinxarët, siç quhen ata.
Ky popull i çuditshëm – dhe kjo është e veçanta në të – ka një të shkuar të madhe. Këta nomadë, dyshim se përbëjnë mbetjet e fundit të kolonizatorëve romakë, edhe pse ata janë përzier më pas fort me elementë të popujve të tjerë.
Ne dimë se ata rreth vitit 1000 posedonin një territor të gjerë banimi që shtrihej nga Trakia deri në Shqipëri. Edhe në shekullin e XII e deri në atë XV, formonin një “Despotat romakësh” dhe në atë kohë përjetuan edhe pika kulmore të kulturës së tyre. Ata kanë luftuar në formacione të izoluara si kristianë me besim të fortë kundër turqve.
Në shekullin XVI e XVII, themeluan qytete në mes të maleve të Shqipërisë dhe nami i tyre shkoi deri në Venedik. Themeluan dhe banuan Voskopojën, që shumë shpejt u bë edhe qyteti më i madh i brendësisë së Ballkanit.
Arti dhe shkenca lulëzuan asokohe në të. Kisha madhështore u ngritën dhe, edhe sot e kësaj dite, rrënojat dhe reliktet e asaj periudhe flasin për një epokë të rëndësishme ndërtimi. Stuhia shkatërruese e turqve u drejtua kundër këtyre rojtarëve rezistentë të krishterimit.
Gratë e tyre e mbanin shenjën e kryqit të tatuazhuar në ballë. Qyteti u zhduk katër herë nga faqja e dheut. Sot, ajo është më shumë vetëm një fushë rrënojash, dhe vetëm pak kisha kanë mbetur më këmbë.
Nomadët lëvizin me tufat e tyre të dhenve nëpër zonat e egra malore. Një pastërti shembullore mbizotëron në kasollet e tyre. Gratë mbajnë veshur çuditërisht veshje të pazakonta për popullsitë nomade dhe banorët e kasolleve e tendave. Ato janë të zbukuruara me ar e filigramë.
Arumunët flasin një gjuhë që është e ngjashme me latinishten, d.m.th. me rumanishten. Nëpërmjet ngritjes së shumë kufijve, atyre emigrimi u është bërë gjithnjë e më i vështirë. Por, ndoshta edhe për to tashmë ka ardhur koha që kohët e vjetra t’i zgjojnë nga gjumi, kur të hyjnë në kontakt me racën e madhe latine. E mbase ora e tyre ka ardhur sot.
Marrë nga revista vjeneze, “Wiener Bilder”, 16 prill 1939