Aleksandra Dugushina
Kapitulli i dytë i monografisë “Ekspedita në detin Azov: Gjuha dhe kultura e shqiptarëve të Ukrainës” fillon nga seksioni për traditat familjare, si: ritet e lindjes; traditat e lidhura me plakën, e cila ndihmonte me lindjen (d.m.th. mamia); ritet e dasmës dhe ritet e vdekjes.
Etnografia e riteve të lindjes është pjesë e pandashme të studimeve të traditave të çdo populli. Kjo pjesë përmban materiale të mbledhura ne terren përgjatë gjashtë viteve (2007-2013) në fshatrat pranë detit Azov dhe në rajonin e Budzhakut.
Në këtë hulumtim unë kam shkruar për tema të ndryshme, siç janë: shtatzënia, mjekësia popullore, imazhi dhe statusi i mamisë, periudha e dyzet ditëve pas lindjes, pagëzimi dhe marrëdhëniet me kumbaret, dhënia e emrit, festat femërore pas lindjes, karakteristikat e qëndrimit të fëmijës dhe kujdesit për të, praktikat e ndryshme për të mbrojtur fëmijën nga forcat e këqija dhe ritualet e tjera të lidhura me fatin e mirë të fëmijës.
Nga pikëpamja e jashtme, studimi i ritualeve të lindjes dhe fëmijërisë është një studim klasik në etnografi, që ka si qëllim kryesor reprezentimin e trajtave kulturore dhe gjuhësore të grupit etnik, veçanërisht kur nuk ka përshkrim të plotë, siç është në rastin tonë. Por ky rast, kultura e shqiptarëve të Ukrainës, na tregon që nuk është i mjaftueshme vetëm nëpërmjet një përshkrimi apo shembulli.
Kultura tradicionale e shqiptareve të Ukrainës është heterogjene, në të cilën ka shumë trajta karakteristike në mbarë Ballkanin, ka trajta arkaike që ka lidhje me zonën juglindore të Shqipërisë, si dhe në të njëjtën kohë ka huazimet kulturore duke pasur kontakte të ngushta me bullgarët dhe gagauzët në Bullgarinë lindore, ku shqiptarët qëndronin prej disa shekujve dhe kishin kontakte në zonën polietnike të Ukrainës më bullgarët, rusët, gagauzët, ukrainasit, me grupet romane etj. Pra, çdo element i kulturës së shqiptarëve të Ukrainës dhe pikërisht në ritet e lindjes, ekziston një detyrë shumë interesante për studiuesit, të cilët mund të gjejnë ngjashmëri me kulturën e lashtë, me traditat ballkanike dhe me kulturat e fqinjëve në Ukrainë me të cilën shqiptarët kanë kontakte relativisht të reja.
Përkundër zhvillimit të mjekësisë, i cili rregullon proceset e kujdesit obstetrik për fëmijët, edhe sot e kësaj dite shqiptarët i kushtojnë një rëndësi të madhe veprimeve rituale dhe gjithashtu respektojnë traditat e lidhura me mbrojtjen, shëndetin dhe mirëqenien e nënës dhe fëmijës. Kujtimet retrospektive e informatorëve për ritet e zakonet të lindjes përbëjnë një shtresë të pasur të mendimeve kolektive ku përcaktojnë identitetin e grupit etnik dhe zënë një vend të rëndësishëm në kujtesën kulturore.
Për shembull, të marrim figurën e mamisë e cila ndihmonte me lindjen e fëmijës. Zakonisht lehonën e ndihmonte një femër e moshuar me përvojë për këtë punë, që e quanin babo ose plaka. Vetëm nga vitet 40 të shekullit XX, gratë kanë filluar të lindin në maternitetet me ndihmën e mjekëve të kualifikuar në këtë fushë. Por, përkundër faktit që u shfaq mundësia për gratë të lindnin në spital, ato preferonin të lindnin në shtëpi me mamien.
Nga informacionet tona të mbledhura përgjatë hulumtimit të zhvilluar, femrat e moshuara e kujtojnë atë kohë, dhe mendojnë se edhe në kohët e sotme është më mirë të lindnin me ndihmën e babo-s, sepse ajo kujdesej më shumë për gruan dhe ajo “i shpëtoi të gjitha gratë”. Por, ne kuptojmë qe plakat që u ndihmonin lehonave nuk e kishin arsimin mjekësor dhe nuk mund të bënin asgjë me anomalet në lindje që mund të shkaktonte pasoja tragjike.
Megjithatë gratë i mbajnë mend të gjitha detajet e ritualeve që bënte mamia. Mbizotëronte mendimi, që në spital gratë ishin më të rrezikuara nga infeksionet dhe që mjekët silleshin ndaj lehonave me përbuzje. Mamija ose babo ishte më e afërm për gratë dhe ajo u bë një simbol i bashkësisë femërore. Është interesant që jo vetëm gruaja shqiptare por, për shembull, edhe ndonjë ruse ose bullgare mund të bëhej babo dhe ajo respektohej jo më pak sesa një shqiptare. Kontaktet e ngushta kulturore midis grupeve etnike që banojnë në pjesën jugore të Ukrainës e shkaktuan injorimin e kufijve etnikë në fushën e ndihmese obstetrike. Dëshmia e kontakteve intensive ndërkulturore është festimi i ditës se mamisë, d.m.th. “dita e mamiës” (A babos dita) që shqiptarët, bullgarët dhe gagauzët e festojnë së bashku më 21 Janar.
Kjo festë, kur gratë e urojnë me dhurata maminë e fshatit, është shumë e përhapur tek popujt sllavë jugorë dhe lindorë. Është e qartë se festa që i përkushtohet mamisë, ka një ndikim të madh nga kultura bullgare. Por në të njëjtën kohë, sipas studimeve tona, me kalimin e kohës, ritet e tilla të huazuara ishin “të përkulura” me atë të kulturës shqiptare dhe filluan të perceptohen si të tyret. Sot, në fshatrat shqiptare nuk ka gra që ndihmojnë me lindjen e fëmijëve, por çdo vit femrat urojnë për festën plakën më të moshuar në fshat, dhe kjo traditë, pa dyshim, ka lidhje me urimin e mamisë.
Siç është përmendur më lartë, në ritet e lindjes për shqiptarët e Ukrainës ekzistojnë shumë besime dhe tradita që kanë ngjashmëri me traditat e popujve të Ballkanit. Shumë besime të ngjashme janë në fushën e ndalimeve popullore dhe praktikat për të mbrojtur nga forcat të rrezikshme. Në familje e konsideronin si e turpshme për gruan shtatzënë ta tregonte shtatzëninë e saj. Gratë me barrë e mbanin përparësen sipër si zakonisht, që të fshihnin barkun nga të gjithë pjesëtarët e familjes, veçanërisht nga vjehrri. Të gjithë pjesëtarët e familjes nuk flisnin për shtatzëninë e nuses dhe për lindjen e fëmijës, deri në atë moment kur burri dhe pastaj vjehrra të merrnin vesh për shtatzaninë e saj. Shtatzëninë e fshihnin edhe nga fshatarët e tjerë, që të mbronin fëmijën në bark nga forca të këqija dhe që të siguronin lindje të lehtë.
Gruaja me barrë ndalohej të bënte disa lloj punë shtëpiake, për shembull: në festa fetare gruas i ndalohej të lante rroba; gruas shtatzënë i ndalohej të përdorte gërshërë dhe thikë, në mënyrë që të mos mbetej shterpë; gruaja me barrë nuk mund të qepte, që të mos lindte fëmija me gishtërinj të ngjitur. Gjithashtu, asaj i ndalohej të kapërcente litarin, sepse përndryshe kordoni i kërthizës mund ta mbështillte qafën e fëmijës dhe ta mbyste e kështu me rradhë. Kur fëmija lindte, gruaja thoshte: «e kemi blerë fëmijën”, ose “e kemi zënë fëmijën në pus” apo “në lumë”. Jo vetëm periudha e shtatzënisë konsiderohet si e rrezikshme për femrën, por edhe 40 ditë pas lindjes së fëmijës. Në këto ditë lehona nuk del nga shtëpia dhe nuk ia tregon fëmijën e porsalindur vizitorëve, për të mos shkaktuar dëm tek vetja dhe foshnja.
Shqiptarët e Ukrainës përdorin shumë amulete dhe mjete popullore për mbrojtjen e fëmijës se porsalindur. Për shembull, fëmijën e mbështillnin vetëm me pelena të vjetra, që simbolizonte jo vetëm një veprim praktik (veshja e vjetër ishte e butë për lëkuren), por edhe lidhje të forta të fëmijës me familjen e babait. Prindërit lidhin një fije të kuqe në dorën e foshnjës në formën e një byzylyku për ta mbrojtur nga syri i keq, ose mund të vinin rreth qafës se foshnjës një fije të kuqe me një kryq të krishterë. Midis mjeteve e mbrojtjes verbale, një vend i veçantë merret ndalimi i thirrjes së një fëmije në emër. Në komunikimin e përditshëm mund të përdornin vetëm eufemizmat të lidhura me kafsh, zogj, objekte materiale, leksik nga gjuha e huaja, për shembull γershete ‘gërshërë’, fshese ‘fshesë’, kraçun — ‘kokëtrashë, budalla’, etj.
Në traditën e shqiptarëve të Ukrainës ka disa rituale qe janë shumë reprezentative për kulturat ballkanike. Një prej tyre është rituali i shitjes së foshnjës. Në qoftë se fëmija është i sëmurë, nëna mund ta lë foshnjën në udhëkryq ose në parvaz të dritares në mëngjes dhe çdo kalimtar që e gjen fëmijën bëhet prindi i tij i dytë, ose nun /nune. Kalimtari ose kalimtarja i jep disa të holla nënës së foshnjës, dhe në këtë mënyrë procesin e rilindjes së foshnjës e festojnë në mënyrë rituale. Është e njohur mirë qe ky ritual është shumë i përhapur në traditën shqiptare, ashtu edhe në traditat ballkanike.
Një tjetër histori në këtë kontekst është besimi se fati i një fëmije është parashikuar nga qeniet mbinatyrore në ditët e para të paslindjes. Sipas legjendave në traditën e shqiptarëve të Ukrainës tri gra ose tre burra të veshur me rroba të zeza shfaqen mbi djepin e foshnjës në natën e tretë pas lindjes dhe i japin fatin (bekimin) (“Tri burre qysh japin fʹatne”, “Tri gra shkruanne kesmetne kete d’al”). Dy prej tyre parashikojnë një vdekje të hershme për fëmijën ose fatkeqësi tjetër. Personazhi i tretë gjen një kompromis dhe përcakton jetëgjatësinë ose kohën e martesës, profesionin e ardhshëm, etj. Por, asnjë njeri nuk mund ta ndryshojë këtë fat. Megjithëse mitologjia e lidhur me parashikimin e fatit ka një thellim indoevropian, tregime të ngjashme si në traditën e shqiptarëve të Ukrainës konsiderohen si tipare karakteristike të pikturës së botës ballkanike.
Duke marrë parasysh kohën e banimit jashtë zonës kryesore shqiptare dhe ndryshmet kulturore që kanë ndodhur si rezultat i kontakteve ndëretnike, ruajtja e gjuhës dhe pikërisht ruajtja e leksikut të lidhura me lindjen në traditën e diasporës është fakt shumë i rëndësishëm, sepse ky leksik tregon një shtresë arkaik në kulturën e shqiptarëve të Ukrainës. Kështu, për shembull, ata kanë ruajtur festimin e veçantë të lindjes së fëmijës me emrin poganik, që është shumë i përhapur në zonën jugore dhe juglindore të Shqipërisë (me variante të ndryshme poganiqe / boganik / baganik etj.) me kuptim “bukë”, “bukëvale”, “pitë”, vet “festim” dhe ata simbolizojnë ritualet e lindjës së foshnjës.
Ngjashmëri të tilla theksojnë vazhdimësinë e kulturës tradicionale së kolonistëve shqiptarë dhe shqiptarëve të Gadishullit Ballkanik dhe më gjerë – përfshirjen e kulturës së shqiptarëve të Ukrainës në zonën kulturore dhe gjuhësore të Ballkanit. /Shqiptarja/
(Autorja punon në Muzeun e Antropologjisë dhe Etnografisë në Akademisë së Shkencave të Rusisë (Kunstkamera), ndërsa materialet janë mbledhur në terren përgjatë viteve 2007-2013 në fshatrat pranë detit Azov dhe Budzhakut)