Nga: Gjergj Frashëri
Dëshiroj të tregoj diçka nga përjetimet, që i biri trashëgon nga marrëdhëniet familjare me të atin. Kam përzgjedhur të tregoj tri mbresa gjurmëlënëse prej një babai, prindit të ndershëm dhe patriot, prej një mësuesi të historisë, i cili e shkriu jetën në sytë e fëmijëve të vet, për të zbuluar të vërtetën e historisë së Shqipërisë dhe të trojeve të banuara historikisht nga shqiptarët në Ballkan.
1. Qysh herët në rininë time e kam pyetur veten: Përse im atë Kristo Frashëri zgjodhi të bëhej historian dhe t’i kushtohej me pasion të pashtershëm Historisë së Shqipërisë dhe shqiptarëve të Ballkanit?
Kristo Frashëri erdhi në jetë më 1920, tetë vjet pas Shpalljes së Pavarësisë dhe pikërisht në vitin e Kongresit të Lushnjës, atëherë kur, pas pesë shekuj nën Perandorinë Osmane, filloi të organizohej e të mëkëmbej shteti shqiptar i pavarur. Ai lindi në Stamboll në mjedisin e njërës prej familjeve të mirënjohura të Frashërllinjve, pjesëmarrëse në Lëvizjen Kombëtare Shqiptare dhe me pinjollë veprimtarë dhe sponzorues të Lidhjes së Prizrenit. Ai ishte djali i parë i atdhetarit dhe publicistit rilindas Anastas Josif Frashërit dhe nënës Evdhoksia Tole, gjithashtu edhe ajo prej një familjeje të njohur patriotike nga Ogreni i Dangëllisë të mërguar në Stamboll. I ati i Kristos erdhi i pari nga mërgimi në Tiranë më 1924 me qeverinë e Nolit, ndërsa familja e tij bashkë me Kriston u riatdhesua në Tiranë më 1927. Në Tiranë, Kristo përfundoi Gjimnazin më 1939.
Në fëmijëri u rrit nga prindërit me shqetësimin e asaj kohe – “për të bërë Shqipërinë”. Në vitet pas Shpalljes së Pavarësisë doli në plan të parë detyra patriotike dhe mundësia reale, qe historia e Shqipërisë dhe e shqiptarëve, aq e munguar prej shekujsh, të shkruhej nga vetë shqiptarët, ashtu siç kishin filluar ta skiconin rilindësit tanë. Doja të thosha se nuk ishte rastësi që ai qysh fëmijë u nxit duke u mbuluar me dashurinë atërore, që të zgjidhte profesionin e historianit për të kryer këtë detyrë, aq të domosdoshme për mbijetesën qytetare që kishte në ato dekada vendi ynë. Koha tregoi se përkushtimi për historinë u bë frymëzimi i jetës dhe puna e palodhur e tij.
Me gjithë vështirësitë politike që i nxori jeta dhe realiteti i viteve ’40 të shekullit të kaluar, në sajë të punës së tij këmbëngulëse përmes studimeve historike që paraqiti në fillimet e viteve ‘50 dhe me përkrahjen e historianit Aleks Buda, ia doli të rreshtohej në frontin e institucioneve shkencore të vendit për studimet historike. Nuk ka qenë vetëm një herë që kam dëgjuar prej tim eti në bisedat familjare të mbrëmjeve të vona, pengun e madh të tij – atë që i ati i tij Anastasi, vdekur më 1958, nuk kishte arritur të shihte të botuar historinë e parë të plotë akademike të Shqipërisë në dy vëllime më 1959 dhe 1965, ku Kristo kishte shkruar si autor, pjesën e historisë mesjetare dhe të periudhës së Rilindjes Kombëtare. Madje, nuk arriti t’i tregonte të atit as edhe të parën “Sintezë mbi Historinë e Shqipërisë” që botoi si autor i vetëm në tre gjuhë, më 1964.
Ishte një peng i të birit, i lidhur me një premtim të heshtur të tij, që i kishte dhënë të atit të vet në moshën e pastërtisë fëminore dhe atë rinore, se do të arrinte të bëhej një historian i merituar. I sti nuk arriti që të shihte rezultatin, atë që i biri ishte pranuar tashmë si historian nga qarqet shkencore akademike të Shqipërisë.
Jam i sigurt se Ikona e të atit të vet ishte identifikuar për Kriston me simbolin e atdheut. Ajo e ndoqi atë deri në frymëmarrjen e fundit – në formën e një energjie të palodhur dhe të pashtershme për të punuar, për të hapur dritare të mëdha e të vogla të murosura dhe të padukshme në ndërtesën e historisë së Shqipërisë. Kjo ikonë e ndoqi atë edhe në moralin e ndershmërisë së punës së tij. Njeriut të punës nuk i mjafton jeta, të realizojë të gjithë atë që ka ëndërruar dhe dashur. Në javët e fundit të jetës së tij, në moshë 96-vjeçare, im atë më pyeste në mënyrë të përsëritur, pikërisht si një fëmijë naiv, nëse e kishte plotësuar disi detyrën, që i ati i kishte dhënë qysh fëmijë; nëse kishte bërë mjaftueshëm për të ndriçuar historinë e vendit dhe të shqiptarëve në Ballkan!
Priti me durim deri në fund të jetës një bekim nga i ati – i personifikuar me atdheun – dhe përgjigjen prej tij se a mund të kishte bërë më shumë për detyrën që i dha qysh në rini?
Më mbeti mua t’i përgjigjesha, se im atë Kristo Frashëri u rrit si historian kombëtar dhe u fik si një fëmijë shembullor me detyrën e kryer ndaj atdheut!
2. Dua të tregoj gjithashtu, se arkivi i historianit Kristo Frashëri ka ende thesare që presin dritën e botimit.
Prej temave që ka trajtuar, Kristo Frashërin e kanë cilësuar si historianin e ngjarjeve madhore të historisë së Shqipërisë.
Horizonti i punës së tij shtrihet në autorësinë e monografive të shumta që përshkojnë tejpërtej historinë e këtij kombi, qysh nga përpjekjet për të ndriçuar etnogjenezën iliro-shqiptare prej thellësisë së kohës dhe deri në historinë e ditëve të sotme. Vepra e tij shtrihet edhe në qindra studime shkencore të botuara në periodikë dhe revista shkencore brenda dhe jashtë vendit. Besoj se nuk e teproj duke kujtuar se ai ka dhënë një kontribut të veçantë si ndërtues i historisë së Shqipërisë, në kuptimin e ndërtuesit të pjesëve munguese të saj, në zbulimin dhe ndërtimin strukturor të disa segmenteve të errëta të ngjarjeve dhe fenomeneve, duke hapur dritare të murosura në ndërtesën e saj, veçanërisht në etazhet mesjetare dhe të kohës së re. Mjaft nga studimet e tij janë ndër të parat që kanë shkelur segmente të historisë, duke ndërtuar koncepte për vlerën dhe trajtimin e tyre metodologjik, duke dhënë periudhizime, përpos se ka ndriçuar “skuta” të errëta të historisë, të cilat askush më parë nuk i ka pikasur, se ato janë pjesë e trupit dhe të organeve të historisë sonë .
Në këtë kontekst, në arkivin e historianit Frashëri (sot Arkivi i “Qendrës Frashëri”) gjenden para së gjithash nga dora e tij disa monografi në dorëshkrime në përfundim e sipër, të cilat kërkojnë punë redaksionale shkencore për të mundësuar daljen e tyre në dritë. Përveç tyre, gjenden të ashtuquajtura “intimitete” të panjohura të lëna nga mendja dhe dora e historianit. Ato janë do të thoja parashtresa “zbulimesh” konceptuale të tematizuara, si koncepte për stacione të reja kapitujsh në rrugën e historisë së Shqipërisë, të shoqëruara me dëshmi, argumente dhe interpretime, madje në shumë raste me thellime në hollësira. Një pjesë e mirë e tyre janë pajisur me autorecensione të mëvonshme, të cilat janë plotësuar me paragrafë shënimesh të lëna prej vetë atij, kohë pas kohe. Gjithashtu, midis materialeve të arkivuara veçohen edhe një sasi e konsiderueshme dorëshkrimesh, të cilat janë në vetvete projekte në formë meditimesh dhe që përbejnë programe reale për brezat e ardhshëm, në pasqyrimin e mëtejshëm të historisë së shqiptarëve të bashkuar në Ballkan.
3. Së fundi doja të përmendja, se vepra mbi Skënderbeun prej 10 vëllimesh që kemi sot përpara të botuar, e përbërë nga monografia mbi “Jetën dhe veprën e Skënderbeut” si dhe nëntë vëllimet me burimet dokumentare shoqëruese të saj bashkëkohëse të heroit, nuk është përgatitur nga historiani me një apo dy fushata pune. Ato janë puna e jetës së tij – si të thuash është vepra “Odise” e mundit të tij. Prej vitit 1958 kur doli në dritë studimi i tij monografik “Gjergj Kastrioti Skënderbeu” në frëngjisht, janë 22 studime të tjera shkencore nga dora e historianit Frashëri që e ndjekin këmba-këmbës atë, në periudhën midis viteve 1958-2016, të cilat nisin me kapitujt mbi “Luftën e madhe shqiptaro-turke të shekullit XV dhe procesin e formimit të shtetit kombëtar shqiptar nën udhëheqjen e Skënderbeut” të botuar në veprën e parë akademike mbi Historinë e Shqipërisë në vitin 1959 dhe deri te monografia “Skënderbeu i shpërfytyruar. Vështrim kritik” i vitit 2009.
Odiseja mbi Skënderbeun dhe luftën e popullit shqiptar nën udhëheqjen e tij mbyllet me kolanën që sot kemi përpara. Edhe kësaj radhe, ishte përkujdesja e veçantë e Akademisë së Shkencave të Shqipërisë që vepra e plotë e lënë nga historiani Kristo Frashëri mbi epokën e Skënderbeut të shihte dritën e botimit. Ky botim ishte amanet i tij i përsëritur deri në orët e fundit të jetës. Autori dëshironte të kujtohej se koleksioni i mbledhur i burimeve dokumentare në këto vëllime prej tij, nuk është kurrsesi i mjaftueshëm dhe aq më pak shterues, për ndriçimin dokumentar të jetës dhe të veprës kombëtare dhe evropiane të Gjergj Kastriotit Skënderbeut dhe luftës heroike të popullit shqiptar në shekullin XV. Por, ai ishte i sigurt se dokumentet e reja që do t’i shtohen pasurisë dokumentare të mbledhur dhe të katalogizuar në vëllimet e tij, do të vërtetojnë edhe më qartë “se nuk ishte Barleti me stilin e vet elegant, klasik dhe humanist që e ngriti Gjergj Kastriotin në piedestalin e historisë shekullore, por është madhështia e veprës së Skënderbeut që frymëzoi bashkëatdhetarin e vet, të shkruante për atë veprën e pavdekshme”.
Dhe, unë dëshiroj t’i them tim eti se është Skënderbeu ai që me madhështinë e veprës së tij, për të cilën ti vetë u binde mes dokumenteve i dashur baba, ajo që të frymëzoi ty të punoje tërë jetën i palodhur dhe i paepur, për të shkruar këtë vepër që kemi sot përpara e cila me siguri do të jetojë gjatë, sa të ketë jetë kombi ynë.