– Mbi veprën Komedia hyjnore e Dantes: Një biografi [Dante’s Divine Comedy: A Biography] të studiuesit Joseph Luzzi –
Nga: Tim Smith-Laing / Tha Daily Telegraph
Përkthimi: Telegrafi.com
Dante Alighieri kishte atë që sot do të quhej një “biografi e vlefshme”. Përveçse ishte poet, në periudha të ndryshme ai ishte politikan dhe kalorës, politolog dhe teolog, teoricien i gjuhës dhe – të paktën në dokumentet e esnafëve – mjek dhe farmacist. Ai ishte gjithashtu një njeri me pikëpamje të qëndrueshme, një tipar që, në botën thellësisht të përçarë të Firences së shekullit XIII, nuk mund t’i sillte gjë tjetër veçse telashe. I mërguar nën kërcënimin e dënimit me vdekje – në vitin 1301, në moshën 35-vjeçare, në atë që ai më vonë e quajti “në mes të rrugës së jetës sonë” – ai i kaloi 20 vjetët e fundit duke mallkuar ata që e përmbysën, ndërsa përpiqej me dëshpërim të kthehej në atdhe. Nëse jeta e tij ishte, siç e përshkruan Joseph Luzzi në studimin e tij të fundit mbi poetin, një jetë “bastesh dramatike”, bastet e tij politike kurrë nuk u shpaguan.
Ndërsa Dante kishte arsye të kuptueshme për të qenë i zemëruar me bashkëqytetarët e tij të Firences, brezat e mëvonshëm kanë arsye të mira për t’u ndier mirënjohës ndaj tyre që e trajtuan aq keq. I njohur tashmë si një poet lirik novator, të qenit i humbur në “pyllin e errët” të mërgimit i dha Dantes shtysën për të nisur, rreth vitit 1308, shkrimin e asaj që ai e quajti me një modesti çorientuese, Komedia (vetëm në shekullin XVII ajo mori epitetin “Hyjnore”).
Lexo po ashtu:
– Dante dhe Islami!
– Dante, poeti i të gjitha kohëve
– Thënie të Dante Alighierit: Djalli nuk është edhe aq i zi sa e pikturojnë!
– Danteja 18-vjeçar ëndërron Beatriçen lakuriq
Rezultati ishte një vepër që synonte të përballej me fatin e tij, të hakmerrej ndaj atyre që ia shkaktuan këtë përvojë dhe të paraqiste një vizion gjithëpërfshirës të universit që kombinonte besimet e tij teologjike dhe politike në një kuptim koherent të jetës në Tokë dhe në përjetësi. Sikur kjo të mos mjaftonte, ai do t’i realizonte të gjitha këto duke shpikur dhe duke pretenduar një formë krejtësisht të re poezie: një epikë e krishterë e shkruar në “gjuhën e shquar popullore”, jo në latinishten e mësuar që ishte sinonim i shprehjes letrare, por në gjuhën e rrjeshme, intime dhe të përditshme të jetës së Firences, e rafinuar dhe përdorur si kurrë më parë.
Nuk është çudi që Dantes kjo i kushtoi pjesën tjetër të jetës për ta shkruar. Pas 14 333 vargjeve, ai e përfundoi Komedinë në Ravenë në vitin 1321, pak para se të vdiste, pa e shkelur kurrë më Firencen. Për gjithë hidhërimin e tij të arsyeshëm, vizioni i tij ishte, siç thotë vargu i fundit i poemës, për Dashurinë që lëviz Diellin dhe yjet e tjerë. Është e vështirë të mos theksohet qoftë origjinaliteti dhe shkëlqimi i asaj që ai arriti, qoftë ndikimi i tij. Shtatë shekuj pas kopjimit dhe qarkullimit të dorëshkrimeve të para, ajo që sot njihet si Komedia hyjnore vazhdon të mbizotërojë në letërsinë evropiane, si një vepër e pashoqe për nga shtrirja dhe madhështia e saj.
Siç thekson Joseph Luzzi, vepra ka ndikuar te brezat e tërë të shkrimtarëve dhe artistëve, duke nxitur një interpretim aq të gjerë, saqë mund të “mbushë një bibliotekë të madhe”. Ndërkohë, portreti i sertë i autorit, i pavdekësuar pas vdekjes nga Botticellit, shfaqet në produkte të panumërta, që nga vaji i ullirit deri te letra higjienike. Përderisa akademikët mund të përpiqen të lundrojnë mes artikujve dhe studimeve të shumta mbi të, publiku i gjerë mund të zgjedhë një qasje më popullore, si për shembull video-lojën e vitit 2010, Dante’s Inferno, për të përshkuar Ferrin duke luftuar si vetë Dante për të shpëtuar të dashurën e tij, Beatrice (një aktivitet që ka zënë një pjesë të madhe të vitit tim të parë të doktoratës, më shumë sesa dua të pranoj publikisht).
E gjithë kjo e bën shkrimin e asaj që Luzzi e quan “biografi” të Komedisë hyjnore një detyrë sfiduese. Dhe, siç pranon vetë Luzzi, ta bësh këtë në mënyrë gjithëpërfshirëse është thjesht e pamundur. Në vend të kësaj, ai zgjedh një “qasje selektive dhe personale” dhe shqyrton “jetën pas vdekjes së Dantes” (një lojë fjalësh që dantistët e pëlqejnë shumë) nga shekulli XIV deri në shekullin XXI, duke përfshirë poetët, censorët, përkthyesit, artistët dhe regjisorët më të rëndësishëm që kanë reaguar ndaj poetit gjatë kësaj periudhe. Qëllimi i tij është jo vetëm të japë një shije të vetë Dantes, por të ofrojë diçka më të thellë – “të tregojë historinë e atyre që, duke ndjekur kënaqësinë dhe ndonjëherë dhimbjen, kanë guxuar të ndjekin rrugën e Dantes nga pylli i errët deri te yjet”.
Askush nuk ishte më i vetëdijshëm për vështirësitë e zgjedhjes së një udhërrëfyesi të mirë sesa vetë Dante. Ai zgjodhi Virgjilin për udhëtimin e tij përmes jetës pas vdekjes në Ferr, dhe madje asokohe nuk ngurroi të tregonte boshllëqet në njohuritë e veta. Luzzi, një studiues që ka shkruar gjerësisht për Italinë, Rilindjen dhe filmin, si dhe ka përkthyer Jetën e re [Vita Nuova] të Dantes, ka çdo kualifikim për të qenë udhërrëfyesi i përsosur për këtë temë, por fatkeqësisht dështon në disa aspekte.
Ky është një libër që, në thelb, nuk duket të jetë plotësisht i sigurt se për kë është ose çfarë synon. Audienca e tij e supozuar duket të jetë në ndërthurjen e një Diagrami Ven që bashkon lexuesit me një interes të tillë letrar saqë atyre u duhet të thuhet se Frankensteini “është krijuesi dhe jo krijesa”, me specialistët që kërkojnë siguri se Luzzi nuk po “përmend një praktikë të ngjashme me modelin provokues [të analizës letrare statistikore] të zhvilluar nga Franco Moretti”. Dyshoj se ky bashkim është më i vogël se vrima e gjilpërës.
Për ata që mund të kapërcejnë këtë sfidë, Luzzi ofron një përmbledhje të ngjeshur të asaj që specialistët do ta konsideronin si pik; standarde referimi e reagimit ndaj Dantes (censura nga kisha, Botticelli, romantikët, TS Eliot, Primo Levi etj.), duke kaluar në kapitullin e pashmangshëm mbi paralajmërimet e ndjeshmërisë moderne. Por, nuk frymëzon as mahnitja, as vetëbesimi. Në veçanti, tradita e pasur e ilustrimeve të Dantes – William Blake, Gustave Doré, Robert Rauschenberg, Tom Phillips – është reduktuar në një shtjellim të shkurtuar mbi Botticellin që përmban një gabim aq të habitshëm sa nuk mund të besohet që ka kaluar deri në botim. Sado e zgjuar të jetë ideja se ilustrimi i Botticellit për Purgatorin 10 tregon “dy gurë që vijnë spontanisht në jetë dhe fillojnë të ecin me këmbë njerëzore”, si një lloj “shakaje” që bën alegori për fuqinë “gjoja gjallëruese” të artit, është gjithashtu krejtësisht e pasaktë. Duart dhe këmbët janë ato të shpirtrave që po pastrohen nga krenaria duke punuar nën ngarkesa të papërballueshme.
Ka jetë të pafundme te Komedia hyjnore, por jo pikërisht aty ku ose siç ky libër “biografik” e bën të duket. Kureshtarët që kërkojnë një rrugë përmes pyllit të errët do të bënin më mirë të ktheheshin te vetë Komedia. /Telegrafi/