Nga: James Cameron (botuar në revistën “The Atlantic” më 1963)
Një ditë pas mbërritjes sonë [në Tiranë], i dërgova një telegram shumë të shkurtër gazetës në Londër, në të cilën po kontribuoja.
E dërgova në mënyrë të zakonshme, përmes tavolinës së hotelit, dhe ndërsa qëllimi i tij kryesor ishte thjesht të jepte adresën time. Mendova se nuk mund të bënte ndonjë dëm të veçantë, nëse do të ishte e shtruar në terma që Republika Popullore e Shqipërisë nuk mund ta kundërshtonte atë. Mbi të gjitha, kishte një vlerë lajmi në ardhjen e të huajve perëndimorë në Shqipëri dhe kjo ishte pikënisja ime. “Kjo Republikë e vogël, krenare, e izoluar, e cila ka sfiduar me trimëri Lindjen dhe Perëndimin”, shkrova unë, “ka hapur dyert” etj. Nëse kisha ndonjë dyshim për formulimin, ishte se ishte pajtues deri në atë pike sa të ishte i plotë; mund të fitojë përbuzjen e çdo censori shqiptar, për mënyrën e jetesës.
Ajo që nuk e kisha parashikuar ishte reagimi i jashtëzakonshëm i tyre. Nganjëherë më kërkonin një grup i vogël funksionarësh fjalëpakë, por qartësisht në një mendje të theksuar armiqësore. Pas një komunikimi shumëgjuhësh, më dhanë të kuptoja se telegrami im ishte konsideruar i pakëndshëm, jomiqësor, përçmues, se kishte nëntekste me frymë fashiste, gjë e cila ishte një shkelje e patolerueshme e statusit tim si vizitor.
Mua më dukej kaq befasuese, sa arrita në përfundimin e një keqkuptimi të pakuptueshëm. Për çfarë konkretisht kundërshtuan ata?! Termat që përshkruajnë Republikën Popullore të Shqipërisë, natyrisht, ishin mjaft fyese. Por, unë protestova me njëfarë mosbesimi, fjalët që përdora në përgjithësi nuk u konsideruan si armiqësore; “garant”, “i vogël”, “krenar”, “i izoluar” …! Kjo është ajo që ata i kishte skandalizuar, pra fjala që kisha përdorur: “të izoluar”!
Kush tjetër përveç një “lakei perëndimor” do të përdorte një fjalë kaq të hidhur, kaq të pasaktë?! Duke u ndjerë tashmë thellë në vendin e Lizës në botën e çudirave, protestova duke thënë se fjala “i izoluar” nuk ishte term qortimi. Pse, thashë, jo shumë vite më parë, në ditët e para të luftës, ne në Britani mburreshim se ishim të izoluar. “E drejtë”, thanë ata, dhe kështu ishte; kështu që ju ndoshta jeni akoma, por Shqipëria nuk është! Termi i përdorur është mizor.
Në këtë kohë, biseda po shkonte drejt absurditetit. “Në rregull”, u thashë, “keni të drejtë, kështu që e pranoj se e kam pasur të pavend, mesazhin që kam dashur të përcjellë”. “Aspak”, u përgjigjën ata që më survejonin e kontrollonin; gjithçka që kishte ndodhur ishte se punonjësit e Postë-Telegrafës që lexuan telegramin, me vigjilencën e tyre ishin aq të indinjuar nga teksti i tij, saqë refuzuan ta transmetonin atë. Për më tepër, më mirë të mos më kapnin duke u përpjekur të dërgoja më telegrame të mira apo të këqija. Dhe, për më tepër, me të vërtetë ata kishin vendosur një vizë daljeje në pasaportën time dhe nuk u interesonte fare se sa shpejt e përdora atë.
Në këtë pikë, megjithatë doli ajo që nga këndvështrimi i tyre ishte një pengesë shumë e sikletshme dhe e turpshme. Është shumë mirë të bësh gjestin e madh, të hapësh derën e përparme dhe të thuash Begone, por kulmi humbet diçka nga dramaturgjia e tij, kur del se nuk ka ku të shkosh. Tirana është larg të qenit udhëkryq trafiku i Evropës Lindore.
Aeroporti i tij dërgon rreth dy avionë, çdo pesëmbëdhjetë ditë. Rrugët kufitare u prenë dhe hekurudha nuk funksionoi. Meqë nuk më hodhi në fund të skelës, nuk kishte asnjë mënyrë praktike për të më hequr qafe, për të paktën dhjetë ditë. Zyrtarët përkatës dukej se e vlerësuan këtë me shumë vonesë dhe u larguan pas disa shtrëngimeve duarsh të ftohta dhe të sjellshme përreth, për të shqyrtuar situatën ku ndodhesha.
Kështu mbeta vetëm për një ditë tjetër, ndërsa autoritetet kompetente të Republikës Popullore të Shqipërisë, reflektuan për hapin tjetër që u duhej të ndërmerrnin. Më dukej se situata ime nuk ishte aspak e bezdisshme. Si fillim, pyeta nëse grupi ynë turistik mund të hidhte një sy përreth Universitetit të Tiranës dhe kjo u ra dakord, me një gatishmëri befasuese. Universiteti ishte, në fakt, ndërtesa më imponuese në qytet dhe u përshkrua me njëfarë krenarie, si një monument për Demokracinë Popullore që ishte vendosur në këtë vend që nga mbarimi i Luftës.
Ishte, në fakt, si shumica e pasurive të paluajtshme në Tiranë, një monument në anën e pasme i ndërtuar rreth njëzet vjet më parë nga Musolini, si “Casa Fascista” e forcave pushtuese. Megjithatë, ishte një çështje e bukur dhe studentët ishin një turmë e fortë dhe e pëlqyeshme. Ata u larguan dhe u futën në grupin tonë me një lloj kurioziteti vigjilent; për mua ishte si të isha në Moskë, pesëmbëdhjetë vjet më parë.
Në të vërtetë, kishte një pjesë të madhe të Shqipërisë që ishte si Rusia e viteve të pasluftës, përpara se shpirti i Gjenevës të hapte kaq shumë gjuhë dhe ta kthente çiltërsinë e mirësinë e kontrolluar në një virtyt qytetar. Ishte sikur Kina të kishte qenë shtatë vjet më parë, kur unë kisha gjetur në shkolla dhe universitete, komunitete të rinjsh të konsumuar nga impulsi për të komunikuar, por krejtësisht të papërvojë, në teknikën e të bërit këtë.
Problemi kryesor në këto rrethana, përveç gjuhës, pranisë së përhershme të përkthyesve, është se të vetmet pyetje që vijnë në mendje janë ato të sikletshme. Në një lloj gjuhe franko-gjermane, fillova, minimalisht, të depërtoja duke i pyetur: “Pse e ndjeni ju personalisht këtë neveri ndaj qeverisë sovjetike”? Ishte një pyetje, por dukej qartë se Hrushovi në një farë mënyre u kishte premtuar grekëve të mbështeste pretendimin e tyre për Epirin e Veriut, që për ta ishte Shqipëria e Jugut. Ai kishte rënë dakord që të mbështeste Titon dhe të gjithë e dinin se çfarë ishte ai.
Kur Hrushovi kishte vizituar Shqipërinë në vitin 1959, duke mos e fshehur zhgënjimin për sa po shikonte në këtë vend, e quajti Shqipërinë një “kopsht tregu” për agrume dhe frutikulturë. “Shoku Hrushov”, thanë ata, “kishte tradhtuar frymën dhe idealet bazë të marksist-leninizmit, duke përbuzur të drejtën kombëtare të Shqipërisë së lirë, për t’u bërë një fuqi e duhur”. Për më tepër, askush nuk dukej në gjendje të shikonte se për momentin, të qenit praktikisht të vetëm në botë, a nuk ishin ata aleatë të pazgjidhshëm me kombin më të madh në tokë, kinezët?
Por, pyeta, “ndërkohë që kinezët ishin një popull i madh dhe i fuqishëm, a nuk ishin shumë larg”?! “Jo”, thanë ata, “nuk ishte shumë larg”! A nuk ishte e mundur, pra, në dallimet disi më të mëdha dhe më të ndërlikuara, midis Moskës dhe Pekinit, që Shqipëria të përdorej si marionetë, madje edhe si një fryt vjeshte? “Jo nuk ishte”, u përgjigjën ata. A nuk ishte e pashmangshme që herët a vonë ky komb i vogël i paepur do të duhej të pajtohej me dikë, qoftë edhe për të mbijetuar?! Jo nuk ishte, thoshin ata. Debati fillimisht ishte pa shumë akuza reciproke, por së shpejti u acarua shumë.
Të nesërmen na futën të gjithëve në një autobus, na zbritën në portin detar të Durrësit dhe na lanë atje. Nuk do ta shihja më Tiranën. /Memorie/