Për shkrimtarin Fazlli Haliti është fare e qartë: Shqipëria nuk ka pasur disidentë. Rrekja e shumë personazheve për të kundërtën i duket e tepërt dhe për këtë rendit dhe veten e vet në problematikën, që hasi në krijimtarinë e vet. Për këtë i vjen në ndihmë Kundera: Disident është ai që ngrihet mbi një doktrinë politike.
Intervistoi: Ben Andoni
Në dritën e zhvillimeve të sotme dhe në mëtimin e shumë personazheve tona si disidentë, a mendoni se po teprohet me kinse përballjen e autorëve tanë me bazën ideologjike të socializmit?
Mëtimi i personazheve si shkrimtarë disidentë po teprohet, ai është shumë i vogël në socializëm, mbase Kasem Trebeshina në Shqipëri dhe kritiku Arshi Pipa në Amerikë. Milan Kundera thotë se një disident ngrihet kundër një doktrine politike, kurse shkrimtari në të vërtetë bazohet vetëm në origjinalitetin e stilit të tij, që nuk ka të bëjë me doktrinën politike. Shkrimtari është shkrimtar. Ai mund të mos jetë disident politik dhe mund të shkruajë vepra të nivelit shumë të lartë në raport me ndonjë shkrimtar tjetër, që mund të jetë shkrimtar politik. Fjala vjen, “Tregimet e Donit” të Shollohovit, që nuk ishte disident politik, janë të një niveli shumë të lartë artistik sa të gjithë bashkë shkrimtarëve rusë të cilët ishin disidentë politikë. Në Shqipëri shkrimtarët kryesorë dhe më të shquar shqiptarë, siç e kanë pranuar edhe vetë botërisht se nuk kanë qenë disidentë politikë.
Kur intervistuesja koreane i tha Kadaresë: “Në romanin tuaj, “Pallati i ëndrrave”, ju iu afruat shumë afër rrezikut… ku pavarësisht nga alegoria, ju i bënit autopsi vendit ku jetonit, Kadareja iu përgjigj: ‘Unë nuk u nisa me këtë qëllim, si të thuash që, po ia hedh regjimit me një temë jo të përshtatshme për të. Në letërsi, zakonisht, shkrimtarët seriozë, nuk nisen nga dinakëri të tilla’.
Kur në dhjetor të vitit 1972 , unë i dhashë Kadaresë gazetën “Zëri i Rinisë” me kritikën që i bëhej poemës sime “Dielli dhe rrëkerat” nga dhjetë gjimnazistë, Kadareja u revoltua dhe e quajti të gabuar kritikën e tyre, pastaj më tha i revoltuar: “E di çke ti Faslli Haliti, fute gazetën me gjithë kritikën në një zarf dhe dërgoja Mehmet Shehut e i thuaj: ‘Kjo është demokracia jote?’ Po, para se unë të ndahesha më ndali e më tha që të mos frikësohesha. ‘Mjafton që të mos ia kemi me hile partisë’”, më tha.
Pra problemi i disidencës politike prapëseprapë nuk lidhet me nivelin artistik të tyre, janë dy botë më vete. Janë tjetër gjë privacionet e padrejta që ndodhën pas Plenumit IV të KQ të PPSH dhe kritikat e ashpra ndaj mendësive imagjinare të shfaqjeve të huaja, gabimeve ideologjike ose hermetizmit në poezi, në prozë e letërsi.
Si ju vjen perceptimi poetik në këtë kohë?
Padyshim që perceptimi i poetit ka ndryshuar. Para viteve ’90 -të të shekullit XX, poezia ime ka qenë një antikonformizëm i thellë dhe me kriticizëm ndaj të metave të shoqërisë dhe të kohës. Kurse sot antikonformizmi im është bërë më universal, detajet dhe substanca e kriticizmit ka një theks më tragjik duke zhvilluar ironinë, alegorinë si edhe një shtjellim më të madh e më të papërmbajtshëm të imagjinatës. Nëse dje, unë si temë më të rrahur kisha goditjen e burokratizmit, mbas viteve ’90 -të si temë kryesore ka goditjen e imoralitetit politik dhe dyfytyrësinë etj.
Poezia juaj mundohet të komunikojë thjesht dhe këndshëm me publikun, por me një racionalitet që është vërtetë i bukur dhe me paradoksin që ju e nxirrni natyrshëm. A maturohet poezia me kalimin e kohës apo koha kërkon që komunikimi të jetë më pragmatik?
Natyrisht që maturohet me kalimin e kohës. Ndodh si me pemët, me portokallin për shembull i cili “kokrrat i nxjerrë mbi gjethet e blerta vetëm kur i vesh me flori”.
Ka një marrëdhënie të çuditshme dhe ndonjëherë midis kohës dhe poezisë. Nuk ka poezi jashtë kohës. Kurse kohë jashtë poezisë mund të ketë. Por, kjo nuk i hyn në punë askujt. Kurse koha poetike është gjithçka. Ç’është poeti?! Është trup dhe tru i kohës poetike
Ka shumë aktivitete poetike dhe lavdërime që nuk mbarojnë por poezi që nuk mbeten në kujtesë. Pse ndodh kështu në perceptimin tuaj?
Në perceptimin tim ka tepër shpërdorim në zhanret letrare. Shkruhet pa pushim nga të gjithë. Ka inflacion të fjalëve dhe të kuptimeve. Shkruhet kaq shumë sa është krijuar një kaos. Ju lutem, ç’lidhje ka letërsia surrogato me poezinë e vërtetë? Asnjë lidhje. Apo hajt se s’kemi ç’të bëjmë dhe i futemi të shkruarit. Por tjetër të shkruash e tjetër është të krijosh. Edhe mizat fluturojnë e qëndrojnë mbi lule, por ato nuk bëjnë mjaltë, sepse nuk janë bletë.
Çfarë Ju bën përshtypje më së shumti nga poezia e sotme?
Shumica e poezive të sotme vuan nga imitacionet. Nga vitet ’90 -të e deri sot dolën disa poetë të rinj që na u duk se premtonin, por edhe ata sikur janë atrofizuar dhe nuk kanë arritur ende ndonjë gjë të madhe, ndonëse po i afrohen moshës pesëdhjetëvjeçare.
Përjashtim bën poezia e Moikom Zeqos, i cili ka një zhvillim të hovshëm, të jashtëzakonshëm kuantitativ e kualifikativ. Botimi i librave të tij në Amerikë ka ecur goxha. Për të kanë shkruar disa nga poetët më të mëdhenj të kohës gjë që certifikojnë edhe vlerësimet tona realiste për Moikomin dhe krijimtarinë e tij, tejet origjinale.
Po jap këtu poshtë vlerësimet e poeti të shquar amerikan, Ilya Kminsky i cili shkruan se Moikom Zeqo është një poet i dimensioneve të mëdha dhe komplekse, që nuk krijon vetëm një portret njerëzor, një komunitet, apo një pasqyrim, por bën një kozmologji të tërë siç është madje “Komedia hyjnore” e Dantes, “Elegjitë e Duinos” të Rilkes, “Katër kuartetet” e T.S. Eliotit ose në ditët tona ndoshta edhe me “Cantico Cosmico” të Ernesto Cardinalit.
Kur i shikon kohët më të mira të poezisë sonë?
Kohët më të mira të poezisë shqipe janë vitet 30-të, sidomos me poetin gjenial Migjenin. Pastaj duhet përmendur një zhvillim modern në vitet ’60-të me poetin novator në krye, Ismail Kadarenë, Fatos Arapin, Dritëro Agollin…
Ka një cak kohor që janë vitet ’70 -të, ku spikat një lloj liberalizmi dhe zhvillim i formave të reja të poezisë. Dhe, do të përmend këtu dy krijues të kësaj kohe: Moikom Zeqon, Frederik Rreshpjen, si dhe poetin e prozatorin me fantazi e frymëzim Eksyberant tokësor e qiellor, por po përmend jo pa modesti edhe poemat e mia, të cilat, siç dihet u kritikuan në mënyrë groteske në atë kohë të ashpër, jo normale, ku ne krijuesit të asaj kohe që duke perifrazuar Kadarenë, u përpoqëm të bënim dhe bëmë një krijimtari modeste normale, në një kohë jo normale.
Jeni shquar për një poezi të qashtër dhe shumë të guximshme. A ishte i vogël kufiri i krijuesit anti-konformist me atë që ishte konformist asokohe?
Për mua poezia duhet të jetë maksimalisht e qartë, por shumë e guximshme dhe metaforike. Për mua poezia është një estetikë kriticiste dhe antikonformiste.
Si i keni përjetuar dënimet e poetëve dhe shkrimtarëve? Ju vetë si e keni përballur qarkullimin?
Padyshim që dënimin e shkrimtarëve dhe artistëve e kam përjetuar me dhimbje për shkak të paradokseve të kohës siç kanë përjetuar edhe ata dënimin tim që m’u bë mua pikërisht në të njëjtin dimension po për shkak të paradokseve të kohës. Por unë nuk e humba besimin tek poezia dhe tek e vërteta. Kur poeti e sheh dhe e ndjen se ka të drejtë, nuk trembet, përkundrazi ai ndihet kolos.
Cilat shkolla poetike e kanë ndikuar poezinë shqiptare?
Në kohën time të rinisë kur nisa të shkruaj dhe të botoj ishin tre poetë Vladimir Majakovski. Sergej Esenini dhe Uellt Uitmani, të cilët patën një impakt të madh në zhvillimin e poezinë shqipe për shkak se ata nuk ishin poetë kabineti, por poetë të tablove të mëdha, jo nga dimensioni por nga pasqyrimi i gjerë e i thellë i realiteti dhe figuracionit të çuditshëm e të pashpjegueshëm.
A mendoni se keni mundur të shpreheni si duhet me anë të poezisë suaj?
Unë besoj gjithçka duke përfshirë të gjithë kohët e krijimit tim, deri më sot dhe mund të them se me anë të poezisë kam shprehur imagjinatën dhe botën time intime. Për këtë jam i vetëdijshëm kryesisht brenda kutit tim. Padyshim që Kritikët e së ardhmes do të bëjnë analizat e tyre dhe kjo është e drejta e tyre ekskluzive.
A ka ndjekur rrjedhë normale poezia shqiptare, në historianë e saj, në mendimin tuaj?
Mendoj se poezia nuk mund të pengohet dhe të ndalet nga askush. Në tërë letërsinë shqiptare poezia ka qenë dhe është zhanri më i zhvilluar dhe i kultivuar…
Çfarë do të donit të bënit më shumë në këtë kohë?
Dëshira dhe pasioni kërkojnë të bëj shumë edhe në këtë kohë të moshës së tretë, po këtyre u duhet jo vetëm fuqia, por edhe një sasi e konsiderueshme energji krijuese të cilën shpresoj ta kem. Po a do ta kem vallë?
Le t’ia lemë viteve…
Mosha nuk matet nga sasia e viteve, por nga sasia e energjive krijuese, thoshte Majakovski. /Milosao/