Megjithëse bashkëpunimi me Gjykatën Evropiane të të Drejtave të Njeriut (GJEDNJ) është vlerësuar si i mirë, vendi duhet të adresojë çështje sistematike që lidhen me lirinë e bashkimit, torturën policore dhe diskriminimin. Kushtet në burgje dhe stacione policore mbeten problematike dhe korrupsioni dhe stërngarkimi janë probleme serioze. Mungesa e progresit në mbrojtjen e të dhënave personale, të drejtave pronësore dhe barazisë gjinore, si dhe sfidat në mbrojtjen e të drejtave të fëmijëve dhe personave me aftësi të kufizuara, tregojnë për nevojën për përpjekje sistematike dhe të koordinuara për përmirësimin e të drejtave të njeriut në vend.
Këto janë disa nga rekomandimet e Raportit të KE-së për përparimin e Maqedonisë së Veriut për vitin 2024, i cili thotë se vendi ratifikon shumicën e instrumenteve ndërkombëtare të të drejtave të njeriut, por përballet me sfida në zbatimin e tyre. Komisioni Evropian (KE) rekomandon zhvillimin e një sistemi monitorimi dhe mbledhjeje të të dhënave për të vlerësuar zbatimin e legjislacionit dhe strategjive për të drejtat e njeriut.
Raporti vlerëson bashkëpunimin me Gjykatën Evropiane të të Drejtave të Njeriut si të mirë dhe thekson se GJEDNJ ka gjetur shkelje të Konventës Evropiane për të Drejtat e Njeriut në lidhje me të drejtën për një gjykim të drejtë, lirinë dhe sigurinë dhe mbrojtjen e pronës.
“Maqedonia duhet të trajtojë çështjet sistemore lidhur me lirinë e bashkimit, torturimin policor dhe diskriminimin dhe të zbatojë aktgjykimet e GJEDNJ-së”, bëhet e ditur në raportin.
Ai tregon se korniza ligjore për mbrojtjen e të drejtave themelore është pjesërisht i harmonizuar me të drejtën e BE-së dhe standardet evropiane. Vendi vazhdon të përmbushë detyrimet e tij të përgjithshme për të drejtat themelore, por legjislacioni dhe strategjitë përkatëse duhet të zbatohen në mënyrë sistematike.
Mbipopullimi dhe korrupsioni, një shenjë dalluese e burgjeve maqedonase
Raporti vë në dukje se Maqedonia përballet me probleme serioze lidhur me kushtet e paraburgimit në burgje, stacionet policore, mbrojtjen sociale dhe institucionet psikiatrike. Megjithëse disa objekte burgu janë rinovuar, kushtet në burgun e Idrizovës dhe objektet e tjera mbeten problematike. Është e nevojshme të vazhdohet dialogu për zbatimin e rekomandimeve të Komisionit për Parandalimin e Torturës dhe Forcimin e Mbikëqyrjes së Policisë përmes bashkëpunimit me Zyrën e Avokatit të Popullit.
Në burgun në Idrizovë, u regjistrua i burgosuri i parë i testuar pozitiv për koronavirusin Kovid-19. Përveç të infektuarit me virus, edhe dhjetë të burgosur të tjerë nga qelia e tij dhe ajo pranë saj janë në izolim Derisa, sa i përket ekzekutimit të sanksioneve penale, në Raport thuhet se burgjet janë të stërngarkuara dhe korrupsioni mbetet problem serioz.
“Amendamentet në ligjin për ekzekutimin e sanksioneve të marsit 2024 kanë të bëjnë me emërimet dhe procedurat për shkarkimin e guvernatorëve të burgjeve dhe përfshijnë rekomandime për ndarjen e vajzave nga të rriturit në institucionet përmirësuese. Mungesa e mbrojtjes përkatëse shëndetësore dhe masat për trajtimin e varësisë nga droga në burgje është shqetësim serioz. Sistemi i provës po përmirësohet, por nevojitet përparim në ndryshimin e kornizës ligjore për dënimet alternative dhe ofrimin e shërbimeve arsimore dhe programeve të risocializimit në të gjitha institucionet e burgjeve”, shprehen nga KE-ja.
Ndryshimet legjislative për shoqatat dhe fondacionet duhet të jenë në përputhje me standardet ndërkombëtare
KE gjithashtu thotë se nuk është bërë përparim në mbrojtjen e të dhënave personale. Harmonizimi me Rregulloren e përgjithshme për mbrojtjen së të dhënave dhe legjislacionin kombëtar është në vazhdim. Agjencia për mbrojtjen e të dhënave personale ka efikasitet të kufizuar për shkak të mungesës së pavarësisë, pagave të ulëta dhe mjeteve të pamjaftueshme. Koordinimi dhe komunikimi me institucionet e tjera janë të dobëta dhe Kuvendi nuk ndjek raportin vjetor të Agjencisë.
Derisa, në fushën e së drejtës së lirisë së tubimit dhe asocimit, theksojnë se nevojiten përpjekje shtesë për zbatimin e vendimeve të GJEDNJ-së për regjistrimin e shoqatave. Ndryshimet legjislative duhet të jenë në përputhje me standardet ndërkombëtare dhe rekomandohen konsultime me Komisionin e Venecias para miratimit të Ligjit për Shoqatat dhe Fondacionet.
Progresi në të drejtat e pronësisë është i kufizuar për shkak të procedurave të gjata dhe të shtrenjta. Strategjia kombëtare për të drejtat pronësore nuk ka avancuar dhe regjistrat e pronave komunale janë të vjetëruara dhe analoge. Administratat e kthimit përballen me një numër të tepruar rastesh për shkak të mungesës së stafit dhe kufizimeve financiare. Mbi 6.000 raste denacionalizimi mbeten të hapura, megjithëse procesi u mbyll në vitin 2013.
Mungesa e pavarësisë financiare dhe stafit në luftën kundër diskriminimit, barazia gjinore nuk ka përparuar
Raporti vëren se kuadri ligjor dhe institucional për mosdiskriminimin është pjesërisht në përputhje me ligjin e BE-së. Ata thonë se strategjia për barazinë dhe mosdiskriminimin për vitet 2021-2026 nuk ka dhënë rezultate të rëndësishme. Parlamenti ka zgjedhur komisionerë të rinj kundër diskriminimit, por Komisioni për parandalimin dhe mbrojtjen nga diskriminimi ka ende nevojë për më shumë burime dhe mbështetje. Sfidat kryesore janë mungesa e pavarësisë financiare dhe numri i vogël i stafit administrativ.
Për sa kohë që flasim për vendosjen e barazisë gjinore, ne nuk e kemi arritur atë. Rezultatet e planeve të veprimit për barazinë gjinore duhet të jenë të dukshme sa më shpejt të jetë e mundur dhe duhet të bëhet punë serioze
Korniza ligjore dhe kapaciteti ndërinstitucional për të luftuar gjuhën e urrejtjes dhe krimet e urrejtjes ka nevojë për përmirësim të mëtejshëm, në veçanti për të përfshirë orientimin seksual dhe identitetin gjinor si bazë për gjuhën e urrejtjes.
“Vendi duhet të ndjekë Rekomandimin e Përgjithshëm Politik të ECRI Nr.15 për Luftimin e Gjuhës së Urrejtjes dhe të rishikojë plotësisht gjetjet dhe rekomandimet e përcaktuara në raportin e ECRI të shtatorit 2023”, shprehen nga KE.
Shtohet se autoritetet ende nuk po mbledhin të dhëna për gjuhën e urrejtjes dhe krimet e urrejtjes në mënyrë sistematike.
Maqedonia e Veriut gjithashtu nuk ka bërë përparim në avancimin e barazisë gjinore. Raporti thotë se lëvizja kundër gjinisë është në rritje, duke ndikuar në procesin legjislativ dhe politikëbërjen. Zbatimi i strategjisë kombëtare për barazinë gjinore (2022-2027) është i dobët dhe mekanizmat ndërinstitucionalë për zbatimin dhe monitorimin e politikave të barazisë gjinore duhet të forcohen. Zbatimi i Konventës së Stambollit është jooptimal për shkak të financimit të pamjaftueshëm dhe protokolleve joefektive ndërinstitucionale. Në vitin 2023, ekspertët identifikuan shumë çështje që kërkonin veprim të menjëhershëm për të qenë në përputhje me konventën. Qasja në shërbimet shëndetësore për viktimat e dhunës me bazë gjinore është e kufizuar për shkak të mungesës së strehimoreve dhe stafit.
Arsimi, shëndetësia, mbrojtja nga dhuna dhe mosdiskriminimi – fushat kryesore për përmirësimin e të drejtave të fëmijës
Korniza legjislative dhe institucionale për të drejtat e fëmijës është në përputhje me ligjin e BE-së, në zbatimin e sfidës për shkak të çështjeve të përgjegjësisë, kapacitetit, monitorimit dhe financimit. Fushat kryesore që kërkojnë vëmendje janë arsimi, shëndetësia, mbrojtja nga dhuna dhe mosdiskriminimi. Nevojitet më shumë mbështetje për mekanizmat kundër dhunës dhe mjete të mjaftueshme për strategjinë kombëtare për t’i dhënë fund dhunës ndaj fëmijëve (2020-2025). Duhet të krijohet organ kombëtar për të koordinuar politikat në lidhje me Konventën për të drejtat e fëmijës dhe protokolleve fakultative. Strategjia për luftën kundër trafikimit të fëmijëve (2021-2025) duhet të përputhet me Konventën nga Lansarati dhe legjislacionin e BE-së për abuzimin seksual të fëmijëve.
Zbatimi i Strategjisë së deinstitucionalizimit (2018-2027) vazhdon, me të gjithë fëmijët të zhvendosur në shtëpi kujdestare ose grupe të vogla. Nevojiten përpjekje të mëtejshme për të zvogëluar varfërinë e fëmijëve dhe për të përmirësuar mbrojtjen sociale. Bashkëpunimi lokal dhe kapaciteti i qendrave të punës sociale duhet të forcohen, veçanërisht për fëmijët në rrezik, përfshirë romët dhe ata me aftësi të kufizuara. Politika për përfshirjen e fëmijëve me aftësi të kufizuara në shkollat e rregullta përballet me sfida. Monitorimi dhe inspektimi i rregullt i objekteve korrektuese arsimore dhe burgjeve është thelbësor për mbrojtjen e fëmijëve të arrestuar. Qasja në drejtësi, përfaqësimi ligjor dhe ngritja e kapaciteteve për zyrtarët publikë që punojnë me fëmijët viktima, dëshmitarë dhe shkelës të ligjit janë të pamjaftueshme.
Personat me aftësi të kufizuara nuk i gëzojnë plotësisht të drejtat e tyre, ashtu si edhe personat LGBTI dhe kuir
Në Raportin thuhet se personat me aftësi të kufizuara nuk mund t’i gëzojnë plotësisht të drejtat e tyre për shkak të mosrespektimit të legjislacionit dhe politikave me Konventën e OKB-së për të drejtat e personave me aftësi të kufizuara. Duhet të forcohet kapaciteti i organit kombëtar për të qenë në përputhje me ligjin e BE-së. Zyra e Avokatit të Popullit mbikëqyr zbatimin e Marrëveshjes për të drejtat e personave me aftësi të kufizuara në bashkëpunim me organizatat e shoqërisë civile. Strategjia kombëtare për të drejtat e barabarta për personat me aftësi të kufizuara është në fazën fillestare të implementimit. Plani i veprimit për deinstitucionalizimin është pothuajse i finalizuar, me vetëm zhvendosjen e përdoruesve nga Instituti Special Demir Kapi që ka mbetur për t’u përfunduar. Personat me aftësi të kufizuara përballen me diskriminim për shkak të barrierave në infrastrukturë, qasjes së pamjaftueshme deri te informacionet dhe shërbimet, qëndrimet diskriminuese dhe margjinalizimit social.Në Shkup do të mbahet Parada e dytë e krenarisë e organizuar nga Rrjeti kombëtar kundër homofobisë dhe transfobisë.
“Nuk është bërë përparim në përmirësimin e kornizës ligjor ose të politikave për mbrojtjen e të drejtave të personave LGBTI dhe personave kuir. Korniza aktuale ligjore nuk i njeh partneritetet homoseksuale. Megjithëse një paradë krenarie u organizua me sukses më 22 qershor të vitit 2024, gjuha e urrejtjes kundër komunitetit LGBTIQ vazhdon në mediat sociale. Nuk është bërë përparim në zbatimin e vendimit të GJEDNJ-së të janarit 2019 për njohjen ligjore të gjinisë. Organizatat kanë regjistruar 298 raste të gjuhës së urrejtjes bazuar në orientimin seksual dhe identitetin gjinor, por pasojat ligjore janë joadekuate. Në mars të vitit 2024, Gjykata Themelore lëshoi një dënim me burg me kusht për gjuhën e urrejtjes kundër komunitetit LGBTIQ. Janë dokumentuar 27 raste të dhunës së motivuar nga urrejtja ndaj personave LGBTIQ. Nuk është bërë përparim në hetimin e sulmeve ndaj qendrës së mbështetjes së komunitetit LGBTIQ dhe akteve të vandalizmit kundër zyrës së një organizate LGBTIQ dhe kërcënimeve me vdekje kundër aktivistëve”, qëndron në Raportin.
Legjislacioni i harmonizuar pjesërisht në fushën e të drejtave procedurale të të pandehurve ose të dyshuarve për vepra penale
Vendi është harmonizuar pjesërisht me të drejtën e BE-së për të mbrojtur të drejtat procedurale të të pandehurve ose të dyshuarve për vepra penale. Në mars të vitit 2024, sipas KE-së, Parlamenti miratoi Ligjin për drejtësinë për fëmijët, i cili ofron garanci procedurale për fëmijët në procedurë penale. Ligji për ndihmën juridike falas u ndryshua në shtator 2024, por sistemi i ndihmës juridike në procedurat penale duhet të reformohet për qasje më të mirë në drejtësi. Organet duhet të rishikojnë kriteret e pranueshmërisë në procedurat penale dhe të sigurojnë mbrojtje për të varfërit dhe viktimat e krimeve. Vendi nuk është plotësisht i harmonizuar me Direktivën Evropiane të Mbrojtjes. Miratimi i një Ligji të ndryshuar për procedurën penale është duke u zhvilluar për të qenë në përputhje me Direktivën e të drejtave të viktimave.
KE thekson gjithashtu se rekomandimet e Komitetit këshillimor për Konventën kornizë për mbrojtjen e minoriteteve kombëtare nuk janë zbatuar plotësisht. Ai deklaron se Agjencia për të drejtat e komuniteteve minoritare publikoi Strategjinë kombëtare për interkulturalizëm dhe kohezion social 2024-2026, por që ende nuk është miratuar nga Parlamenti. Për qëndrueshmërinë e strategjisë, tregon se nevojitet mbështetje politike, financim dhe qasje në media. Gjithashtu theksohet se Maqedonia e
Veriut ende nuk e ka ratifikuar Kartën Evropiane për Gjuhët Rajonale dhe të Pakicave dhe se Agjencia për Zbatimin e Gjuhëve dhe Agjencia për Realizimin e të Drejtave të Bashkësive po përballen me mungesa të personelit dhe financimit.
Sipas vlerësimit të KE-së, vendi ka bërë përparim të kënaqshëm në përfshirjen e romëve duke zbatuar strategjinë për vitet 2022-2030 dhe duke përgatitur plane të reja veprimi për vitete 2024/2025. Megjithatë, bën të ditur, strategjia nuk ka qasje të qartë për pjesëmarrjen dhe ngritjen e kapaciteteve. Plani i veprimit për të drejtat e grave dhe vajzave rome është implementuar në mënyrë të moderuar. Sfidat kryesore janë prania e parregullt në shkollë, fëmijët në rrugë dhe segregacioni në shkolla.
Lidhur me të drejtën e shtetësisë, rekomandohet që Komisioni të përmbahet nga dhënia sistematike e shtetësisë në bazë të interesit ekonomik, pasi skemat e tilla janë jokompatibile me të drejtën e BE-së. Në vitin 2023, u paraqitën pesë kërkesa të tilla.