Intervistë me dramaturgun nobelist, Harold Pinter (1930-2008)
Intervistoi: Lawrence M.Bensky
Marrë nga: “Paris Review”
Përktheu; Ben Andoni
Kur jeni duke punuar me një dramë, kush është sipas jush çelësi për një lidhje të mirë shkrimtar-regjisor?
Ajo që është esenciale në këtë lidhje është shmangia e gjithë justifikimeve në mes të autorit dhe regjisorit. Është një çështje e besimit të dyanshëm dhe e çiltërsisë. Nëse s’është kështu, atëherë vënia e një drame është thjesht humbje kohe.
Peter Hall, që ka drejtuar shumë nga dramat tuaja, thotë se ato lidhen me një formë verbale dhe ritëm strikt. Madje, kur shkruani “pauzë” do të thotë diçka krejt tjetër nga “qetësi” dhe tri pikat janë një element krejt ndryshe nga një pikë e plotë. A është kjo lloj ndjeshmërie për këtë lloj shkrimi si përgjegjëse për punën tuaj të përbashkët në ekip?
Po, është pak a shumë kjo. I tregoj shumë kujdes këtyre pikave që i përmendet më sipër. Halls njëherë p.sh. mbajti një pikë dhe një provë pauze për aktorët e “The Homecoming”. Por, megjithëse tingëllonte tejet e qëllimshme, dukej se ajo ishte shumë mirë e menduar”.
A i skiconi dramat përpara se t’i filloni t’i shkruani ato?
Jo aspak. Unë nuk di se çfarë lloj karakteresh do kenë dramat e mia derisa… ato… apo mirë, derisa ato do të jenë në letër. Apo, derisa ato më tregojnë vetë se çfarë janë në gjendje të bëjnë. Unë, në një farë lloj mënyre nuk konceptualizoj. Sapo mendoj që i kam gjetur çelësat, kam vazhduar duke i ndjekur drejtimet e tyre-sepse në të vërtetë, kjo është puna ime, që të ndjek çelësat.
Çfarë doni të thoni me çelësa? Mund të kujtoni p.sh. sa nga dramat e shkruara janë zhvilluar fillimisht në mendjen tuaj-apo ato janë thjesht rresht pas rreshti në progres të vazhdueshëm?
Natyrisht, s’mund të kujtoj saktësisht sesi një dramë e caktuar zhvillohet në mendjen time. Ajo që mendoj se çfarë ndodh në këtë rast ka të bëjë me faktin që shkruaj në një gjendje të vërtetë nxitje edhe frustrimi. Unë vazhdoj të shkruaj atë që shikoj në letrën përballë meje – thjesht, fjali pas fjalie. Kjo nuk do të thotë se nuk kam herë pas here ndonjë si reshtje mbi ndonjë ide të përgjithshme apo dhe imazhin e asaj: që nëse s’do më sjell atë se çfarë ndodh menjëherë, do më japë ndjesinë e një ndodhie që më mban mua përtej saj. Kam gjetur një ide se çfarë mund të ndodhë dhe ngandonjëherë kam plotësisht të drejtë, por në disa raste, jam ndjerë keq me atë që më ka ndodhur aktualisht. Ngandonjëherë shkoj përgjatë punës dhe e gjej veten duke shkruar “C. hyn”, kur nuk e dija fare se ai do kishte qëllim të hynte; ai thjesht duhet të vinte në këtë moment, kjo është e gjitha”. Në “The Homecoming”, Sam, një karakter që nuk ka qenë shumë aktiv për do kohë, papritmas qan dhe rrëzohet për disa minuta me radhë aty nga fundi i dramës. A është ky një shembull i asaj që doni të na thoni? Duket si e papritur…
Papritmas. Po, kjo mu duk pikërisht e qëlluar. Thjesht më erdhi. E dija, që ai kishte për të thënë diçka në një moment në këtë seksion dhe kjo ishte ajo që ndodhi, kjo ishte ajo që tha.
Mund që karakteret të zhvillohen kështu tej kontrollit tuaj, duke arritur edhe për ta ndryshuar idenë tuaj-edhe sikur kjo të jetë një ide e vagullt, rreth dramës?
Unë i mbaj atëherë të shtrënguar litarët, kështu që ata nuk mund të shkojnë shumë përtej.
E ndjeni se kur duhet të ulet perdja, apo e bëni punën tuaj të ndërgjegjshme në tekst drejt një aksh momenti, që ju gati e keni të vendosur në kokë?
Është thjesht instinkt. Perdet bien kur ritmi më duket i drejtë – kur aksioni të thërret tamam për një fund. Unë jam shumë i dhënë për linjën e perdeve dhe uljen e tyre në kohën e duhur.
A e ndjeni vetë kur dramat tuaja janë të strukturuara me sukses? Thjesht, a jeni i aftë të komunikoni për këtë instinkt me ritmin e dramës?
Jo. Jo në të vërtetë. Dhe ky është edhe shqetësimi im kryesor: të gjej një strukturë të rregullt. Unë shkruaj gjithmonë tre variante, por që në fund duhet që t’i lë ato përfundimisht. Dhe, vjen një moment kur thua: Kjo ishte! Nuk mund të bëj asgjë më shumë. Të vetmet drama që i gjej veçan afër një ekzistence strukturale dhe që më kënaqin janë “The Homecoming”, “The Birthday Party” dhe “Caretaker”, të cilat kanë shumë shkrim. Dua të sheshoj gjëra, pra t’i eliminoj ato. Shumë fjalë më irritojnë tepër, por nuk mund t’i mbaj, duket se ato më dalin-nga jashtë gojës së miqve. Në të vërtetë nuk i shqyrtoj gjatë punët e mia, por e kam të qartë se shpesh në atë që shkruaj, apo të paktën me atë që shumë miq më kanë thënë : në disa pika personazhet e mia flasin jashtëzakonisht shumë.
Shumica e njerëzve do të binin dakord se fuqia në dramat tuaja shtrihet në atë që quhet aspekti verbal, modalitetet dhe forca e karakterit, që ju arrini e nxirrni nga personazhi. A i gjeni këto fjalë nga njerëzit, kur i keni dëgjuar duke folur-apo i përgjoni nga jeta?
Nuk shpenzoj shumë kohë duke dëgjuar në të gjitha senset. Rastësisht, edhe mund të dëgjoj diçka, siç e bëjmë të gjithë, duke ecur. Por, fjalët më vijnë vetë kur jam duke shkruar për karakteret, dhe aspak më përpara, si thoni ju.
Pse mendoni se dialogjet në dramat tuaja janë kaq të gjetura?
Nuk e di. Mendoj se kjo ndodh ngaqë njerëzit zmbrapsen nga të gjitha gjërat, ku mund t’i shtrijnë duart krejt fare verbalisht – thjesht për t’i mbajtur ato jashtë rrezikut të njohjes dhe të qenurit të njohur.
Çfarë hapësirash në dramat e shkuara ju japin më shumë shqetësime?
Janë aq të koklavitura në raport me atë që unë bëj saqë nuk mund të gjykoj momentalisht.
Pak vjet të shkuara, “Encounter” ka pasur një seri të tërë citimesh nga njerëz të ndryshëm në botën e artit rreth idesë për bashkimin e Britanisë në Tregun e Përbashkët Evropian. Deklarata juaj ishte më e shkurtra, që ishte bërë ndonjëherë: “Nuk kam ndonjë interes në çështjen në fjalë dhe madje as nuk e çaj kokën për çka ndodh”. A e përmbledh kjo ndjenjën tuaj rreth politikës, apo çështjeve aktuale?
Në të vërtetë, jo. Megjithatë, për atë që ndiej për sa i përket Tregut të Përbashkët-unë tamam them se nuk e çaj kokën asfare për Tregun e Përbashkët. Por, s’është edhe krejt e vërtetë që të them se, në një farë mënyre jam krejt indiferent për çështjet e ditës. Jam në një gjendje normale i qenies shumë konfuze – i pasigurt, i irrituar dhe i zemëruar në reagim, por ngandonjëherë mbetem edhe indiferent. Në përgjithësi, përpiqem të arrij vetëm atë që mund të bëj dhe ta lë atë kështu si është. Nuk mendoj se kam arritur ndonjë lloj funksioni social të ndonjë vlere dhe politikisht nuk ka arsye për të qenë i përfshirë sepse çështjet janë me të gjithë kuptimet e thjeshta-të jesh politikan duhet të jesh i aftë të prezantosh një pikturë të thjeshtë edhe nëse nuk e shikon fare në këtë lloj mënyre.
A ka ndodhur ndonjëherë tek ju të shprehni opinionet politike përmes karaktereve tuaja?
Jo. Kategorikisht politika më lodh, megjithëse unë e njoh që ata janë përgjegjës për këtë pjesë të madhe të vuajtjes në botë. Unë dyshoj për gjendjet ideologjike të çdo lloji!
Por, a nuk mendoni vallë se paraqitja e një lloj kërcënimi personal, që është prezantuar ndonjëherë në skenën tuaj, është shqetësimi me një sens të madh, një sens politik, apo e gjitha kjo ka në të vërtetë një lloj lidhje?
Nuk e ndiej veten të kërcënuar nga ana e ndonjë grupi politik apo aktiviteti në përgjithësi. Më pëlqen të jetoj në Angli. Nuk e çaj fare kokën as për strukturat politike – sepse ato nuk më alarmojnë, pasi ato shkaktojnë vuajtje te një masë e madhe prej miliona njerëzish. Dua t’ju them se çfarë mendoj në të vërtetë për politikanët. Një natë kam parë disa politikanë në televizion, që po flisnin për Vietnamin. Doja shumë që ta shpërtheja ekranin me një flakëhedhëse dhe t’ua digjja sytë dhe koqet, e pastaj t’u kërkoja sesi mund të ndjehen nga ky akses nga pikëpamja politike.
A e keni përdorur ndonjëherë këtë zemërim në ndonjë dramë të orientuar politike?
Jam rastësisht jashtë irritimit, megjithëse flitet për të shkruarit e dramës me një pikëpamje satirike. Bëra në të vërtetë, dikur, një dramë për të cilën asnjeri nuk di asgjë. Një dramë të plotë, të shkruar deri në fund, dhe që u shkrua pas “The Caretaker”. Edhe atë, të mallkuarën, e kam shkruar në tre variante. E quajta “The Hothouse” dhe bënte fjalë rreth një institucioni në të cilin mbaheshin pacientët; e gjitha që është prezantuar më pas fliste për një hierarki dhe për njerëzit që i drejtojnë institucionet: askushi nuk mund të di se çfarë ndodh me pacientët, apo se për çfarë ishin ata atje, apo thjesht se pse ishin ata. Ishte tejet satirike, por krejt e padobishme. Kurrë nuk fillova të pëlqej asnjë prej karaktereve; ata në përgjithësi dukeshin se nuk mund të jetonin tek e fundit. Kështu që hoqa dorë menjëherë nga drama. Karakteret ishin pastërtisht prej kartoni. Mendoj se flitej qëllimisht-për një kohë të vetme dhe unë duke u përpjekur të realizoja një pikë, një pikë të veçantë, ku këta ishin njerëz të këqij -unë s’i pranoja dot fare. Dhe, kështu, ata edhe nuk mundën që të jetonin. Mos të harrojmë se në dramat e tjera të miat edhe për çdo karakter të vetëm, madje edhe për një bastard si Gooldbergu në “The Birthday Party”, unë kujdesem deri në fund.
Ju shpesh flisni për karakteret tuaja si qenie të gjalla. A ngrihen ato pasi e keni shkruar dramën? Apo thjesht, kur jeni duke e shkruar atë?
Të dyja.
Janë aq vërtetë sa edhe njerëzit që njihni?
Jo, por ndryshe. Kisha një ëndërr të tmerrshme, pasi kam shkruar “The Caretaker”, për të dy vëllezërit. Shtëpia ime u dogj në ëndërr dhe përpiqesha të gjeja se kush ishte fajtori. Isha i drejtuar nga të gjithë llojet e shtigjeve dhe kafeve dhe eventualisht mbërrita në një interior dhome diku dhe atje tamam ishin të dy vëllezërit e dramës. Unë u thashë: “Ju e dogjët shtëpinë time”. Ata thanë: “Mos u shqetëso shumë për të” dhe unë u thashë: “Kam vënë gjithçka aty. Ju nuk e kuptoni se çfarë ka ndodhur”. Ndërsa ata më thanë: “Ke të drejtë, ne do ta kompensojmë atë për ty, do të kujdesemi komplet për ju”, fliste vëllai i vogël dhe pas kësaj unë shkrova një çek për pesëdhjetë duhane. U dhashë atyre çekun për të marrë pesëdhjetë duhane!”
A keni pasur ndonjë interes të veçantë për psikologjinë?
Jo.
Asnjëherë, kurrë? A keni pasur ndonjëherë qëllim në mëndje për shkrimin e fjalimit kur vëllai i madh përshkruan shqetësimet e tij në një spital psikiatrik në fund të Aktit II tek the “Caretaker”?
Disi. Kisha një si qëllim në sensin që… Aston papritur hapi gojën. Qëllimi im i vërtetë ishte ta lija atë të ikte duke folur, derisa të mbaronte dhe atëherë…të ulja perdet. Nuk kisha ndonjë mëndje për të fiksuar aty boshtin e veprës. Dhe e vetmja gjë që njerëzit kanë humbur është që nuk është e nevojshme të konkludosh për të gjitha ato që thotë Astoni për eksperiencat e tij në spitalin psikiatrik, si të vërteta.