Nga: Sanjana Bhambhani / BBC
Përkthimi: Agron Shala / Telegrafi.com
Kur isha rreth tetë vjeç, një mësuese në shkollën time fillore në Nju-Delhi, në Indi, na pyeti se cilat gjuhë flisnin familjet tona në shtëpi. India është një nga vendet më të larmishme në botë në aspektin gjuhësor, me vlerësimet që sugjerojnë se ne flasim kolektivisht nga 122 deri në 456 gjuhë. Në Nju-Delhi, ashtu si në disa qytetet e tjera të mëdha indiane, njerëzit priren të përdorin të paktën dy gjuhë çdo ditë: një gjuhë që flitet zakonisht në punë, në shkollë ose në zyrat qeveritare (siç është hindi në Delhi), dhe një gjuhë rajonale e cila i lidh njerëzit me kulturën e tyre të trashëguar dhe flitet brenda familjes.
Nga gjuhët indiane, unë u rrita duke folur vetëm hindi. Nuk kisha asnjë ide se cila ishte gjuha e dytë rajonale e familjes sime. Kur e pyeta babanë tim, përgjigja e tij më hutoi.
“Sindi”, më tha ai.
Nuk e kisha dëgjuar kurrë këtë gjuhë. Babai më shpjegoi se rajoni ku sindi flitet kryesisht – pra në Sindi – nuk është në Indi, por në Pakistan, vendin tonë fqinj. Si e humbi familja ime gjuhën tonë të trashëguar? Pse, ndryshe nga familjet e tjera indiane, ne nuk e flisnim më gjuhën tonë rajonale?
Përgjigjja ka të bëjë me një ngjarje që jo vetëm tronditi historinë e familjes sime, por edhe riformësoi Azinë Jugore: ndarjen e Indisë Britanike.
Në vitin 1947, kur britanikët u larguan nga India pas gati dy shekujsh kolonializëm, ata vizatuan atë që njihet si “Linja e Radklifit”, duke e ndarë vendin në dy pjesë: Indinë (me shumicë hinduse) dhe Pakistanin (me shumicë myslimane). Gjatë kësaj ndarjeje, sikhët, myslimanët dhe hindusët u detyruan të braktisnin shtëpitë e veta, duke shkaktuar një nga migrimet më të mëdha të detyrueshme në histori. Midis 14.5 dhe 17.9 milionë njerëz u larguan për të shpëtuar jetën mes një dhune dhe kaosi të madh. Mes tyre ishte edhe gjyshja ime.
Gjyshja ime është nga Sindi, rajon ky që, para Ndarjes, ishte një provincë më e përzier në aspektin fetar dhe kulturor, ku bashkëjetonin hindusët dhe myslimanët e ku myslimanët ishin shumicë. Sindi ishte gjuha më e folur rajonale. Por, kur vendi u nda, Sindi përfundoi në Pakistan dhe pakica hinduse e Sindit – përfshirë gjyshen time dhe familjen e saj – u largua për në Indi, duke i shpëtuar persekutimit ndaj hindusve.
Kështu, Sindi humbi shumicën e komunitetit të saj hindus, ndërsa hindusët nga Sindi – shumë prej të cilëve kishin luftuar për pavarësinë e Indisë nga sundimi kolonial – humbën shtëpitë e veta dhe vendin ku flitej gjuha e tyre amtare sindi.
Në moshën 14-vjeçare, gjyshja ime la pas gjithçka: lagjen ku ishte rritur, rrugët ku kishte ecur, të afërmit dhe miqtë e saj të dashur.
“Nuk kishim as një filxhan çaji apo një pjatë të vetme”, më tha ajo – dy simbole të rëndësishme të komunitetit dhe lidhjes me kulturën tonë të çajit.
Por, kishte një gjurmë të fëmijërisë së saj që gjyshja ime mundi ta çonte me vete përtej kufirit: gjuhën e saj, sindi.
Një nga gjërat më intriguese rreth sindishtes është se ajo bashkon veçori gjuhësore nga dy vende që jo vetëm janë të ndara, por edhe politikisht armiqësorë me njëri-tjetrin: India dhe Pakistani.
Sindishtja rrjedh nga një dialekt i gjuhëve prakrite, të cilat janë pararendëse të hindishtes, gjuhës më të folur në Indi. Por, pjesa më e madhe e letërsisë sindi është shkruar me një alfabet të modifikuar perso-arab. Në një formë tjetër të modifikimit, alfabeti perso-arab është gjithashtu shkrimi i urdusë, gjuhës kombëtare të Pakistanit.
Kur gjyshja ime u largua nga rajoni i saj i lindjes, ajo mori me vete këtë gjuhë – një simbol i rritjes së saj në një mjedis të përzier kulturor. Megjithatë, kur mbërriti në Indinë e re, ajo duhej të zotëronte gjuhën dominuese të shtetit të saj të ri, hindishten që flitej në Delhi. Është gjuha në të cilën i drejtohem gjyshes sime sot, duke e quajtur दादी (Dadi).
Sindët e tjerë, përgjithësisht miratuan gjuhën e shteteve ku gjetën strehim, veçanërisht në komunikimin jashtë familjes. Dhe, kështu, sindishtja filloi të zbehej mes gjeneratave të reja. Në familjen time, ashtu si në shumë të tjera, pasi humbi, u bë e vështirë ta ringjallnim.
Sindishtja është mjaft e veçantë, madje edhe krahasuar me disa gjuhë të shteteve fqinje në Pakistan dhe Indi. Për shembull, ajo përdor tinguj implozivë, të cilët shqiptohen me një përthithje të ajrit brenda. Vimmi Sadarangani, profesoreshë e sindishtes në Kolegjin Tolani të Arteve dhe Shkencës në Gandidam të Indisë, përmend katër tinguj të tillë: ɓ, ɗ, ɠ dhe ʄ. Tingujt implozivë janë të vështirë për t’u shqiptuar, sepse janë të rrallë në gjuhët e tjera. Përveç kësaj, sindishtja ka pesë tinguj hundorë të trashëguar nga sanskritishtja, të cilët nuk ekzistojnë dhe nuk përdoren në hindishten moderne. Këta tinguj janë të vështirë për t’u mësuar nëse nuk je rritur duke i përdorur. Ju mund të dëgjoni një incizim audio dhe ta provoni vetë.
Sadarangani shpjegon se pa i shqiptuar saktë këta tinguj, çdo aspekt tjetër i mësimit të sindishtes – përfshirë shkrimin – bëhet i vështirë.
Sipërmarrësja indo-amerikane, Kiran Thadhani, gjyshërit e së cilës u arratisën nga Sindi drejt Ahmedabadit në Indi, gjatë Ndarjes, është ndër ata që po përpiqen të rilidhen me këtë gjuhë. Ajo ka lindur në ShBA, tani jeton në Londër, dhe po ndjek kurse në sindisht. Por, e ka të vështirë shqiptimin.
“Gjithmonë më korrigjojnë në klasë duke më thënë: ‘Thuaje përsëri’, dhe unë them: ‘O Zot, nuk e di, nuk po më del siç duhet'”! – thotë Thadhani.
Disa fjalë i dalin natyrshëm nga goja, thotë ajo. Ajo e di si të shqiptojë fjalët për hudhër dhe qepë, për shembull, kjo pjesërisht sepse ushqimi është një pjesë e madhe e bisedave në familjen e saj. Por, ka fjalë të tjera më të vështira për të, të cilat asnjëherë nuk i tingëllojnë si vendase. Për shembull, ajo shqipton fjalën “guɗi”, që do të thotë kukull, me një “ɗ” më të butë dhe më të amerikanizuar.
Megjithatë, sipas prindërve të Thadhanit, ajo i shqiptoi fjalët e saj të para në sindisht.
“Kur fillova shkollën në ShBA, ndodhte që pa dashje të thosha diçka në sindisht”, kujton ajo. Por, në lagjen e saj në Atlanta, një zonë me shumicë të bardhë, ajo ndjeu presion për të fshehur dallimet e saj dhe për t’u përshtatur – një nga këto ishte “Sindiati” i saj (identiteti sindi).
“Tani kam një marrëdhënie shumë të përzier me gjuhën time të parë”, thotë Thadhani. Megjithatë, deri më sot, ajo e gjen më të lehtë të shprehë ndjenjat e saj më të thella në sindisht. “Nuk i mbaj mend më të gjitha fjalët, por disa nga emocionet e mia më të hershme, më fëmijërore, nuk mund t’i shpreh gjithmonë në anglisht, por mund t’i shpreh në sindisht”, shpjegon ajo.
Gjatë bisedave për këtë artikull, jam njohur me një sërë fjalësh dhe shprehjesh sindi që më duken pafundësisht magjepsëse. Fjala “aɠopoi”, të cilën e mësova nga Saaz Aggarwal, një shkrimtare dhe historiane e historisë gojore, do të thotë “ndërsa je duke bërë këtë, mund ta kryesh edhe këtë punë tjetër”. Një term praktik që pasqyron gjithashtu reputacionin e komunitetit sindi si i shkathët dhe i përshtatshëm.
Kjo na çon te një pyetje e rëndësishme: Nëse sindishtja është kaq e rëndësishme nga ana kulturore, pse po lufton për të mbijetuar në Indi?
Në fakt, folësit e sindishtes u përpoqën që në fillim të siguronin që gjuha të mësohej dhe të përdorej në Indinë e re. Por, një problem thelbësor, sipas studiuesve, ishte mospajtimi mbi të ardhmen e alfabetit të kësaj gjuhe ndërkufitare.
Në artikullin e saj të vitit 2022, Një gjuhë pa tokë, Uttara Shahani, studiuese e historisë së Azisë Jugore në Qendrën për Studime mbi Refugjatët në Universitetin e Oksfordit, shpjegon këtë konflikt. Gjatë orës letrare, disa donin të vazhdonin të shkruanin sindishten me alfabetin perso-arab, në mënyrë që brezat e rinj në Indi të mund të lexonin letërsinë klasike sindi, dhe që folësit në Pakistan të mund të lexonin veprat e shkruara në Indi. Ky grup kërkonte të ruante lidhjen me rajonin e Sindit, pavarësisht ndarjes.
Të tjerët, megjithatë, dëshironin të përdornin alfabetin devanagari – të njëjtin që përdoret për të shkruar hindishten – sepse ishte i njohur për shumë njerëz në Indi. Për më tepër, alfabeti i modifikuar perso-arab lidhej me myslimanët, dhe ky grup donte të asimilohej në Indinë e re si hindus.
“Ky konflikt nuk është zgjidhur kurrë plotësisht”, thotë Shahani.
Sot, sindishtja e folur në anën indiane të kufirit tingëllon gjithnjë e më ndryshe nga ajo në anën pakistaneze, thotë Vimmi Sadarangani. Disa tinguj janë ndikuar nga hindishtja dhe kanë humbur shqiptimet arabe. Sadarangani beson se për të zotëruar plotësisht gjuhën, duhet të mësohen të dyja alfabetet: ai perso-arab dhe devanagari. “Sindishtja, me alfabetin perso-arab, është gjithashtu e nevojshme për të mbajtur të gjallë lidhjen me Sindin”, thotë ajo.
Për mua, si një qytetare indiane, do të ishte shumë e vështirë të vizitoja provincën e Sindit në Pakistan, të shihja me sytë e mi shtëpinë e vjetër të familjes sime dhe të mësoja më shumë rreth fatit të gjuhës atje, për shkak të armiqësisë politike midis dy vendeve.
Megjithatë, të rinjtë si unë, në të dyja anët e kufirit, po gjejnë mënyra të tjera për t’u lidhur, duke përfshirë vendbanimet në ShBA dhe Mbretërinë e Bashkuar, ku sindët myslimanë dhe hindusët emigruan.
Faraz Ahmed Khokhar vjen nga një familje myslimane sindi në Pakistan. Ai jetoi në Hajderabad, një qytet në Sind, deri në moshën nëntëvjeçare dhe më pas u zhvendos në Londër me familjen e vet. Atje ai themeloi Klubin Rinor Sindi. Në një ironi të fatit, ai ka krijuar më shumë lidhje me sindët indianë në tokën britanike sesa kur jetonte në Pakistan, vetëm disa kilometra larg kufirit me Indinë.
“Kur isha në Pakistan … nuk kisha asnjë ndërveprim me sindët indianë”, thotë Faraz Ahmed Khokhar. “Në vendet perëndimore, ku ka më shumë diversitet dhe hapje, përfundon duke u përzier me njerëz të ndryshëm, duke gjetur miq, pa marrë parasysh nga vijnë”. Klubi Rinor Sindi ka anëtarë si nga India ashtu edhe nga Pakistani.
Megjithëse sindishtja mësohet në shkollat shtetërore të Sindit, Khokhar thotë se ajo po përballet me sfida edhe në Pakistan. Familjet sindi po e flasin gjithnjë e më pak këtë gjuhë në shtëpi, duke e zëvendësuar me gjuhën urdu e cila është më e përhapur. Në qendrat urbane, sindishtja mezi po mbijeton përballë urdusë dhe, gjithnjë e më shumë, anglishtes.
Për të ruajtur gjuhën brenda familjes, prindërit e Khokharit nuk e lejonin atë të fliste anglisht me dy vëllezërit e tij më të vegjël, duke e detyruar që të përdorte sinhishten në shtëpi.
“Dhe jam i lumtur që e bënë këtë”, thotë ai, sepse kjo i mundëson të komunikojë lirshëm kur kthehet në Pakistan, veçanërisht në qytetet dhe fshatrat ku sindishtja mbetet gjuha kryesore. “Po të mos e dija sindishten aq mirë sa e di tani … kur do të udhëtoja në Sind, do të isha i kufizuar vetëm në qendrat urbane”.
Në anën indiane të kufirit, zhdukja e sindishtes ndodhi pjesërisht për shkak të riorganizimit të Indisë pas Ndarjes së vitit 1947. India u nda në shtete të bazuara në kufij gjuhësorë – ata që jetonin në Guxharat flisnin guxharatishten, ata në Punxhab flisnin punxhabishten – dhe në këtë sistem, sindishtja nuk kishte një vend të vetin.
Folësit hindusë të sindishtes, në shtete si Raxhasthan dhe Guxharat, u përballën me një problem tjetër, thotë shkrimtarja indiane Rita Kothari në librin e saj, Barra e Mërgimit: Hindusët sindi të Guxharatit [The Burden of Refuge: Sindhi Hindus of Gujarat]. Megjithëse ata ishin hindusë, trashëgimia e tyre e ndikuar nga kultura myslimane, shkaktoi dyshime në Indinë e re, ku tensionet fetare ishin të larta. Ata vinin nga një provincë me shumicë myslimane, shkruanin me alfabetin perso-arab, dhe konsumonin ushqim jo-vegjetarian që vunë në pikëpyetje “hindusllëkun” e tyre.
Pastaj ishin stereotipat për sindët, që njihen si një komunitet tregtar. Në librin e saj, Kothari thekson se sindët që u vendosën në qendrat urbane të Guxharatit, ngritën biznese me marzhe të ulëta fitimi dhe pa kufizime fetare, duke punuar me orare të pazakonta për të mbijetuar. Kjo solli konkurrencë për bizneset lokale, duke shkaktuar pakënaqësi ndaj sindëve. Kjo ndjenjë armiqësie është e dukshme edhe në shprehjet si ajo që na krahason me gjarpërinjtë; një banalitet të cilin si unë, ashtu edhe Thadhani, e kemi dëgjuar në pjesë të ndryshme të botës.
Ndjenja e të qenit të huaj dhe mungesa e një vatani për sindishten, u ndje veçanërisht në vitin 1950, kur India miratoi Kushtetutën e saj dhe përfshiu 14 gjuhë zyrtare ku sindishtja nuk ishte mes tyre.
Më vonë, sindët në Indi arritën me sukses të lobonin që gjuha e tyre të përfshihej në listën e gjuhëve zyrtare. Por, deri atëherë, sindishtja kishte nisur të venitej.
Sot, emri Sind përmendet në himnin kombëtar të Indisë, të cilin e këndoja çdo mëngjes në shkollë pa e kuptuar rëndësinë e tij për identitetin tim.
Kur mendoj për ditën kur u kërkua që të sillnim emrin e gjuhës amtare të familjes sonë në shkollë, më kujtohet që më lejuan të shtoja sindishten në një listë të titulluar Gjuhët e Indisë. Një lehtësim, duke qenë se isha e shqetësuar për t’i kërkuar mësueses leje për të shtuar një gjuhë nga një rajon që tani ndodhet në Pakistan. Ankthi im, pa e ditur atëherë, pasqyronte dekadat e debateve politike mbi këtë gjuhë, folësit e saj dhe vendin e tyre të merituar në Indi.
Folësit e sindishtes kanë gjetur gjithashtu një komunitet të ri në internet, përfshirë ata që, si unë, nuk e kanë mësuar kurrë gjuhën, por do të donin ta mësonin si të rritur. Khokhari thotë se ai shikon video në sindisht në internet dhe i pëlqejnë postimet në rrjetet sociale dhe muzika e prodhuar nga sindët pakistanezë dhe indianë.
“Shpesh do të gjeni komente nga sindët në anën tjetër të kufirit, në Sind, që komentojnë shumë pozitivisht dhe i duan këngët [e publikuara nga këngëtarët indianë sindi]”, thotë Shahani.
Kuzhina sindi është gjithashtu një mënyrë përmes së cilës komuniteti ynë ruan një lidhje me gjuhën.
Një gjellë e njohur, thotë shkrimtarja sindi Saaz Aggarwal, është saee bhaji: një përzierje e dalit, spinaqit, barishteve të tjera dhe perimeve, të gatuara së bashku me domate dhe erëza, që shndërrohen në një supë e cila hahet me oriz dhe papad.
“Është shumë e shëndetshme dhe e urreja kur isha fëmijë”, thotë ajo. Ajo u befasua kur zbuloi se fëmijët e saj, ndërsa rriteshin, e donin atë kur ajo ua gatuante. “Saee bhaji është një ikonë e kulturës sindi”!
Ajo përmendi gjithashtu gjellën Sindhi kadhi, që e mbaj mend si pjatën për të cilën gjyshja ime njihej. Është një kerri me miell qiqrash dhe shije të thartë, i bërë me perime dhe lëng tamarindi, i ndryshëm nga kerritë e komuniteteve të tjera. Vetëm mendimi për të më kthen në dhomën e ngrënies së gjyshërve të mi, duke u ushqyer me këtë gjellë ndërsa ata bisedonin me babanë tim në gjuhën e tyre amtare.
Në atë kohë, e vetmja frazë në sindisht që mbaj mend se kam mësuar ishte gute vaaree bhaakee. Do të thotë “përqafim i fortë”; një frazë që e përdorja ndërsa hidhesha në krahët e prindërve dhe gjyshërve të mi. Ndërsa po hulumtoja për këtë artikull, babai më tha se e kam thënë gabim në 10 vjetët e fundit, kështu që përmirësimi i shqiptimit mund të jetë hapi im i parë drejt rilidhjes me gjuhën time. Së fundmi, u regjistrova në një kurs për të mësuar sindishten. Nëse praktikoj mjaftueshëm, kush e di, ndoshta një ditë do të mund të rikthej përdorimin e sindishtes në familjen tonë.
Gjashtë ditë pasi u regjistrova në kurset e sindishtes, gjyshja ime ndërroi jetë. Ia kushtoj këtë artikull Prema Bhambhanit, e cila e kaloi një gjuhë të tërë përtej një kufiri dhe ruajti mjaftueshëm kujtimin e saj që unë të mund të rilidhem me të sot. /Telegrafi/