Nga: Faruk Shehiq (fragment nga romani Una)
Përktheu: Fadil Bajraj
Nëna ime e donte Titon, edhe pse ajo ishte myslimane sipas rregullave të shërbimit, sepse i falte pesë namazet ditore. Burri i nënës sime e ka lënë atë me tre fëmijë, të cilët ajo i lindi në tunelet hekurudhore, aty ku njerëzit strehoheshin nga avio-bombat e aleatëve. Ishte fundi i Luftës së Dytë Botërore dhe nëna ime mbeti vetëm, sepse burri i saj shkoi pas fundit të njëfarë Jagodës në Banja Llukë, kështu thotë tradita gojore e familjes.
Ajo nuk ka mundur ta urrente socializmin ani pse partizanët ia kishin pushkatuar dy kushërinj të afërm me akuza të dyshimta se ata ishin bashkëpunëtorë të armikut. Të gjithë familjarët e nënës ishin për partizanët. Edhe vetë nëna, atëherë nëpunëse gjyqësore, bashkëpunonte me lëvizjen e rezistencës. I barte porositë në një çantë prej lëkure ngjyrë bezhë. Bashkëpunimi i saj me komunistët mbeti një mister i thellë. Për këtë arsye, pas përfundimit të luftës nuk kishte kurrfarë përfitimi material nga ajo vaki. Pas shumë vitesh sall këpucët ngjyrë kremi, ato me majë të topitur, ia përkujtonin kohën kur me mini fund me çantë në dorë barte porosi prej njërës celulë të PK te tjetra. Dhe, kjo ndodhte kur ngjitej shkallëve të drunjta e të rrëpirëta në mansardë, ku i ruante këpucët e vjetra, për t’i futur teshat në rrobalarëse, ose për të shkuar në dhomën e Shetinës prej nga, e mbështetur në bërryla, mund të shikonte me orë të tëra Unaxhikun dhe mund të shihte edhe më tutje mbi shelgje, nëpër një rrugicë me plepa anash, deri në fund të nisisë, aty ku Una kthehet në një shtrat dhe më tej ajo vazhdon vetë, drejt Jasenovcit. Bash atje ku ai burri që e kishte lënë i kaloi dy vjet në kamp përqendrimi.
Nëna nuk dorëzohej derisa burri i saj ishte në kampin e përqendrimit në Jasenovc. Përkundrazi, ajo shkonte me tren në Zagreb, me hekurudhën e Unës, e cila deri në Kostajnicë besnikërisht ndjek lumin dhe përpiqej ta nxirrte burrin e saj nga kampi i vdekjes. Nëpërmjet disa myslimanëve të rangut të lartë në qeverinë e NDH (SHPK) nëna ia doli ta nxjerrë të shoqin nga kampi i vdekjes pasi që ai kishte kaluar aty dy vjet. Tradita gojore e familjes thotë se më parë ai kishte qenë nja gjysmë viti në Stara Gradishkë, për të cilën janë kënduar edhe këto vargje: “Jasenovci dhe Gradishka Stara janë shtëpitë e kasapëve të Maksit”.
I shoqi i nënës i mbijetoi kasapët e Maks Luburiqit dhe të gjithë kasapët e Jasenovcit. Lidhja misterioze e nënës e transferoi të shoqin e saj te domobranët, dhe aty u bë kapiten, pasi që kishte mbaruar studimet universitare. Nga domobranët i shoqi i nënës sime iku dhe iu bashkua partizanëve. Dihej se nëna ndoshta kishte edhe fuqi mistike, ashtu që fuqia e saj e brendshme prodhonte sugjestion të fortë në bashkëbiseduesit e saj, të cilët, pa menduar fare dhe mirë, kryenin sugjerimet e saj. Njashtu e shpjegonim aktin e saj të lirimit të gjyshit nga kampi i Jasenovcit.
Nëna ime, si çdo çudibërës i vërtetë, kurrë nuk fliste për fuqitë që i zotëronte. Thoshte se realiteti është një lodër në duart e Zotit, dhe se njerëzve u ndihmonte Allahu, Perëndia që kjo i lutej në pesë namazet ditore për çdo njëzet e katër orë që nga mosha tetëmbëdhjetëvjeçare. “Njeriu ëndërron, zoti përcakton” – na thoshte nëna.
Unë jam tash shumë i vogël, aq i vogël saqë Mirdal Terziqi më bart në një kaçle, të cilës ende i vjen era e bukës taze dhe e qumështit rrugës së Pazarxhikut deri te shtëpia e nënës. Para se të mbërrijmë te shtëpia e nënës ndalesa e parë e ndërmjetme është në Zhitarnicë, aty do të luajmë badminton. Mirdal do ta luajë badminton me moshatarët e tij, ndërsa unë më kot do ta ndjek një grerëz të trashë duke u përpjekur për ta zënë me raketë dhe për ta lansuar në univers.
Në kodër mbi Zhitarnicë punëtorët zhgozhdojnë shtëpinë e vjetër dhe i hedhin trarët nga çatia nëpër pemë që kanë dalë buzë shkëmbi. Trarët thyejnë degët dhe me zhurmë të madhe bien prapa një vargu të garazheve të llamarinta, në afërsi të një trafostacioni dhe WC publike që tashmë e kishte mbuluar bimësia. Mirdali më thotë që të shkoj dhe ta kap trarin në fluturim. Unë vrapoj drejt njërës që binte ngadalë dhe ndiej duart e Mirdalit se si më kapin para se të arrija ta kryeja misionin vetëvrasës. Atëherë, për të më ndëshkuar më futën në kaçile nga e cila më shihet sall kryet, e cila tundet në harmoni me hapat e Mirdalit dhe po shkojmë në drejtim të Ustikolinës. Nga Ustokolina shihen nisitë, stadiumet e fubollit dhe Ajaku ku do të lahemi tinëz në fillim të pranverës. Atje ku një herë do të notoj në gjelbërimin e patejdukshëm të lumit, gri nga shiu i natës dhe aty ku Senadi do të më shpëtojë nga mbytja. Ishte muaji prill, kishte shumë ujë dhe uji ishte i akullt. Atëherë peshku kapej në grep pas krimbave. Kur mbijetova mbytjen vdekshmëria u fut në mua si një plak në banesën të sapobojatisur me pamje nga deti. Shoku im i fëmijërisë, Seadi, e ka mbijetuar luftën, por vdiq në një aksident si shumë luftëtarë të tjerë të kalitur, të cilët vdiqën në vitet e para pas luftës.
E pashë tymin që dilte nga shtëpia e nënës dhe u lëshuam teposhtë shkallëve të ngushta pranë shtëpisë së Harbashëve, ku në një mur me myshk më pëlqente t’i studioja kërmijtë jargorë bojë portokalli, herët në mëngjes, pasi që veç e përmenda, para se bota e të rriturve t’i merrte konturet e saj serioze.
Kur ndërtesat harmonizohen në kënde të drejta, çatitë zbresin nëpër shtëpi, dritaret kthehen nga udhëtimet kozmike, plot acar sepse ato kanë qëndruar në lartësitë më të mëdha se dhjetë mijë metra. Bota krijohet nga fillimi për çdo mëngjes. Shelgjet, vërret, shtogjet dhe plepat mugullojnë sërish në brigjet e Unazhikut. Toçilla dhe kodrat e tjera, në kufirin e hollë ndërmjet natës dhe ditës, ngrihen nga toka duke zënë karriget e tyre të qëndrueshme gjeografike. Natën sall krevati nuk është iluzion dhe, në qoftë se ndokush do të mund të qëndronte zgjuar dhe në të njëjtën kohë të flinte, do të mund të shihte krevate të panumërta njerëzore se si lundrojnë ngadalë drejt mëngjesit.
Unë dal nga kaçilja dhe vrapoj drejt bregut ranor para shtëpisë së nënës. Poshtë shikoj peshqit: losët dhe troftat. Bregut të lumit i vjen era e bimëve barishtore, kallamishteve dhe tubacioneve të kanalizimit që shihen në brigjet e gjelbra dhe të gjitha këto i thith me krejt mushkëritë e mia. Peshqit lëvizin, herë me nervozë herë të frikësuar, pastaj qetësohen dhe rrinë gjatë në një vend sikur të bënin roje. Kjo është bota ime. Aty jam peshku që iu është përshtatur jetës në tokë. Jam dëshmi e gjallë e evolucionit darvinian. Unë jam hallka që nuk mungon, fazë tranzicioni prej peshkut te njeriu, ani pse në mënyrë të përkryer dukem njerëzor. Çfarë pasioni i çuditshëm është ky për të cilin do të vdisja urie sall për të mundur t’i shikoja peshqit, bile edhe në muzg, kur çdo gjë errësohet, e peshqit si shtiza të zeza notojnë gjithkah duke e parandier natën, kohën kur çdo gjë trazohet, hëm kafshët, hëm njerëzit.
Shtëpia e nënës është këtu, stabile, e sigurt dhe e pashkatërrueshme. Gjithë ditën e lume është para meje dhe nuk e di se çfarë do të bëja më pas. A të kërkoj skraja të purpurta në bodrumin e nënës ku dergjen gjësendet e hedhura. Kur e shtrinë mirë skranë asaj gjë nuk i mbetet pos të bëhet e tejdukshme. Apo t’i shikoj peshqit dhe zhvendosjen misterioze të masës së ujit në drejtim të Detit të Zi. Ose të ulem nën një druftoni, në një stol prej druri, që t’i marr erë lules së ftonit, gjethit të diellit dhe kamomilës së egër. Përshëndetem me Mirdalin që kthehet në qytet rrugës së asfaltuar, e cila shkon në drejtim të Qytetit të Vjetër. Edhe Mirdali është çudibërës, ai më ka mësuar që ta dua natyrën, krijesat e gjalla, posaçërisht zhapinjtë, gjarpërinjtë, zhabat dhe breshkat. Pa të edhe vetes do t’i isha i mërzitshëm. Futem në shtëpinë e nënës disi si tinëzisht, i mbathur sado që një gjë e tillë te nëna është e ndaluar rreptësishtë. Në dhomën e ndenjes është e ulur, në postaçinë e saj, fytyrën e ka të kthyer drejt dyshemesë, i cili është pakëz i rrëpirët në drejtim të bregut të lumit, sepse shtëpia ngadalë rrëshqet në rërën e bregut. Më duhet t’i bindem qetësisë së nënës, sepse nëna është fare thjesht një çudibërëse që kurrë nuk mburret me fuqitë e veta, me ç’rast fuqitë e saj edhe më shumë harlisen në imagjinatën time. /Revista “Akademia”/