Nga: James Cameron (botuar në revistën “The Atlantic” më 1963)
… Ne, të shtatëmbëdhjetë personat që qëndruam në Hotelin “Adriatik” [në Durrës], jehonim dhe tundeshim rreth zbrazëtisë së tij, si bizele të thata në kanaçe. Çdo ditë kamerierët shtronin “filozofikisht” tavolinat e restorantit për treqind darkues; por, çdo ditë u shërbenin të njëjtëve, shtatëmbëdhjetë klientëve.
Ushqimi ishte pothuajse, nëse jo i mjaft, i papërshkrueshëm i tmerrshëm. Unë nuk jam gastronom në rastin më të mirë; për më tepër, me kalimin e viteve, kam ngrënë në kaq shumë rrethana të pafavorshme dhe nga kaq shumë kuzhina vërtet të tmerrshme, saqë kam arritur ta konsideroj veten pothuajse po aq njohës të ushqimit të keq sa njerëzit e tjerë të mirë. Por, këtu në Durrës, ishte diçka që tejkalonte çdo gjë, që unë mbaj mend.
Është shumë e vështirë të përkufizosh natyrën e tij, përveçse të thuash se ishte ushqimi ballkanik i çuar në fundin e tij tejet të dëshpëruar: makarona që ishin gatuar, ose me sa duket po, shumë ditë më parë, pastaj kaluan në një proces ngjeshjeje; copa të paqarta dhe të pamundura të mishit të ndenjur, të nënshtruar ndaj nxehtësisë së shkurtër dhe të pamjaftueshme; domate të zbrazëta të mbushura me një lloj tallashi bimor.
Më çuditi që nuk duhej të kishte fare peshk, derisa u bë shpjegimi: nuk kishte peshkatarë. Nuk kishte peshkatarë, sepse nuk kishte varka. Me Italinë, vetëm pesëdhjetë milje larg përtej Adriatikut, kush do ta linte një peshkatar të kalonte në horizont, pasi ai me siguri nuk do të kthehej më kurrë?
Pra, për qëndrimin tim në Durrës, jetoja pothuajse vetëm me bukë e cila ishte jashtëzakonisht e mirë, dhe me kajsi që ishin me shumicë, dhe konjak që ishte më mirë se asgjë tjetër. Një zhgënjim dërrmues e turbulloi javën: këtu ishte vendi i parë në të gjithë botën ku gjeta një verë krejtësisht të papijshme, që nuk mund të thuhet lehtë, pasi mund të pi pothuajse çdo gjë.
Gjatë të gjitha aktiviteteve tona, siç është fjala, ne kemi marrë pjesë dhe jemi të vetëdijshëm për një numër mjaft efektiv të asaj që në shoqëri të tilla si kjo, quhet në mënyrë të pasaktë “polici sekrete”. Ata u ulën nëpër qoshe, kërkonin dhe përgjonin çifte në skajet e lokaleve, fshiheshin rreth hollëve në një mënyrë thuajse të padukshme. Ata gjendeshin gjithmonë të grupuar rreth tavolinave, në ato pjesë jo mikpritëse dhe të ftohta të hollëve të hoteleve, ku asnjë mysafir normal nuk qëndronte kurrë, dhe sa herë që dikush i binte në sy, gjë që ndodhte jashtëzakonisht rrallë, ata e hidhnin shikimin në tavolinë.
Ata ishin sipas çdo standardi, policët sekretë më të spikatur që kam parë ndonjëherë në një përvojë mjaft të gjatë të profesionit të tyre. Ata ishin të veshur gjithmonë me këmisha dhe kostume, vetëm paksa më pak të veshura dhe të vjetruara se të gjithë të tjerët, dhe ata thjesht dalloheshin ngase ishin të rruar më mirë. E vetmja gjë që ata kishin të përbashkët ishin veshmbathjet e tyre, këpucë lëkure me sa duket të prodhuara nga fabrikat vendase të ndërtuara në mënyrë të tillë që lëshonin një kërcitje të ashpër dhe depërtuese në çdo hap.
Këta individë kishin disa emra; ata quheshin “Sigurimi”, ose nganjëherë “drithëra”. Të gjitha shoqëritë e drejtuara në këtë sistem, shpikin eufemizma për rojet e veta; për disa arsye, në Shqipëri ata kishin ardhur të quheshin “Historianë”. Nuk ishte një emër i keq, duke kombinuar respektin, neverinë dhe një lloj saktësie të lirë.
“Historianët”, rrallë dilnin në dritën verbuese të bregut të detit, duke preferuar të uleshin së bashku në grupin e tyre misterioz e të heshtur, brenda ambienteve të hotelit. Prandaj, pjesën më të madhe të kohës e kaloja në det, ose në plazh. Në një drejtim shtrihej një skelë e vogël ose bankinë; në drejtimin tjetër kishte vetëm nja dyqind metra për të ecur, përpara se të vinim te ushtarët. Ata u sollën rreth një shtëpie prej betoni, duke vënë mitralozat e tyre dhe duke pështyrë bërthama qershie që sapo i kishin përtypur.
Përtej asaj pike mund të mos shkojmë, “sepse” më thane: “Ne nuk i kemi pastruar ende fushat e minuara nga lufta”. Dukej një arsye kurioze. Pas muzgut, një bateri me projektorë, shpërtheu nga një shkëmb përtej detit. Diku përgjatë atij bregdeti, kishte qenë vendndodhja e repartit të nëndetëseve, të ndërtuara vite më parë nga Marina Sovjetike. Rusët ishin tërhequr muaj më parë, por, sipas legjendës, jo më parë se shqiptarët që kishin arritur të sekuestronin dy prej anijeve nënujëse. Por, kjo ishte disa milje larg, diku në jug. Nja dyqind metra ishte kufiri i hetimeve të mia, dhe duke qenë tashmë në siklet, nuk isha i gatshëm të shtyja fatin tim.
Përballë hotelit, në rrugët detare jashtë limanit të Durrësit, herë pas here hynte ose dilte një anije. Një anije nuk lëvizi kurrë, sepse ishte gjysmë e mbytur dhe “pushonte” në një kënd në shtratin e detit. Jo shumë kohë përpara mbërritjes sonë, kishte ndodhur e pashmangshmja: një nga këta vizitorë të rrallë në një port pothuajse të shkretë, kishte zgjedhur nga një gabim i pallogaritshëm, të kalonte shtegun të një tjetri, dhe përkundër të gjitha gjasave të imagjinueshme, ata ishin përplasur. Ajo anije mbeti aty gjatë gjithë kohës që isha në Durrës dhe pa dyshim që është ende atje.
Megjithatë, Durrësi ishte litari i shpëtimit. Vitin e kaluar, shqiptarët kishin arritur të importonin një ngarkesë drithi; ishte blerë nga kinezët nga Kanadaja, e paguar në rubla të kleringut, e dërguar përtej Atlantikut me anije të Gjermanisë Perëndimore. E tillë ishte lidhja me botën e jashtme, sa e ndërlikuar aq edhe e dobët.
Tashmë isha në dijeni të paaftësisë së rëndë që e kisha frikë në mënyrë të pandërgjegjshme, që nga ora e mbërritjes sime në Tiranë: nuk kisha çfarë të lexoja. Ky nuk ishte, siç ndodh shpesh, një menaxhim i keq; duke më konfiskuar librat në doganë, Shqipëria më kishte hequr të gjitha burimet e mia. Nuk kishte asgjë për të lexuar në hotel, asgjë çfarëdo, të çfarëdo lloji apo, në asnjë gjuhë; arti i përcjelljes së mendimit me fjalën e shkruar, mund të mos ishte shpikur kurrë; Caxton kishte jetuar kot.
Mund të kisha mbushur një orë apo më shumë, duke u përpjekur të mësoja ndonjë fjalë aty-këtu nga gazeta kryesore, “Zëri i Popullit”, por, sado i çmendur që tingëllon, nuk më lejuan ta kisha një të tillë. Duke mbartur edhe më tej pabesueshmërinë, kur i kërkova udhërrëfyesit tonë ciceron të përkthente një ose dy nga titujt për mua, ai tha se edhe kjo nuk ishte e mundur. Meqenëse është një besim njerëzor se ai mund të kishte frikë se ndonjë gjë tjetër përveç “institucionit të besës” kishte rrëshqitur në një botim kaq të censuruar, si “Zëri i Popullit”, unë mund të supozoja vetëm në errësirë, se kjo ishte pjesë e dënimit tim për atë “izolim” të pafalshëm …
***
U kthyem në plazhin e Durrësit dhe jeta u kthye në normalitet me një variant eksitimi elektrizues: atë të shtunë kishim vizitorë. Shqipëria, me sa dukej, kishte gjithashtu një fundjavë të pakëndshme dhe për një ose dy orë këndi ynë i shkretë i lojërave mori një pamje të vogël, por inkurajuese të festës së kontrolluar. Lart e poshtë, kishte festa të vogla të shqiptarëve me ditën e pushimit, duke pirë birra në diell, duke ushqyer foshnjat e tyre, duke lozur me topa gome përreth.
Në tarracën tonë të posaçme të hotelit “Adriatik”, u shfaqën VIP-at, një festë çekësh me ngjyrën e lëkurës të bronztë dhe të sigurt që nuk kishte ushqim, porositën një raund limonadash. Më pas mbërriti një festë tjetër, prej një duzine kineze, që u vendosën në skajin ekstrem të tarracës në një enklavë të ngushtë, të cilën stafi i hotelit e izoloi edhe më shumë duke hequr karriget që të boshatiste sallën. Dhe, së fundi, pa asnjë përshëndetje për t’u dukur, një burrë i qetë, civil me rroba banjo, tha duke buzëqeshur: “J’ai le plaisir de vous dire bonjour”.
Në Republikën Popullore të Shqipërisë, sot kanë mbetur vetëm tre misione perëndimore: ai francez, ai italian dhe ai turk. Ata janë trupi diplomatik i mbetur, “Robinson Kruzot” e Punëve të Jashtme. Ndërtesat e tyre, një treshe vilash të vogla në Tiranë, janë të paqarta, lëvizjet e tyre të kufizuara ngushtë, problemet e tyre të mbajtjes së shtëpisë janë të frikshme. Një prej tyre ishte vizitori ynë në plazhin e Durrësit. Ai kishte dëgjuar për praninë tonë; kishte pasur një sjellje të përsosur dhe të shkëlqyer të vëmendshëm, për të cilin lutem që një ditë të shpërblehet me preferencën më të lartë të mundshme, për të hedhur poshtë një shishe uiski diplomatik.
Para se të largohej, diplomati i vetmuar psherëtiu pak dhe tha: “Jeta mund të jetë më keq, për ne të tre, por do të ishte e pavërtetë të fshiheshim se është tejet e mërzitshme”. Vërtet, vdekjeprurëse. Nuk ka mundësi për një njohje amerikane. Njëherë pyeta veten, kot, nëse britanikët mund të atashoheshin një ditë në këtë vend?! Unë nuk jam i angazhuar me pasion mbi politikën. Por, do të ishte e mrekullueshme të kishim, më në fund, një të katërt për “urë”! Të nesërmen autoritetet përkatëse më erdhën me autobusin e tyre, për të më çuar në Tiranë. Më në fund ishte një aeroplan, për në Bari dhe për në Romë.
Një argument përfundimtar mbeti. Meqenëse bileta ime e kthimit për në Amsterdam ishte e padobishme tani, ishte e nevojshme të paguaja për një të re dhe, thanë ata me një ton, në të njëjtën kohë disi të tensionuar dhe të pakujdesshëm, duhej të paguaja në dollarë amerikanë. “Në dollar”?! – pyeta me qortim – “me siguri jo për ju”?! “Është rregull”, u përgjigjën me padurim; pesëdhjetë dollarë dhe gjashtëdhjetë centë.
Tani ndodhi që më lejohet të paguajë në dollarë për personin tim; për më tepër, unë kisha në zotërim shumën e saktë. Me këtë ata u përbuzën; ata nuk më lejuan të pranonin monedha. Atëherë, si mund të prodhoj pesëdhjetë dollarë dhe gjashtëdhjetë centë pa përdorur monedha?! “Na jepni”, thanë ata, “kartëmonedhën e radhës”.
E vetmja kartëmonedhë e Shteteve të Bashkuara të Amerikës që më kishte mbetur, ishte një prerje pesëdollarëshe. “Nga kjo, pyeta, a marr kusur”? “Sigurisht”, u përgjigjën ata. “Në çfarë”? “Në lekë”, thanë. “Duhet të të jap pesë dollarë, pra të marr katër dollarë e dyzet centë në lekë? Dhe, çfarë të bëj me ato lekë”?! “Epo”, u përgjigjën ata duke thënë se është kjo vështirësi “që nuk të lejohet të eksportosh lekë”.
“Pra”, thashë, kurrsesi me paramendim, “ju propozoni të më konfiskoni kusurin dhe të më mbani katër dollarë e gjysmë; Do të jem i mallkuar për këtë për një marrëveshje”. “Janë rregulla”, bërtitën ata, por tashmë autobusi po lëvizte, “ciceronët” po bënin shenja të shpeshta duke na thënë se ishim vonë. Ata m’i rrëmbyen pesëdhjetë dollarët dhe më dhanë biletën time, por ata qëndruan në pikën e tyre: nuk morën monedha. Shqipëria i detyrohet Britanisë së Madhe tre milionë funte për ato tre anijet që i shkatërruan me minat detare në ngushticën e Korfuzit në vitin 1946; unë i kam borxh Shqipërisë gjashtëdhjetë centë.
Më kthyen përmes Durrësit, në periferi të Tiranës, duke kaluar linjat e rrëmbyeshme të njerëzve, që nuk i kisha njohur kurrë, njerëzit që dukeshin dhe vepruan si dikur baballarët e tyre, që ishin dukur nën Musolinin, nën Zogun, nën pasardhësin e pafund të sulltanëve dhe mbretërve. Dhe, udhëheqësit që i kishin sunduar dhe shfrytëzuar; të gjitha pushtimet që kishin përmbysur, për të rënë në një tjetër.
Ata mund të mos kenë qenë kurrë njerëz të lirë, por dukeshin si njerëz të lirë. Ata kishin përqindjen më të lartë të lindjeve në të gjithë Evropën dhe fëmijët e tyre, ishin qartësisht të dashur. Aty jetuan dhe jo, ndoshta, të fiksuar pas kurioziteteve të përçarjes ndërmarksiste. Kur unë buzëqesha, ata buzëqeshën menjëherë.
Kur arrita në aeroport, aeroplani po priste. Një “ciceron” më mori mënjanë me shpejtësi, i pari me të cilin kisha folur. Me frëngjisht të keqe më tha: “Duhet të të kisha ofruar konjak, më vjen keq për librat”. /Memorie.al/