Praga, kryeqyteti i Republikës Çeke, është një nga qytetet e mëdha turistike të Evropës. Është një vend i trashëgimisë së madhe të UNESCO-s për “Kullat përrallore”, statujat e zbukuruara dhe fasadat e artit të ri që ndezin imagjinatën dhe ngjallin fantazmat nga historia e saj mijëvjeçare në zemër të Perandorisë së Shenjtë Romake dhe Perandorisë Austro-Hungareze.
Megjithatë, ka “fantazma”, që Praga vështirë do t’i harrojë.
Së paku sipas asaj që shkruan në një shkrim BBC, nën këmbët e miliona turistëve të saj në vit është një histori e dhimbjes, vuajtjes dhe gjenocidit.
Kjo pasi që, përcjell Telegrafi, çdo vit miliona vizitorë ecin nëpër rrugët me kalldrëm të qytetit të vjetër të Pragës – pa e kuptuar, ka shumë të ngjarë – i cili është shtruar edhe nga gurë të plaçkitur nga varrezat e hebrenjve.
BBC ka udhëtuar në “Wenceslas Square” në Qytetin e Vjetër të Pragës për të zbuluar sekretin e rrugëve të saj.
Gurët katrorë kryqëzohen nga modelet me ngjyrë më të lehtë dhe më të errët, dhe gjatë vitit 1987, kur sheshi i Venceslasit po riparohej përpara një vizite me qilim të kuq nga presidenti sovjetik Mikhail Gorbaçov, një kalimtar i hodhi disa gurë zëvendësues në xhepin e tij.
Duke u kthyer tri dekada më herët, Leo Pavlat, tani drejtor i Muzeut hebre të Pragës, mori dy gurë nga qesja e tij dhe i krahasoi me ato në këmbët e tij – ato ishin identike.
Duke rrotulluar gurët e tij, Pavlati zbuloi se ana e kundërt ishte një fytyrë e lëmuar qëllimshëm me mbishkrime të dukshme në bojë ari: data “1895” dhe shkronjat hebraike “he”, “vav” dhe “bet”.
Ato supozohet të jenë pjesë e lavdisë së shkruar në një gur varri hebre.
Rreth 30 vjet më parë, kur Pavlati kishte parë punëtorët duke marrë gurët nga një grumbull i madh, mbishkrimet i ranë në sy.
Ata ishin fragmente të gurëve të varreve hebraike që ishin prerë në kube perfekte. Duke gjykuar nga datat, ata ishin marrë nga një varrezë e shekullit të 19-të. I tronditur, Leo futi disa në xhepin e tij dhe u largua me dinakëri nga aty.
“Nuk ishte e lehtë të jesh hebre atëherë”, ka thënë ai për BBC. “Unë isha një anëtar aktiv i komunitetit, edhe pse jo në qarqet zyrtare. Dhe unë nuk isha anëtar i Partisë Komuniste”.
“Nuk kishte publikime”, vazhdoi Pavlat, “as arsimim. Unë mendoj se regjimi donte që bashkësia hebraike të vdiste ngadalë”.
Në fund të shekullit XIX dhe fillimit të 20-të, Praga ishte një qytet kozmopolit i artit, kulturës dhe harmonisë relative.
Gjermanët, çekët dhe hebrenjtë jetonin krah për krah në ‘qytetin e artë’ si subjekte të perandorit të Habsburgëve.
Anëtari më i famshëm i kësaj shoqërie të përzier ishte një nga shkrimtarët më të mëdhenj të tre kategorive – gjermane, çifute dhe çeke – Franz Kafka.
Një popullsi çifute e lulëzuar është regjistruar në Pragë që nga shekulli i 11-të dhe, përveç disa njollave shtypëse në historinë e saj të tolerancës mesjetare dhe të hershme moderne, qyteti ishte një parajsë në krahasim me pjesën më të madhe të Evropës.
Rrethina Hebreje e qytetit të vjetër u shfaq si një lagje hebraike në shekullin e 16-të me fluksin e refugjatëve hebrenj nga Moravia (në lindje të Republikës Çeke moderne), Gjermania, Austria dhe Spanja.
Deri në fillim të shekullit të 18-të, një e katërta e popullsisë së Pragës – një vlerësim prej 15,000 vetë – ishte hebre.
Ishte bashkësia e dytë më e madhe hebraike në Evropë pas Selanikut në Greqi dhe më shumë hebrenj Ashkenazi e quanin shtëpi Pragën, para çdo vendi tjetër në botë.
Por kjo nuk do të zgjaste, shkruan BBC, përcjell Telegrafi. Në vitin 1939, Çekosllovakia e pavarur u pushtua nga Gjermania naziste dhe komuniteti çifut i Pragës ishte në mëshirën Adolf Hitlerit. Rreth 20 për qind e popullsisë së qytetit ishin hebrenj – rreth 92,000 njerëz – dhe dy të tretat e tyre do të vriteshin në Holokaust.
Në vitin 1945, Çekosllovakia u “çlirua” nga Ushtria e Kuqe e Bashkimit Sovjetik, e cila rindërtoi kombin në imazhin e tyre.
Vetëm 15,000 hebrenj mbetën në të gjithë vendin dhe deri në vitin 1950 gjysma e tyre kishin emigruar në Izrael për t’i shpëtuar kujtimeve të hidhura të pushtimit të egër nazist dhe shtypjes së kulturës së tyre nga regjimi komunist.
Rreth 90 sinagoga në Çekosllovaki u shkatërruan nga autoritetet komuniste si pjesë e luftës së tyre ndaj fesë.
Ndërsa antisemitizmi u rrit nën ndikimin e diktatorit sovjetik Josef Stalin, edhe anëtarët hebrenj të qeverisë komuniste u persekutuan, u burgosën dhe u nxorën nga partia. Pjesa tjetër filloi ta mbante fshehtësinë e tyre hebreje.
Hebrenjtë që adhuronin ose shfaqnin besimin e tyre ishin të ndjekur nga policia sekrete. Biseda për Holokaustin ishte tabu, dhe të mbijetuarit u heshtën dhe u penguan për të ndarë përvojat e tyre. Deri në vitin 1980, vetëm rreth 8,000 hebrenj ende e quanin vendin shtëpinë e tyre.
Leo Pavlat nuk mund të mbajë mend se prej nga kishin ardhur gurët e tij, por tregonte një artikull që ai kishte shkruar disa vite më parë.
Gurët e tij, me sa duket, u “shkëputën” nga gurët e një varreze hebreje e themeluar në 1864 në qytetin Udlice në Bohemia e Veriut.
Ka pasur një komunitet hebre atje që nga shekulli i 17-të, me një sinagogë, yeshiva (një shkollë fetare) dhe dy varreza.
Deri në vitin 1930, popullsia hebraike e Udlicës kishte rënë në 13. Deri në vitet 1980, kur varrezat e saj u plaçkitën, ishte – me sa duket – zero.
Që nga rënia e komunizmit dhe ndarja e Çekosllovakisë në dy shtete demokratike, Republika Çeke dhe Sllovakia, Praga ka filluar të kremtojë trashëgiminë e saj hebraike
Qarku hebre, vepra e Franz Kafkës dhe legjenda e Golemit janë pjesë e sigurt e identitetit të saj të sigurt, duke tërhequr vizitorët në miliona.
I pyetur se çfarë donte që qyteti të bënte rreth rrugëve, Pavlati u përgjigj: “Nuk është e lehtë. Gurët e varreve kurrë nuk mund të kthehen së bashku, dhe vendosja e gurësve të ri do të kushtojë miliona”.
Në vend të kësaj ai do të donte që qyteti të vendoste një pllakë të vogël. Një pllakë që do t’i kujtonte njerëzit, tha ai, për jetën dikur të gjallë hebraike këtu – dhe barbarizmin e regjimit komunist – kujtim i cili të cilët tanimë është “i varrosur” nën këmbët e tyre. /Telegrafi/