Doris Lessing u nda dhe la fëmijët e saj për të shkruar. Shtatëdhjetepesë vjet më vonë, Lara Feigel analizon ambivalencën amnore të autores dhe përpjekjet e saj për të balancuar amësinë me lirinë. Telegrafi sjell më poshtë shkrimin e saj.
Kur u them njerëzve se po e shkruaj një libër për lirinë dhe Doris Lessingun, përgjigjja e tyre e parë shpesh është e njëjtë: “A nuk i braktisi fëmijët e saj”? E nënkuptuar është se liria, në çfarëdo mënyre komplekse që e kërkonte, i erdhi me një kosto shumë të lartë: ajo e pagoi çmimin e të mos qënit grua tradicionale, madje të monstruozitetit. Kur them se po e shkruaj librin, pjesërisht si një memoar që fillon me një proces identifikimi intensiv me Lessingun, ndihem e implikuar në gjykim. Duke mbrojtur veprimet e saj, duke theksuar se ato nuk rezultojnë nga një mungesë e drejtpërdrejtë e dashurisë amnore, mund të ndjehet se unë veç po e pranoj një mangësi të tillë.
Pjesërisht për faktin se këto pyetje janë aq të vështira, vendosa ta shkruaj librin si një memoar e të hetoj përpjekjet e Lessingut për të kërkuar lirinë shoqërore, seksuale, politike dhe psikologjike nëpërmjet lentave të jetës sime. Libri fillon me verën e shkuarjes nëpër shumë dasma, teksa lexoja “The Golden Notebook” (Librin e artë), eksplorimin e Lessingut të vitit 1962, të jetës artistike dhe seksuale të një “gruaje të lirë” e të përgatitur për të sakrifikuar lumturinë për çlirimin.
“Jam e interesuar veç për ta shtrirë veten time”, thotë Anna Wulf në roman, “duke jetuar në plotëni, aq sa të mundem”. Atë verë u shqetësova nëse gjenerata ime mund të kishte tradhtuar Wulfin dhe krijuesen e saj. Festimi i dasmës na bënë ta marrim me garanci lumturinë, dekadë pas dekade të martesës monogamike, me numrat e duhur të fëmijëve të lindur në intervale të përshtatshme përgjatë këtij rrugëtimi. Ato na çojnë në një botë ku puna është mjet për përfundimin e një jete të kënaqshme familjare; ku dashuria ishte “të dua” në fund të një telefonate. U ndjeva në siklet në dasma, pjesërisht për shkak se e kisha këtë vizion që më bëri klaustrofobike, me nevojën urgjente për të ndikuar në të drejtën time për të jetuar në plotëni, pa e ditur se çfarë kjo do të sjell.
Kështu, doja të reflektoja përvojat e mia të martesës dhe amësisë e në të njëjtën kohë të zbuloja atë që Lessingu kishte fituar dhe humbur përmes përpjekjeve të saj për të gjetur një mënyrë të re dhe më të çliruar jetese. Edhe unë i kisha ndjerë lidhjet e jetës familjare dhe të dashurisë amnore, si një burim ndrydhjeje dhe kënaqësie. E kisha përjetuar gjykimin si nënë, kur e lash burrin dhe djalin tim në moshën gjashtëmuajshe – ai tani është gjashtë vjeç – për të ikur për të shkruar. Në atë kohë u largova vetëm për një javë. Por, kush e di se ç’mund të bëja nëse kisha jetuar në vitet 1940, në Rodezinë Jugore, e bllokuar në jetën e mëngjeseve të kafesë dhe dembelëve, e shqetësuar, siç ishte Lessing, se koha kur ajo mund të ishte haptazi vetja nuk mund të vije më kurrë.
Doris Wisdom ishte 23 vjeçe kur la djalin trevjeçar dhe vajzën njëvjeçare, e kur nisi jetën e re disa rrugë më larg. Ajo ishte bashkuar me Partinë Komuniste dhe ishte e bindur se ishte gati për të krijuar një botë tjetër për jetën e fëmijëve të saj. Ajo donte të shkruante kjo ishte pamundur teksa jetonte me një njeri me vendosmëri konvencionale.
Një dekadë më vonë ajo portretizoi Marthan që braktisi vajzën e saj në “A Proper Marriage” (“Një martesë të duhur”). Ajo e merr vajzën në prehër, duke e ditur se po e bën këtë për herë të fundit, e duke u ndjerë thuajse trevjeçarja është i vetmi person që e kupton. Për disa sekonda, ajo e mban shtrënguar një “krijesë të vogël energjike dhe drithëruese ” dhe më pas pëshpërit: “Do të jesh krejtësisht e lirë, Caroline, po të çliroj”!
Në një botë ku nuk besojmë më se komunizmi mund të ofrojë liri ose besojmë sloganin komunist se familja është një konstruksion i vdekur, kjo ka pak kuptim. Ajo që ka më shumë kuptim është përshkrimi i dhimbshëm i dashurisë së nënës para se Martha të largohet. Martha fantazon për largimin nga shtëpia, pothuajse sapo lind fëmija. Ajo e pëlqen “vargun e kërthizës së padukshme” që vazhdon ta lidhë atë me vajzën e saj. Ajo shqetësohet se ajo “s’është e mirë për asgjë, as edhe në funksionin e thjeshtë natyror që çdo grua duhet ta arrijë, njëjtë si frymëmarrjen: të jetë një nënë”.
Megjithatë, kjo demaskon rehatinë e saj kur i përgjigjet vargut kërthizor të cilin e pranon. “Sa e bukur është të lash vajzën e vogël”, vëren ajo, “dhe ta shohësh atë në veshjen e saj të freskët të pambukut, me këmbët delikate rozë që balancohen me siguri dhe fuqishëm mbi dysheme”. Edhe kur ndërveprimi i tyre bëhet i ndërlikuar, me dhimbje është e vetëdijshme për dashurinë. Pas një beteje për ushqimin, zemra e Marthas bëhet “një zonë e zmadhuar e ngrohtësisë, për fëmijën të cilën ajo mjerueshëm e trajtonte”.
“A e dua atë?”, pyet veten, në një nga këto momente konflikti. Dashuria tretet pasi e analizon, duke lënë veç lidhjen e përgjegjësisë. Por, pastaj Caroline i drejtohet asaj me një “buzëqeshje të ngrohtë dhe të besueshme”, e zemra e Marthas bëhet “e butë nga ngrohtësia”. Edhe kjo nuk është e thjeshtë, sepse dashuria gjeneron dëshirën për mbrojtje, duke krijuar rrezikun që Caroline ta urrejë. “Megjithatë, ideja se ajo dhe Caroline do të urrejnë njëra-tjetrën duket absurde”!
Ajo që Marta po përjeton është ajo që tani njihet si “ambivalenca e nënës”. Menjëherë pasi Lessingu la fëmijët e saj, psikanalisti Donald Winnicott, në esenë e tij të vitit 1947, “Urrejtja në kundër-transferim”, ka thënë “nëna e urren foshnjën e saj nga fjala shko”. Figura amnore e Winnicottit është përkeqësuar nga kërkesat e fëmijës që është pavetëdijshëm i pavëmendshëm për sakrificat e saj – “sidomos ai nuk mund të lejojë urrejtjen e saj”. Urrejtja e saj është element natyror i dashurisë së pakufishme dhe një provë e forcës së saj amnore. Ajo duhet të tolerojë urrejtjen e fëmijës pa vepruar në të dhe kjo tolerancë është aktivitet i ushqyer nga dashuria.
Winnicott ishte zë i rrallë në diskutimet prindërore të viteve 1940. Tashmë kur Wisdom po ndëshkonte veten për të qenë një nënë e keqe, kishte modele letrare për amësinë ambivalente. Znj. Ramsay te vepra e Virginia Woolfit, “To the Lighthouse” (“Fari”), çmohet si arketip amnor, por çlirohet kur fëmijët e saj shkojnë në shtrat, sepse nuk ka nevojë të mendojë për askënd tjetër. “Ajo mund të jetë vetja, nga vetja. Dhe kjo ishte nevoja që ajo shpesh e ndjeu – të mendojë; dhe madje të mos mendojë. Të hesht; te jetë vetëm”.
Në mënyrë më dramatike, DH Lawrence na tregon se znj. Morel, nëna e dashur posesive e “Sons and Lovers” (“Djemve dhe dashnorëve”) e kishte cilësuar fëmijën “si një katastrofë” para se të vinte në jetë. Fillimisht, ajo përjeton vështrimin e tij “sikur të jetë një barrë në zemrën e saj”. Në një pasazh, që me sa duket me ose pa dijeninë e saj ka ndikuar te Lessingu, zonja Morel është shqetësuar dhe ndihet sikur “nuk është thyer vargu i kërthizës që kishte lidhur trupin e vogël të dobët të fëmijës me të”. Ajo përjeton një valë “dashurie të zjarrtë” dhe përcaktohet ta dojë më shumë atë si pendesë për mosgatishmërinë e saj për ta pasur.
Megjithatë, vetëm në vitet 1960 dhe 1970, ambivalenca u bë haptas e pranueshme. “Fëmijët e mi më shkaktojnë vuajtjet më therëse që kam përjetuar”, shkroi poetja Adrienne Rich te “Of Woman Born “ (“Për gruan e lindur”): “Është vuajtja e ambivalencës: alternimi vrasës mes fyerjes së hidhur dhe vorbullave të nervave të papërpunuara, kënaqësisë së hareshme dhe e brishtësisë… I dua ata. Por, në poshtërsinë dhe pashmangshmërinë e kësaj dashurie, vuajtja shtrihet”.
Rich e sheh këtë lëkundje të dhimbjes dhe kënaqësisë, frustrimit dhe përmbushjes, si rezultat i “patriarkatit”, që i ndan gratë në të mira apo të këqija, pjellore ose të shterpe, duke krijuar pritshmëri të frikshme për nënat. Mendoj se kjo është shumë e thjeshtë – se vargu i kërthizës së padukshme të znj. Morel dhe Martha nuk është vetëm produkt i kohës së saj. Por, është sigurisht e vërtetë se historikisht ka pasur standarde shumë të ndryshme për dashurinë amnore dhe atërore. Etërit që kanë lënë fëmijët – August John, John Rodker (poeti dhe botuesi modernist), Lucian Freud – nuk janë parë si përbindësha dhe, të portretizuar në libra, nuk janë torturuar nga fajësia.
Novela e John Updikes, “Rabbit, Run” (“Lepur, vrapo”), u botua gjashtë vjet pas “Martesës së duhur”, dhe përshkruan një baba që braktisi gruan dhe djalin e tij në rrethana jo të ndryshme. Megjithatë, duke ikur nga shtëpia, “Lepuri” i nënshtrohet mosmiratimit relativisht minimal të prerjes së lidhjes së tij me fëmijën. Atij i mungon “fëmija dhe nevojat e tij çjerrëse”, por është i kënaqur të ndjejë “lirinë, si oksigjeni, kudo rreth tij”. Megjithëse veprimet e tij kanë pasoja katastrofike, ka tragjedi më të madhe në punë, kështu që kapaciteti i tij për dashurinë atërore nuk është problemi qendror. Përkundrazi, ai është i shqyer midis nevojës së tij për vetëpërmbushje dhe nevojës së tij për të përmbushur rolin e tij në shoqëri, që përfshin marrjen e vendit të tij në familje.
Deri në vitet 1970, ishte më e lehtë për gratë të flisnin për këto dilema. “E vetmja gjë që duket të jetë e përjetshme dhe e natyrshme në amësi është ambivalenca”, tha Jane Lazarre, në veprën e saj të vitit 1976 për kujdesin për djalin e saj, “Mother Knot” (“Nyja e nënës”). Nëse Lessingi u mbajt si model i feministëve, i çlirimit të grave, atëherë duket se nuk ka qenë kundër po pjesërisht për shkak të ndjenjave të saj të ndërlikuara për amësinë. Barazia, siç shihet, përfshin gratë si dhe burrat në marrëdhënie shoqërore me fëmijët ku mund të pritet vargu i kërthizës. Nëse ata nuk mund ta bëjnë këtë, atëherë ambivalenca rezultuese duhet të diskutohet hapur.
Duke lexuar për këto gjëra në shekullin e XXI-të, jam shqetësuar nga fakti se sa e vështirë është bërë të pranojmë ambivalencën sot sesa 40 vjet më parë. Në vitin 2001, Rachel Cusk botoi veprën “A Life’s Work” (“Puna e jetës”), tregimin e saj të kontradiktave të vështira të amësisë së hershme. Ky është një libër që shpreh dashurinë aq sa frikën. Vepra merret me eksplorimin e mënyrës në të cilën, duke u bërë nënë, Cusk bëhet “fëmijë dhe prind” dhe “më e mirë dhe më e tmerrshme” sesa ishte ndjerë ndonjëherë më parë. Ajo shkruan se në lindjen e saj, kuptimi i një gruaje për atë që ekziston, ndryshon thellësisht: “Një person tjetër ka ekzistuar në të dhe pas lindjes ata jetojnë nën juridiksionin e vetëdijes së saj. Kur ajo është me ta, ajo nuk është vetja; kur ajo është pa ta, ajo nuk është vetja; dhe kështu është po aq e vështirë për t’i lënë fëmijët tuaj ashtu siç është për të qëndruar me ta”.
Kjo nuk duket më radikale sesa ndjenja e shprehur nga Lessingu ose sigurisht nga Richi. Megjithatë, Cusk u përgojua në shtyp pasi u shfaq libri i saj. Pse kështu? Pjesërisht për shkak të ndryshimit të qëndrimit ndaj vendit të fëmijës në shtëpitë tona. Duke lexuar forumin në internet, Mumsnet, është e qartë se ekziston një supozim për klasën e mesme të Britanisë së Madhe që nevojat e fëmijëve duhet të kenë përparësi ndaj atyre të prindërve. Kjo është gjithashtu për shkak të rolit të burrave të rinj. Tash burrat ndërrojnë pelenat dhe e bëjnë ushqimin e natës, e gratë nuk duhet të ndihen ambivalente. Sigurisht, ky ishte rasti në shtëpinë time, ku, në retorikën tonë të barazisë, do të ishim keq të ankoheshim për vargjet e kërthizës.
Ekziston edhe roli i IVF-së dhe çmimi fizik e financiar që gratë janë të gatshme të paguajnë për të pasur fëmijë, shpesh sepse e kanë lënë për më vonë se gratë e kohës së Lessingut. Pas gjithë kësaj, është e vështirë të pranosh ambivalencën, e vështirë për të pranuar asgjë përveç mirënjohjes në mrekullinë e jetës së krijuar. Duke analizuar kujtesën për IVF, Cusk u ankua se gruaja që e dokumenton infertilitetin e saj mund të arrijë të shohë “ambivalencën amtare si një luks grotesk”, që do të thotë se ajo “në njëfarë mënyre e kthen mbrapa diskursin bashkëkohor rreth amësisë”.
Unë jam një nga këto grave. Kam një vajzë katërmuajshe, e konceptuar pas tre vjetësh përpjekjeje për të mbetur shtatzënë, që kulmoi me një vit me IVF. Qëkur ajo ka lindur, kam shkruar disa pjesë të gazetarisë me të pranë meje. Ajo është një fëmijë i lumtur dhe i lehtë; jam një nënë e lumtur dhe e lehtë; kam gëzuar mëngjesin tonë të përbashkët, ku nëna, fëmija, libri dhe kompjuteri duket të jenë në gjendje të bashkëjetojnë në shtratin tim. Kur më erdhi për të shkruar këtë pjesë për ambivalencën amtare, kuptova se nuk isha në gjendje ta shkruaja me të duke më buzëqeshur, duke pritur me durim për vëmendje. Duhet të pyes dadon e saj të ardhshme nëse foshnja mund të shkonte në vizitë për një ditë. Shkrimi është ndërprerë nga thirrjet për t’u kthyer e për ta ushqyer, sepse foshnja është më pak e gatshme se unë të pajtohet me parimin se është e arsyeshme të bëjmë të ushqyerit me raste me shishe.
Ka një absurditet për gjithë këtë, por megjithatë e domosdoshme. Tani për tani, e pajtuar me atë gjendjen “Nënë-foshnje” që Lessing dhe Cusk e përshkruajnë aq mirë, jam mirënjohëse për fëmijën tim të mrekullueshëm, ndaj pothuajse asnjëherë nuk ndjej ambivalencë. Duke e ditur se sa e shkurtër është faza e amësisë së hershme, nuk e përtoj ushqyerjen e natës. Duke ditur se do të kthehem në punë pas gjashtë muajsh, jam duke shijuar kohën. Por, kjo nuk e bën për mua shkrimin për ambivalencën një “luks grotesk”. E di se kjo gjendje nuk do të vazhdojë përgjithmonë. Unë e di se këta muaj të gëzimit dhe kënaqësitë me erën dhe prekjen reciproke do t’i hapin rrugë një marrëdhënieje më sociale, e se do të mërzitem nga orët e gjata e të përsëritura me një fëmijë këmbënglusë, sa do të më duhet sërish të kërkoj lirinë time. Larg nga ajo për këto orë, ndërsa e shkruaj këtë, i kam thënë vetes se ambivalenca është vetëm ajo – një kombinim i gëzimit, dashurisë, mërzisë dhe tërbimit dhe se duke pranuar ambivalencën unë nuk po e pranoj një mungesë dashurie .
Sapo fillova të lexoja dhe të shkruaja për Lessingun dhe amësinë, kuptova se më duhej ta kisha vlerësimin e mëvetësisë, që nënkuptohen në udhëtimet e mia larg djalit tim. Këto udhëtime, të cilat unë i argumentoja se ishin të nevojshme përballë afateve të librit, mund të ishin shmangur në një nivel praktik. Shumë gra kanë mësuar të shkruajnë në hapësirën e ngushtë të këtyre ditëve, me fëmijët. Por, unë kam mësuar se udhëtimet ishin të nevojshme edhe në një nivel më ekzistencial, dhe besoj në domosdoshmërinë e pranimit të kësaj. Këto ishin javët kur më duhej të rifitoja egoizmin e jetës sime të mëparshme, për të shkruar, në të cilën fëmija im kishte nevojë të dilte nga mendja dhe nga sytë.
Kohët e fundit, Geoff Dyer është ankuar për shkrimtarët të cilët pretendojnë se duhet të sakrifikojnë jetën familjare për thirrjen më të lartë të shkrimit, duke thënë se “shkrimi thjesht kalon kohën dhe, si çdo lloj pune, sjell para”. Kjo mund të jetë e vërtetë, por lë solipsizmin dhe mungesën e besnikërisë së shkrimtarit; mënyrën se si gjithmonë sheh veten dhe njerëzit që doni nga jashtë si në bashkëveprim me ta. Disa shkrimtarë, të tillë si Lessingu, kanë jetë në të cilën tendosja e kësaj bëhet e pamundur.
Sidoqoftë, kam pasur momente, gjatë muajve të gjatë të IVF-së dhe muajve të fundit të kënaqësisë nënë-fëmijë, për të gjykuar Lessingun për atë që bëri. Nuk është veprim që e bëri i lehtë për t’u kuptuar, megjithëse ajo bëri të qartë se e pagoi çmimin e fajit. Megjithatë me lehtësi e hodhi poshtë gjatë kohës. Ato skena te “Një martesë e duhur” na lejojnë të ndjejmë rrugën tonë në gjendje më të konfliktuar sesa që pranoi në autobiografinë e saj.
Një portretizim i fuqishëm i braktisjes amtare gjendet në romanin e vitit 2006, të Elena Ferrantes, “The Lost Daughter” (“Vajza e humbur”), botuar pak vite pas memoareve të Cuskut, por më pak e qortuar për brutalitetin e saj, ndoshta sepse romani mund të ndikojë më shumë sesa të përshkruaj ambivalencën. Leda, një grua e padëshiruar nga nëna e saj, braktisi dy vajzat e saj si të vogla. E pyetur për këtë nga Nina, një nënë e re që e has në plazh, në moshën e mesme, shpjegon se “ndonjëherë duhet të shpëtoni që të mos vdisni”. Ajo i donte aq shumë sa që dukej se “dashuria për to do të më pengonte të bëhesha vetja”. Por, ky veprim i thyerjes ishte i përkohshëm; ajo u kthye kur e kuptoi se ishte “më e padobishme dhe e dëshpëruar” pa to se me to. Dhe, tani ajo vjedh kukullat e vajzës së Ninas si një gjest që ka logjikën e pavetëdijshme të një ëndrre, në të cilën ajo identifikohet njëkohësisht me nënën, vajzën dhe kukullën dhe në të cilën frika e saj për t’u braktisur dhe braktisja vijnë së bashku në një akt që ajo e gjen të pamundur për t’u shpjeguar. “Unë jam një nënë e panatyrshme”, thotë ajo, tepër e hutuar.
Duke menduar për Lessingun, kam mësuar se termi “liri” kuptohej, pak e më pak, veçanërisht në lidhje me amësinë. Ajo gjeti shumë liri me fëmijët e saj, ashtu siç gjeti pa ta; aq detyrime duke i lënë ata si në mbrojtjen e tyre më pas. Unë gjithashtu kam kuptuar se Lessing, Ferrante dhe Cusk ishin të gjitha kundër jetës familjare aq sa ishin kundër amësisë; kundër një modeli familjar që gjithsesi mund të ofrojë afërsinë pa intimitet dhe që mund të ndjehet i mbivlerësuar në aspektin kulturor, qoftë në botën e mesit të shekullit XX të Lessingut, ose në atë të Ferrantes dhe Cuskut të shekullit XXI. Ndoshta dilemat e tyre nuk ishin aq të ndryshme sa duket dilema e ofruar nga Updike te “Lepuri…”. Sigurisht, mund të thuhet që kur Lessing u kënaq nga amësia me fëmijën e saj të tretë, ajo e bëri këtë jashtë martesës, në një mjedis që nuk dukej si familja e klasës së mesme.
Ajo që është e rëndësishme, mendoj, është se gjeti një rrugë, në vitet që pasuan, për të shkruar për këtë. Duke e lexuar mënyrën time për shekullin e kaluar të letërsisë, më është kujtuar se jemi po aq historikisht kontingjentë sa ishte Lessingu dhe se asnjë brez nuk do të ketë të drejtë. Kjo është arsyeja pse ne fitojmë kaq pak për ta gjykuar Lessingun si një nënë. Ajo që ka më shumë rëndësi është se arriti të shkruante, haptazi dhe me dhimbje, për lidhjet e veçanta, në të njëjtën kohë klaustrofobike dhe çliruese, ndërmjet nënave dhe fëmijëve, qoftë të pranishëm ose të munguar. Dhe në vetë shkrimin ajo e gjeti një formë lirie. /Telegrafi/