Peter Lucas
Siç ndodh ndonjëherë në jetë, ju kërkoni një gjë dhe gjeni një tjetër. Kështu ndodhi kur, pas botimit të librit tim “Rrumpalla: Kuturisje nëpër Shqipëri”, në vitin 2002, kërkova të bëja një libër për Enver Hoxhën.
Herët në mëngjes kisha biseduar me shumë njerëz rreth këtij burri, i kisha lexuar gjithçka që kishte shkruar – nuk ishte detyrë e lehtë, dhe e konsumoja shumicën e asaj që ishte shkruar për të. Në vizitat e mëparshme në Shqipëri në fund të viteve 1980 kisha vizituar shtëpinë e fëmijërisë dhe rinisë së tij në Gjirokastër, si dhe të gjitha shtëpitë e pushimeve të Hoxhës në Durrës, Korçë, Vlorë dhe gjetkë në një përpjekje për të kuptuar këtë njeri.
Isha aty kur qeveria ndërtoi Piramidën dhe e ktheu atë, megjithëse për një kohë të shkurtër, në një muze të Hoxhës. Kam bërë fotografi të tre statujave të Hoxhës që u ndërtuan në Tiranë, Korçë dhe Gjirokastër para se ato, ashtu si shtëpitë e tij dhe vendvarrimi i tij, të shkatërroheshin.
Me miq të mirë në Tiranë, që më shoqëronin, intervistova partizanë të moshuar që kishin jetuar dhe luftuar me Hoxhën, dhe madje marshuan me të në Tiranë në atë ditë historike në nëntor, 75 vjet më parë. Por, pavarësisht nga gjithçka, mendova se projekti nuk po shkonte askund.
Pastaj, rastësisht, pashë librin e sapobotuar “Lufta Nacionalçlirimtare e Shqipërisë: Fitorja e hidhur” nga Reginald Hibbert. Është një studim gjithëpërfshirës i rritjes së pushtetit të Hoxhës, i shkruar nga një dijetar i cili ka shërbyer me SOE-n e famshme britanike (Special Operations Executive) në Shqipëri gjatë asaj periudhe.
Në atë libër ndesha një pamje të Hoxhës dhe njerëzve të tij që marshonin në Tiranë atë ditë – 28 Nëntor 1944 – pas largimit të gjermanëve. Të listuara së bashku, me Hoxhën në foto ishin: Koçi Xoxe, Myslim Peza, Omer Nishani, Mehmet Shehu, Baba Faja, Spiro Moisiu, kapiteni Marcus Lyon dhe, për habinë time, kapiteni Tom Stefan (Thomas Stephan), i identifikuar vetëm si “Zyrtar ndërlidhës i SHBA-ve” (US Liaison Officer).
Kjo menjëherë zgjoi interesin tim. Cili ishte një ushtar amerikan me një emër që tingëllonte si shqiptar duke parakaluar bashkë me Hoxhën në Tiranë në vitin 1944? Nuk e dija se kishte pasur ndonjë amerikan në Shqipëri gjatë Luftës së Dytë Botërore. Askush nuk e dinte. Megjithatë, këtu ishte një oficer amerikan i ushtrisë që marshonte në Tiranë me Hoxhën.
Si ndodhi kjo? Dhe kush ishte ky kapiteni Tom Stefan?
Vendosa ta gjeja. Duhej disa kohë për ta gjetur, sepse askush nuk e dinte se çfarë i ndodhi atij në vitet pas luftës. Dhe, kur më në fund e gjeta, pas një kërkimi të gjatë, ishte tepër vonë. Ai ishte i vdekur. Por, gjeta dhe intervistova katër burra të OSS-së që shërbenin me të në Odriçan, në Helmës dhe Tiranë. Gjithashtu gjeta dhe intervistova njerëz që kishin takuar Stefanin në Shqipëri. Kishte gjithashtu edhe skedarë të shumtë dhe regjistrime të OSS-së në Shqipëri të ruajtura në Arkivin Kombëtar dhe Administratën e Dokumenteve në College Park, Maryland.
Nëpërmjet regjistrimeve dhe mesazheve, kuptova se Tom Stefan kishte jetuar në një kohë të jashtëzakonshme në Shqipëri në krah të Hoxhës, një njeri që e kuptoi atë më mirë se kushdo tjetër. Stefan gjithashtu njohu dhe u miqësua me Omer Nishanin, Myslim Pezën, Mehmet Shehun dhe te gjithë udhëheqësit e tjerë partizanë gjatë luftës. Ai e njihte edhe Koçi Xoxen, edhe pse kurrë nuk i besoi atij, për arsye të forta të tij.
E gjitha filloi për Stefanin kur ai u bë anëtar i OSS-së (Zyra e Shërbimeve Strategjike) të sapo formuar, e cila ishte paraardhëse e kohës së luftës të CIA-s dhe u dërgua në Shqipëri për të mbledhur informacione për aleatët. Gjëja tjetër që ai e dinte se ishte në Shqipëri, në shtëpinë e paraardhësve të tij, lidheshin me Hoxhën.
Ndryshe nga britanikët, amerikanët ishin të rinj në praktikën e inteligjencës dhe spiunazhit kur shpërtheu Lufta e Dytë Botërore. OSS-ja u formua vetëm pas fatkeqësisë së 7 dhjetorit 1941, kur Shtetet e Bashkuara, të kapur në befasi nga sulmi japonez i papritur në Pearl Harbor në Hawaii, hynë në luftë.
Gjenerali William Donovan, një hero i Luftës së Parë Botërore, u emërua në krye të agjencisë së re të inteligjencës. Një prej iniciativave të para të Donovanit ishte që të përfshiheshin emigrantët dhe djemtë e imigrantëve për t’u trajnuar dhe për t’i kthyer ata në vendet e tyre të origjinës, për të mbledhur informacione dhe për të luftuar me partizanët pas linjave armike. Këta amerikanë do ta dinin tokën dhe gjuhën e vendeve të tyre dhe do të ishin në gjendje të përfshiheshin dhe të ishin efektive.
Kështu, të rinjtë greko-amerikanë u dërguan si operativë të OSS-së në Greqi; italo-amerikanët në Itali, polako-amerikanët në Poloni, franko-amerikanët në Francë dhe shqiptaro-amerikanët, si Tom Stefani dhe të tjerët, në Shqipëri.
Prej 35 amerikanëve të OSS-it, të cilët shërbyen në Shqipëri, të gjithë, përveç tre apo katër, mund të flasin gjuhën shqipe. Në të kundërtën, britanikët vështirë se kishin ndonjë që të fliste rrjedhshëm gjuhën dhe duhej të mbështeteshin në përkthyes.
Ndonëse mjaft modeste në krahasim me përpjekjet britanike në Shqipëri – 33 ushtarë britanikë humbën jetën duke luftuar në Shqipëri – faktin që amerikanët ndihmuan Hoxhën dhe partizanët ishte më parë i panjohur. Ajo që ishte gjithashtu e panjohur ishte se si mundi kapiteni Tom Stefan të shkonte aq shumë pranë Hoxhës.
Në fillim ishte e qartë për Stefanin se luftimi duhej t’i lihej SOE-s britanike dhe Long Range Desert Group (LRDG), ndërsa Stefani dhe OSS-ja do të mblidhnin informata lidhur me lëvizjet e trupave gjermane, karvanet dhe municionet, në mënyrë që avionët e aleatëve mund të dërgoheshin në operacionet e bombardimeve. Kjo shpjegon lidhjen me Hoxhën dhe fitimin e besimit të tij, që bëri Stefani.
Kjo ishte e jashtëzakonshme. Para luftës, Stefani ishte vetëm një amerikan i ri që përpiqej të shkonte përpara. Ai ka punuar në një restorant në pronësi shqiptare, ndërkohë që ka ndjekur shkollën e natës në një kolegj. Kur shpërtheu lufta, u bashkua me ushtrinë e SHBA-së dhe, për shkak se ai fliste shqip, e gjeti veten në trajnimin e OSS-së për një mision mbas vijave të armikut në Shqipëri.
Gjëja tjetër që ai mësoi kur ishte në Shqipëri, në shtëpinë e paraardhësve të tij, lidhej me Hoxhën.
Misioni i OSS-së në Shqipëri drejtohej nga Harry Fultz, i cili e njihte mirë Shqipërinë, duke kryesuar shkollën Fultz në Shqipëri për dhjetë vjet para se italianët të përziheshin në vitin 1933. Mehmet Shehu ishte një nga studentët e tij. Dhjetë vjet pas largimit nga Shqipëria, Fultz u rekrutua nga OSS-ja.
Fultzi zgjodhi Stefanin që të drejtojë njësinë shqiptare të OSS-së, sepse Stefani kishte rrënjë shqiptare. Ai lindi në Boston dhe prindërit e tij ishin nga Korça. Stefani fliste rrjedhshëm në gjuhën shqipe, gjuhën që prindërit e tij folën në shtëpi. Ishte ky dialekti që fliste Hoxha.
Aleatët u shqetësuan gjithashtu për potencialin e Gjermanisë që dërgoi trupa nga Shqipëria në Itali si përforcime. Luftimet në Itali ishin mjaft të forta dhe përforcimet dhe luftimet vetëm do të bëheshin më të ashpra. Më mirë se ato përforcime potenciale gjermane ishin të zëna në Shqipëri
Fultzi u ndesh shpesh me britanikët, sepse ai ishte këmbëngulës që aleatët të ndihmonin vetëm partizanët e Lëvizjes Nacionalçlirimtare pasi ata, ndryshe nga Balli ose Legaliteti, ishin grupi i vetëm i rezistencës që luftonte gjermanët.
Të gjitha provat tregojnë faktin se Balli bashkëpunoi dhe luftoi krahas me gjermanët – jo kundër – gjatë gjithë pushtimit gjerman, ndërkohë që Legaliteti kryesisht qëndronte mënjanë. Megjithatë, britanikët mbajtën kontakte me Ballin dhe Abaz Kupin e Legalitetit. Hoxhën e hidhëronte shumë ky fakt dhe ishte i bindur se britanikët komplotonin kundër tij.
Hoxha mori kënaqësi të madhe nga kjo sjellje e britanikëve dhe luajti shpesh me britanikët kundër amerikanëve. Ka dëshmi se Stefani u bë i dobishëm në këtë lojë. Hoxha në takime do të fliste me Stefanin në gjuhën shqipe dhe, përpara se një përkthyes të mund të përkthente, largohuni nga britanikët duke u pyetur për atë që u tha. Hoxha mund të mos i ketë pëlqyer amerikanët, madje edhe shqiptaro-amerikanët, por ai urrente britanikët. Ndërsa ishte në luftë kundër pushtuesve gjermanë, Hoxha gjithashtu bëri një luftë me Ballin rreth çështjes se kush do të sundonte Shqipërinë pasi të mbaronte lufta.
Tom Stefani takoi Hoxhën në prill të vitit 1944, pasi udhëtoi në brendësi nga baza e Aleatëve “Panorama” (Seaview) në Karaburun. Ndërsa agjentë të tjerë të OSS-së shkuan me Memhet Shehun ose Myslim Pezën, Stefani mbeti pranë Hoxhës në terren për tetë muaj, nga prilli 1944 deri në nëntor 1944, dhe më pas në Tiranë. Tregues se sa afër Stefani ishte pranë Hoxhës është fakti se Stefani ishte i vetmi anëtar i aleatëve të ftuar nga Hoxha për të marrë pjesë në Kongresin e Përmetit në fund të majit 1944.
Kjo çoi në konflikt me britanikët. Mbledhja e informacioneve inteligjente ishte një biznes konkurrues midis amerikanëve dhe britanikëve, edhe pse ishin aleatë. Megjithëse britanikët kishin qenë në Shqipëri shumë kohë para ardhjes së amerikanëve, për shkak të Stefanit, amerikanët kishin përparësi.
Përsëri, në tetor 1944, vetëm disa ditë para se të çlirohej Tirana, Hoxha kërkoi nga Stefani t’u drejtohet partizanëve në konferencën e Beratit. Ndërsa folën përfaqësuesit e britanikëve dhe rusëve të sapoardhur, Stefani ishte në gjendje të jepte vlerësimet e tij në gjuhën shqipe, gjë që pati një efekt pozitiv.
Pikërisht nga Berati Stefani u shkroi eprorëve të tij në Uashington më 14 nëntor – tre ditë para se Tirana të çlirohej – duke thënë haptas se donte të luante një rol në përcaktimin e “politikës së ardhshme” ndaj Shqipërisë. Ishte diçka që pa dyshim ai e kishte diskutuar me Hoxhën.
Stefani ka shkruar: “Ka qenë fati ynë i mirë të ishim me komandantët që do të udhëheqin vendin. Unë njoh secilin prej tyre, edhe vetë Hoxhën, me dobësitë e tyre, pikat e tyre të forta dhe ideologjinë e tyre. Nuk ka asnjë grup tjetër të ketë qenë më afër situatës se seksioni ynë”.
Marshimi në Tiranë pak pas tubimit në Berat mund të ketë qenë kulmi i karrierës së Stefanit – madje edhe jetës së tij. Fotot e tregojnë atë në paradë. Fotot e tjera tregojnë atë në tribunën përpara Hotelit Dajti me Hoxhën dhe udhëheqësit e tjerë partizanë.
Megjithatë gjërat ndryshuan shumë shpejt. Në Tiranë Stefani filloi të takonte njerëz, kryesisht simpatizantë të Ballit, të cilët jetonin me frikën e fitores së komunizmit në Shqipëri, gjë që ishte e natyrshme për ta. Famëkeqi Koçi Xoxe u emërua në krye të Ministrisë së Brendshme dhe filluan arrestimet. Ballistët dhe të dyshuarit si simpatizantë të Ballit u zhdukën. Balli ishte armiku. Balli kishte mbështetur gjermanët. Kishte gjyqe dhe ekzekutime. Familjet u shkatërruan. Shtëpitë u shkatërruan dhe prona konfiskohej. Stefani e raportoi këtë tek Fultzi dhe në Uashington, e Hoxha nuk e pëlqeu këtë.
Stefani u bë gjithnjë e më kritik ndaj Hoxhës. Ndërkohë, u takua me Lulu Vrionin në Tiranë dhe ra në dashuri me të. Lulu ishte nga familja e begatë, e njohur dhe e respektuar e Vrionëve, e cila kishte lidhje me Ballin. Vëllai i saj u arrestua pasi kishte qenë anëtar i Ballit. Xhaxhai i saj, Qemali, ishte në burg si kriminel lufte. Prindërit e saj ishin nën vëzhgim.
Stefani u martua fshehurazi me Lulunë në Tiranë në fillim të vitit 1946, gjë që e zemëroi më shumë Hoxhën. Stefani pastaj e kontrabandoi Lulunë me sukses nga Tirana në një aeroplan ushtarak amerikan që i çoi në Romë. Menjëherë pasi fluturuan për në Shtetet e Bashkuara u vendosën në Uashington.
E gjithë kjo çoi përfundimisht në botimin e librit tim “OSS në Luftën e Dytë Botërore në Shqipëri”. Nëntitulli i tij është: “Operacionet e fshehta dhe bashkëpunimi me partizanët komunistë”. Ky libër është përkthyer në shqip nga Xhevdet Shehu.
Do të ishte e përshtatshme nëse historia do të përfundonte aty. Do të ishte si mbyllja e një filmi romantik të Hollivudit. Do të ishte edhe më mirë nëse qeveria e SHBA-së të dinte rëndësinë e mundshme të Stefanit në marrëdhëniet e ardhshme mes dy vendeve.
Por, gjërat nuk shkuan mirë për Stefanin. Pas luftës OSS u shpërbë. Ai u shkarkua nga shërbimi ushtarak. Ai donte një punë ku ai mund të vinte në përdorim njohuritë e tij për Shqipërinë dhe politikën shqiptare, për të përdorur ndihmën e vendit të tij dhe për të ndihmuar Shqipërinë, ndoshta si diplomat ose oficer i shërbimit të jashtëm. Por, askush nuk ishte i interesuar, përfshirë Departamentin e Shtetit. Lufta mbaroi. Shqipëria ishte një lajm i vjetër. Askush nuk u kujdes.
Lulu, për shkak të aftësive të saj gjuhësore, filloi punë me Zërin e Amerikës, ndërsa Stefani u vendos në një pozitë të ulët në Administratën e Veteranëve. Ai e urrente atë. Martesa e tij u shpërbë. U largua nga Uashingtoni dhe u end gjithandej nëpër Shtetet e Bashkuara, shpesh duke kërkuar miq të vjetër nga OSS-ja. Ai e kuptoi se të gjithë e kishin lënë pas të kaluarën dhe kishin filluar jetën e re; Stefani nuk mundi. Ai ishte i mbërthyer në të kaluarën. U zhduk. Askush nuk e dinte se ku ishte apo çfarë po bënte. Ra nga harta. Përfundoi në Los Anxhelos ku pësoi një goditje dhe vdiq i vetëm në rrugë, më 6 shtator 1959. Ishte 42 vjeç. Ndryshe nga disa oficerë britanikë që shërbenin në Shqipëri, Stefani nuk shkruajti një libër.
Nuk e prisja këtë fund kur fillova kërkimin tim për Tom Stefanin, por ky ishte fundi i tij që kam marrë vesh unë. Mendova se ishte një turp që Stefani nuk jetoi aq gjatë sa të tregonte historinë e tij.
Jam me fat që kam pasur privilegjin të tregoj historinë e tij. /Dita/