Nga: Arben Llalla
Se kur kanë ardhur hebrenjtë në Epir, saktë nuk dihet, ndërsa ka histori e legjenda të ndryshme. Njëra nga legjendat thotë se kanë ardhur në periudhën romake, kurse gjenden dokumente historike të cilët flasin për ardhjen e tyre në Epir e në Shqipërinë e sotme në fund të shekullit XV. Sido që të jetë e vërteta e zbritjes së hebrenjve në Epir, ata gjithnjë kanë jetuar në paqe dhe miqësi me shqiptarët.
Hebrenjtë e Epirit ndaheshin në dy grupe, hebrenjtë romaniotë të cilët gjendeshin aty qysh nga kohët romake, dhe hebrenjtë sefardikë të cilët kanë ardhur nga Spanja. Hebrenjtë, zakonisht gjatë periudhën osmane, ishin tregtarë, mjekë, por më vonë rrokën dhe profesione të tjera – si fotografë a farmacistë.
Në fund të shekullit XIX u vendosën në Shqipërinë e sotme rreth 40 familje hebraike të përzënë nga Rusia. Hebrenjtë kishin gjetur tek shqiptarët një popull që i mirëpriti dhe nuk kishte shfaqur ndjenja raciale të veçanta ndaj tyre.
Fati i hebrenjve të Epirit ishte i lidhur ngushtë me shqiptarët e atjeshëm. Me themelimin e shtetit grek, hebrenjtë nuk i shpëtuan persekutimeve. Shumë nga familjet e tyre, për t’i shpëtuar persekutimeve nga shteti grek, braktisën pronat dhe shtëpitë e tyre në Artë, Prevezë, Janinë dhe nga ishulli i Korfuzit e u vendosën në Vlorë, Berat, e gjetkë.
Me marrjen nga ana e Greqisë, në vitin 1913, të qyteteve që njiheshin historikisht shqiptare, si Arta, Preveza, Janina, Paramithia, Gumenica, Filati… komuniteti hebre u lidh edhe më ngushtë me shqiptarët etnikë që mbeten brenda Greqisë. Mbi hebrenjtë e Epirit apo të Çamërisë ushtroheshin presione, ashtu si edhe tek çamët për të braktisur shtëpitë e tyre.
Hebrenjtë në Çamëri kishin krijuar me shqiptarët ortodoksë dhe myslimanë martesa dhe kjo tregonte se ata ndiheshin më të afërt me shqiptarët sesa me grekët të cilët udhëhiqeshin nga parimet me ortodoksi dhe racë të pastër.
Me arritjen e marrëveshjes paqësore të garnizoneve greke në Epir, me gjermanët nazistë në prill 1941, nisi dërgimi në masë i hebrenjve në kampet e shfarosjes. Ishin pikërisht hebrenjtë e Epirit ata që u dërguan të parët me kamionë nëpër këto kampe.
Ushtria gjermane në Epir gjeti përkrahje nga kisha greke dhe në veçanti nga Mitropoliti i Janinës, Sipiridon Vllehu, i cili pas lufte do bëhej kryepeshkop i Greqisë. Madje, ai lëshoi edhe një thirrje publike ku kërkonte që popullsia ortodokse greke të përkrahte gjermanët nazistë, të cilët kishin ardhur për t’i mbrojtur grekët.
Me qindra hebrenj të Epirit, bashkë me çamët iu bashkuan ushtrisë partizane greke, EAM-ELAS, për të luftuar kundër italianëve dhe gjermanëve. Asnjë hebre nuk u bashkua me të djathtën greke, EDES, të udhëhequr nga Napoleon Zerva.
Ishte mëngjesi i 25 marsit 1944, kur trupat gjermane, me ndihmën edhe të trupave të xhandarmërisë greke, Batalioneve të Sigurimit grek të komanduar direkt nga kryeministri kuisling, Joani Ralli, hipën nëpër kamionë rreth 1,725 burra, gra, pleq e fëmijë të komunitetit hebre, të cilët ishin mbledhur nga i gjithë Epiri në dy qendra. Ata qenë hebrenj të cilët prej disa shekujsh jetonin në Epir dhe një ditë grekët, në bashkëpunim me gjermanët, i nisën për në kampet e shfarosjes. Sipas dëshmitarëve dhe dokumenteve të kohës, nuk pati asnjë reagim nga qeveria vendore e nga popullata ortodokse greke. I gjithë operacioni shoqërohej atë ditë nga policia greke dhe ushtria gjermane. Vetëm tre orë në dispozicion u lanë hebrenjve për t’u bërë gati, për braktisjen me dhunë të pronës së tyre. Bashkë me hebrenjtë atë ditë u dërguan, për në kampet e shfarosjes, me dhjetëra shqiptarë të Çamërisë.
Pas Luftës së Dytë Botërore bashkësia hebraike ishte pakësuar. Tashmë hebrenjtë qenë përzënë nga Greqia, ashtu si dhe shqiptarët. Epiri i Jugut, Çamëria sot numëron rreth 100 hebrenj nga ata mijëra që kishte dikur. /27/