Luan Rama
Duke lexuar për jetën romaneske të autorit të romanit “Konti i Monte Kristo”, Alexandre Dumas, kisha ndeshur dhe një shënim të tij për vdekjen e poetit të famshëm Gerard de Nerval, të cilin ai dhe gjithë gjenerata e shkrimtarëve bashkëkohës e çmonin shumë. Në të ai shkruante: “… Ju zbrisni shtatë shkallë dhe ja ku gjendeni në një lloj dyshemeje. Përballë, në lartësinë e kokës tuaj, një zgjatim të çon deri te kovaçi pranë. Në errësirë, në thellësi të kësaj kubeje, zbulohet një lloj dritareje me shifra hekuri siç janë dritaret e burgjeve. Zbrisni dhe pesë shkallë dhe ndaloni tek e fundit, duke ngritur krahun deri tek hekuri ku ai kishte lidhur fillin me të cilin u mbyt. Një shirit i bardhë si ato që përdoren për përparëset. Përballë një kanal i hapët e i mbyllur pastaj me një rrjetë teli. Ju thashë, vendi aty është i frikshëm. Përballë, tutje shkon rruga Rue de la Lanterne, e cila ngjitet drejt Rue Saint-Martin. Në këtë rrugë, djathtas, është diçka e ndytë me një fener, ku sipër është shkruar
‘Strehim nate’… ‘Kafe me ujë!’”
Teksti i Dumas më intrigoi që të zbuloja diçka më shumë rreth jetës së Nervalit, nga i cili kisha lexuar veç një tufë poezish që me kishin tërhequr pa masë dhe në veçanti përkthimi i tij i Lenores, të një poeti gjerman, i cili legjendën ballkanike të “Këngës së Konstandinit” e kishte kthyer në një krijim artistik. Edhe pse me individualitete të ndryshme, në karaktere e zhanre që i dallonte mes tyre, Nerval dhe miku i tij Mopasan (Guy de Maupassant) bashkoheshin në një pikë: që të dy ishin shpirtra të trazuar që vuanin në mënyrë të jashtëzakonshme.
Mopasan do përjetonte vetë më pas atë makth të tmerrshëm që do ta përshkruante në librin e tij të fundit La Horla, duke vuajtur pikërisht në të njëjtën klinikë psikiatrike ku më parë kishte qenë Gerard de Nerval. Sidoqoftë, edhe pse e shkruar letrarisht, në revistën e tij Le Mousquetaire, Dumas vazhdonte tregimin se ç’kishte ndodhur atë natë dimri të vitit 1855 me të mirin dhe të mjerin Nerval: “E pra në atë shkallë, të premten në mëngjes, në orën shtatë e tre minuta, u gjend trupi ende i ngrohtë i Gerardit, me kapelën e tij në kokë…” Sipas tij, ai që e pikasi në fillim, e liroi menjëherë nga rripi që e kishte mbytur dhe kishte njoftuar mjekun, i cili erdhi dhe i hoqi pak gjak që të mund ta shpëtonte, por më kot. Ai kishte vdekur dhe ashtu pa jetë e çuan në spitalin e Hôtel de Ville e pastaj në morg. Në regjistrin e asaj dite ishte shkruar: “De Nerval, Gerard, dy jelekë njëra mbi tjetrën, këpucë të lustruara, qafore e zezë mëndafshi, dy këmisha…”
Ndërkohë që kujtoja këtë histori, po kaloja afërt katedrales “Notre Dame”, duke kapërcyer më pas bregun tjetër të Senës që të mund të arrija në vendin ku mendohej se kishte vrarë veten Nerval. Por, në hartën e Parisit ajo rrugë nuk ekzistonte dhe kjo me siguri që nga koha e baronit Haussman i cili ndërmori një revolucion të tërë për rikrijimin e fytyrës së re të kryeqytetit francez dhe ku shumë ndërtesa, rrugë etj., u shembën për tu lënë vendin trotuareve të reja dhe bulevardeve të mëdha. Më së fundi ndalova në “Rue Saint Martin”, pikërisht në atë rrugë kur kishte lindur Gerard de Labronie e që më vonë do të quhej De Nerval, një pllakë mermeri tregonte ende shtëpinë ku kishte lindur. Por, rruga “Rue de la Vieille Lanterne” (apo “Rruga e Fenerit të Vjetër”), nuk ekzistonte më dhe ishte fshirë nga hartat e qytetit. Në atë vend tashmë ishin një mori kafenesh e dyqanesh përmbytur nga turistët që vinë rrotull si zakonisht rreth Chatelait dhe katedrales së Notre-Dame.
Përse Nerval e kishte vrarë veten? Ai ndërkohë sapo kishte marrë vizat nga konsullata e Perandorisë Osmane dhe konsullata të tjera për t’u larguar nga kryeqyteti, siç kishte dëshirë ai, larg sfilitjeve të shpirtit, trazirave dhe jeta e tij e mundimshme, përjetuar në delir në klinikën e doktor Blanche. Në pasaportën e gjetur në xhepin e tij, tek viza osmane, shkruhej gjithashtu: “1.68 centimetra, flokë gështenjë, ballë i lartë, qepalla gështenjë, sy gri, hundë e madhe, gojë mesatare, mjekër gështenjë dhe një mjekër rrumbullake…”
Fotografia e tij e fundit ishte ajo që do t’i bënte fotografi i madh Nadar, fotografi i artistëve, një javë para se të vdiste. Nadar i kishte fotografuar të gjithë të mëdhenjtë, me Bodlerin, Verlen, Delacroix, Hugo, Balzac e të tjerë. Por, fotografia e Nervalit ishte e trishtë, e dhimbshme tek e shihje ashtu, me një trisht të pafund. Poeti ishte në ditët e fundit të tij. Vallë do arrinte të shtegtonte dhe njëherë drejt Orientit, Libanit të tij të dashur? Vallë do ta takonte sërish pashain shqiptar të Akrës? Ai donte shumë, por e ndjente se ky udhëtim s’do të bëhej kurrë. Kishte një muaj që e kishte lënë klinikën e doktor Blanches, edhe pse ai kërkonte që poeti të kthehej përsëri. Por, që të qëndronte atje duheshin para dhe ai nuk i kishte këto. Ja pse dhe vdekjen e shikonte si diçka shpëtimtare, si diçka ngushëlluese.
Nervali bridhte nga një pijetore në tjetrën për të mposhtur dhimbjen e shpirtit dhe fantazmat e tij, për t’i harruar ato që e linçonin orë e çast. Pinte dhe shkruante ndonjë varg të errët ku nuk e shihte më dritën e jetës. Siç tregonte miku i tij Asselineau, ai e kishte takuar në rrugë dhe i kishte ofruar para që ta ndihmonte, por poeti i mori veçse pesë franga, thjesht për të shtyrë ditën gjer të nesërmen. “Kaq mori”, kujtonte ai. Dhe, Nerval vazhdoi udhëtimin e tij brenda asaj lagjeje, në të ftohtin e madh të atij dimri të vitit 1855, ku temperatura shkonte gjer në -18 gradë. Sena ishte mbushur me borë, brigjet e saj zbardhnin dhe të rrallë ishin njerëzit që kalonin andej.
“Ato netë”, tregonte Asselineau, “ai flinte ku të mundte. Rreth 25 janarit, i lodhur dhe i ngrirë nga të ftohtit, ai u fut në një nga ato kabaretë e lagjes së varfër ku gjen mikpritje veç për një gotë verë. Por, në muzg e nxorën jashtë. Dhe, ai shkoi të trokiste në hotelin aty pranë ku e njihnin, por atë natë s’kishte vend për të, meqë gjithë shtretërit ishin zënë dhe pronarja nuk ia hapi portën”. Dhe, ishte e habitshme, rruga quhej “Rue de la Tuerie” (Rruga e vrasjeve”), emër që si duket do të ndillte dhe fatin e tij.
Nerval ishte vetëvrarë. Familja s’kishte para për shërbimet funerare. Ai u varros me paratë e “Shoqatës së Njerëzve të Letrave”. Madje kleri nuk donte që të bëhej meshë për të në “Notre-Dame”; prifti nuk kishte pranuar, meqë bëhej fjalë për një vetëvrasje. Atëherë më së fundi klerikun e bindën se bëhej fjalë për një çmenduri dhe jo vetëvrasje. Kështu mesha u këndua për poetin e madh dhe autorin e “Antigonës” që kishte shkruar për teatër…
Atë ditë që kërkoja gjurmët e Nervalit në Parisin e tij të dashur, mu kujtuan shënimet e poetit për udhëtimin e tij në Liban dhe historia e atij fshati të madh quajtur Betmeri të banuar nga dy klane të ndryshëm: nga druzët, një sekt i çuditshëm, dhe maronitët e krishterë. Meqë mes këtyre dy klaneve kishte luftë të përhershme dhe vrasjet ishin të shumta, atëherë guvernatori i Libanit kishte çuar një trupë prej nja dhjetë shqiptarësh, të cilët e vendosën kampin ushtarak midis tyre.
“Që nga ajo kohë”, kujtonte Nerval, “vrasjet pushuan. Askush nuk mund të thyente autoritetin e shqiptarëve”.
Por, kujtimi i tij më interesant për shqiptarët ishte kur shkoi në Akrë (Saint-Jean – d’Acre apo Ako) ku takohet me guvernatorin apo pashain të qytetit mesjetar me katedralen ku kishte qenë varri i Frederic Barbarossa. Atje kishte varrin dhe xhaminë e tij Xhezair pasha, kjo figurë e habitshme, i cili do të thyente dhe vetë ushtrinë e Bonapartit gjatë kohës së fushatës së Egjiptit, atëherë kur Bonaparti erdhi gjer në Akrë me gjeneralin e tij Kleber. Edhe pse e rrethoi dhe e bombardoi tmerrësisht qytetin dhe kështjellën e Akrës, ushtria e Bonapartit nuk arriti ta mposhtë strategun Xhezair.
Koincidencë e habitshme për Nervalin, poetin e madh të Francës, që pikërisht në këtë qytet të takonte një pasha shqiptar të cilin vite më parë e kishte takuar në Paris ku kishin folur së bashku në frëngjisht. Pasi ishte larguar nga brigjet e Palestinës, Nerval kishte zbarkuar në këtë qytet. Ai kishte lënë pas anijen “Santa Barbara”, kishte kaluar pazarin, xhaminë e shqiptarit tjetër të famshëm Xhezair Pashës, muralet e hershme që rrethonin qytetin e krishterë, kështjellën e Tempullarëve me galeritë e famshme nëntokësore, kishte venë turbanin në kokë dhe ashtu si një mysliman i paqtë kishte shkuar të takonte pashain, i cili banonte në apartamentet e tij jashtë qytetit, pranë një akuaduku. Tek hyrja i kërkuan t’i heqë çizmet, por për t’i dhënë rëndësi vetes ai nuk pranoi. Ja çfarë shkruante Nerval në librin e tij Udhëtim në Orient (Voyage en Orient):
“Mendoja se do të pritesha në mënyrë evropiane, por pashai më uli pranë tij në divan dhe vendosi të fliste italisht, edhe pse e kisha dëgjuar të fliste frëngjisht në Paris. ‘A je mirë’, më tha, ‘ a po bën qejf?’. Dhe ai bëri me shenjë të sillnin çibukun dhe kafenë. Ne folëm për vendet dhe pikëtakimet tona dhe ai përsëri më tha: ‘A po bën qejf?’ Dhe ai përsëri më ofroi kafe. Atë ditë kisha përshkuar rrugët e Akrës gjithë paraditen, kisha refuzuar bukën dhe sallamin e Arles që më ofroi marsejezi që më shoqëronte, duke shpresuar në mikpritjen myslimane. Por, biseda po zgjatej dhe ai përsëri më ofronte kafe pa sheqer dhe duhan. Dhe, për të tretën herë më tha: ‘A po bën qejf?’ Atëherë u ngrita dhe mora leje. Në këtë çast sahati sipër kokës time tingëlloi një muzikë, një arie e vërtetë. Pastaj tingëlloi dhe sahati tjetër. Po kështu dhe një i tretë, i katërt. Edhe pse i mësuar me botën turke, u habita sesi i kishin grumbulluar në atë sallë aq shumë pendulë. Pashai dukej i lumturuar nga kjo harmoni muzikore, madje krenar t’i tregonte një evropiani dashurinë e tij për progresin.
Ishte pasdite dhe freskia e atij flladi bregdetar sikur i zgjonte njerëzit nga gjumi. Ne dolëm nga kafeneja dhe unë nisa të shqetësohesha për darkën, por kavasi, nga i cili kuptoja jo mirë atë gjuhë më shumë turqisht se arabisht, më përsëriste gjithnjë: “Ti sibir”, si ajo puna e levantinëve tek Molieri. ‘ Pyete se ç’duhet të bëjmë’, i thashë maresejezit. ‘Thonë se është koha për të shkuar tek pashai’. E përse ? Përsëri?…
– Për darkën.
– O Zot ! Nuk e kisha menduar se pashai na ftonte dhe për darkë.
– Që nga çasti që ai ju ka venë shoqërues, kuptohet që jeni i ftuari i tij.
– Në këto vend zakonisht pritja bëhet në drekë.
– Por, jo tek turqit, ku e ngrëna kryesore është kur perëndon dielli, pas lutjes.
Kështu u ndava me marsejezin dhe u drejtova nga shtëpia e pashait. Duke hyrë në të njëjtin vend ku kisha hyrë në mëngjes, unë nuk i pashë më atë grumbull këpucësh tek hyrja poshtë shkallëve, as vizitorët e shumtë aty poshtë. Më shoqëruan në sallën e sahateve dhe pastaj në dhomën ngjitur të pashait, i cili po tymoste i mbështetur në dritare. Ai u ngrit dhe më shtrëngoi dorën si një francez:
– Si shkon? A e shëtite qytetin tonë të bukur? A i pe të gjitha? – më tha ai në frëngjisht. Pritja e tij ishte ndryshe nga ajo e mëngjesit dhe unë u habita shumë.
– Ah, më fal nëse në mëngjes ju prita si pasha, por ata trimat e mi aty poshtë nuk do ma kishin falur t’u prisja pa etiketën e një pashai përballë një Franku. Në Stamboll të gjithë do e kuptonin, por këtu jemi në province.
Pasi e theksoi këtë, ai më tregoi se kishte qenë si nxënës në shkollën pergatitore të artilerisë në Metz dhe Lorraine. Më tregoi se kishte jetuar gjatë dhe me këtë rast unë i fola për disa miq të mi që kishin qenë në atë shkollë bashkë me të. Ndërkohë, goditja me top nga porti i qytetit lajmëronte perëndimin e diellit. Një zhurmë e tambureve dhe e cyleve njoftonin orën e lutjeve për shqiptarët e tij që ishin shpërndarë nëpër oborr. Pashai më la një çast, me siguri për të bërë shërbimet e duhura fetare dhe kur u kthye më tha:
– Eja të hamë në mënyrë evropiane.
Ndërkohë sollën karrige dhe një tavolinë në vend të sofrës rrumbullake e rrotulluese me një pjatancë metali në mes dhe jastikët që i sillnin për tu mbështetur, siç bëhej zakonisht. Ndjeva se kishte diçka të sforcuar në tërë këtë ritual dhe mua s’më pëlqente që këto zakone evropiane pak nga pak po pushtonin vendet e Orientit.
– Ju më patë paradite me rrobën e zezë të pashait ! – shtoi ai.
Dhe kishte të drejtë. Megjithatë e ndjeva se dhe unë kisha të drejtë. Çfarëdo që të bëjë një mysliman, çdo përkujdesje, nuk mund ta bëjë njëlloj si evropianët. I thashë madje se po më trajtonte si një turist të zakonshëm. Zakonet evropiane që ai ka adoptuar kthehen në një farë mase në një zonë neutrale, ku duke më pritur kështu ai ruante njëkohësisht identitetin e tij. Ai pranon të imitojë zakonet tona, të flasë gjuhën tonë, por veç për ne. Ai i ngjan një personazhi baleti që është gjysmë-fshatar dhe gjysmë-Senjor. Ai i tregon Evropës anën e tij si xhentëlmen, por për Azinë është një mysliman i vërtetë. Sidoqoftë, unë gjeta tek pashai i Akrës një njeri të mrekullueshëm e plot mirësjellje, por dhe me një ndjesi trishtimi për atë që fuqitë e mëdha evropiane bënin shumë presion mbi Turqinë… Ndërkohë pashai qeshte dhe më tregonte historitë gazmore që kishte përjetuar në shkollën e tij në Metz.
– Një francez… një francez që thyhet ! – qeshte ai, duke kujtuar luftën e Xhezair pashës.
– Jam dakord që Saint-Jean-d’Acres nuk është i favorshëm për ushtritë tona. Por, tani ju jeni të vetëm në luftë dhe nuk i keni më topat e Anglisë !…
Më së fundi ne u ndamë. Më çuan nga salla e madhe e ndriçuar me një qiri të madh në një shandan përtokë. Kështu ishte zakoni. Skllavet më shtruan ca jastëkë mbi dysheme dhe sipër i hodhën një çarçaf të qepur anash me një mbulesë. Për më tepër më lanë dhe një kapuç mëndafshi, të cilën ma vunë anash kokës si të ishte një pjepër…”