Ylli Demneri
Një tavolinë, dy karrige të vjetra dhe katër mështekna. Feneri është i varur në njërën nga degët. Dielli nuk duket (si projektorët në teatër), por rrezet e tij ndriçojnë fort syprinën e tavolinës dhe konturet e karrigeve. Hijet e mështeknave zgjaten mbi tokë. Lisharësja, pak më tutje, lëkundet nga flladi. Drurët përreth ende të zhveshur. Vetëm një kumbull zbardh nga lulet. Vendosja (krejt e rastësishme) e objekteve, si dhe ndriçimi, bëjnë që pamja para syve të duket më tepër si një dekor teatri.
Këtë e shton edhe më tepër mungesa e çikërrimave (“Në qoftë se në aktin e parë një pushkë është varur në mur, atëherë duhet doemos që ajo të përdoret diku në aktin e dytë apo të tretë”. [Çehov]). Pjesët e Çehovit kishin kohë që nuk viheshin në skenë. Që me prishjen e marrëdhënieve me Bashkimin Sovjetik. Pak nga pak, të gjithë autorët rusë e sovjetikë filluan të lihen në harresë. Veç kësaj, pjesët e Çehovit nuk ishin aspak revolucionare. Heronjtë e tij, të lidhur aq shumë me të kaluarën (Kopshti i qershive) e që qaheshin nga jeta e tyre monotone në provincë duke thirrur “Në Moskë! Në Moskë!”, nuk përshtateshin me propagandën komuniste që ndalonte çdo lloj nostalgjie për të kaluarën dhe çdo lloj trishtimi për jetën në provincë.
Në Shqipërinë socialiste “jeta lulëzonte në çdo kënd të atdheut!” Atë pasdite, ndryshe nga herët e tjera, profesor Esati na propozoi një lloj ushtrimi ku, pa tekst dhe pa aktor, vetëm duke vendosur disa objekte mbi skenë, të bënim pak a shumë të kuptueshme se çfarë kishte ndodhur. Pra, duhej të krijonim dy tablo apo, më saktë, dy natyra të qeta. Nuk më kujtohen hollësitë por, në “tablonë” time të dytë, njërën nga karriget e kisha shtrirë përtokë dhe mbi tavolinë kisha shtuar një shall femëror që varej deri poshtë.
Kisha dashur të krijoja një atmosferë çehoviane (i ndikuar nga librat që lexoja asokohe). Më kujtohet që profesor Esatit i pëlqeu ai ushtrim. Madje foli gjatë dhe i entuziazmuar. Të pikturuarit dhe vënia në skenë kanë shumë gjëra të përbashkëta. Jemi përpara dy sipërfaqesh: telajos dhe hapësirës skenike. Dhe në të dyja rastet (me mjete të ndryshme) na duhet që të kompozojmë. Koha përpara telajos apo skenës është një nga përvojat më të bukura. Edhe në ato pak çaste kur del jashtë dhe bie në kontakt me “Jetën”, gjithçka të duket e pavlerë, sidomos politika.
Në atë pushim mes seancave, i ulur në qoshen e një kafeneje pa emër, duke thithur cigaren, hedh sytë por nuk shikon, dëgjon por nuk mban vesh. Shikon e dëgjon vetëm ngjyrat, format, zhurmat dhe zërat e “tablove” që ke nisur të krijosh. Një lloj ekstaze. Momentet më të shijshme të një vetmie të plotë. Jetojmë ashtu si dhe ëndërrojmë – vetëm. (Conrad) Pa ditur ndonjë gjë të saktë, kam përshtypjen se atë vit që krijoi katedrën e regjisurës duke qenë vetë shef katedre, Esat Oktrova dukej i lumtur. Kjo shihej nga mënyra si ecte. Hapi i qe lehtësuar dhe një buzëqeshje e lehtë i ravijëzohej në fytyrë. Ndihej më i lirë duke mbledhur rreth vetes ata që donte: Pirro Manin për praktikën teatrale dhe Vangjush Furrxhiun për anën administrative.
Pedagogët e jashtëm ishin më të mirët e teatrit dhe kinemasë së asaj kohe: Dhimitër Anagnosti, Viktor Gjika, Kristaq Dhamo, Piro Milkani, Kujtim Çashku, Agim Zajmi etj. Ne ishim studentët e parë të degës së regjisurës. Tetë. Gjashtë djem e dy vajza. Esati me Pirron kishin mbaruar për regji teatri në Bashkimin Sovjetik, në njërën nga shkollat me emër në gjithë botën, i famshmi GITIS, ku vazhdonin të jepnin mësim nxënësit e Stanislavskit (të paktën kështu thoshte legjenda).
Pirroja na fliste herë pas herë për studimet e tij në BS, ndërsa Esati, “me njollë në biografi “, nuk i zinte asnjëherë në gojë. “Jam pa diplomë. S’kam asnjë dokument. Kur u prishën marrëdhëniet me Bashkimin Sovjetik na kthyen urgjentisht në Shqipëri. Tani më kërkojnë diplomën në Ministri për punën e rrogës. S’kam diplomë, u thashë”, dhe Pirroja qeshte me zërin e tij të plotë e kumbues. Në atë kohë, ai ishte më i madhi. Kryeregjisori. Një kërkesë e tillë burokratike e zbaviste shumë. Pirroja kishte lindur për të qenë regjisor teatri.
Shpesh më ndodhte t’i imagjinoja njerëzit në profesione të tjera nga ato që ushtronin. Pirron nuk mund ta imagjinoja në tjetër mjeshtri. Shfaqjet e tij nuk ishin as kinema, as letërsi, por teatër. Nga kontaktet që kam patur me teatrin në Francë, jam bindur për talentin e Pirros. Të kishte qenë i lirë dhe i lidhur me atë që ndodhte në botë, sot Pirroja do ishte një regjisor me famë jo vetëm në Shqipëri. Mbas viteve ’90, u shkëput krejt nga teatri. Frika se mos e quanin shkollë e vjetër? Ndoshta. Por, tani që shkruaj këto rreshta më duket sikur më thotë: “Edhe kjo osht regjisurë, Demnero! Ata që besojnë në talentin tim, besojnë akoma se do kthehem e do realizoj një shfaqje të bukur, si dikur. Ha, ha, ha!”.
Marrëdhëniet tona me Pirron i tejkalonin raportet student- profesor. Na deshi dhe e deshëm. Një marrëdhënie respekti e konsiderate të ndërsjelltë. “Si (luante naivin)?!Nuk pini duhon në klasë?! Është e ndalume?! Po ju s’jeni mo studentë. Nesër do veni në skenë shfaqje”. Dhe nxirrte një nga paketat e tij DS (kishte gjithmonë tri) e na ofronte nga një cigare. Esati ishte krejt e kundërta. Ruante raportet student-profesor. Por, asnjëherë i ftohtë e prepotent.
Nën hijen e rëndë, fshihej një Esat i butë e delikat. Bashkë me pallton e gjatë, kapelen republike dhe cigaren në buzë, ai mbante me vete vulën e njeriut me “njollë në biografi”, por atë pak liri që i lejonte posti e shfrytëzonte me zgjuarsi. Në tre vjet nuk kemi bërë asnjë mbledhje. Nuk dëshironte (me aq sa mundej) të humbte kohën e tij dhe tonën në ato rituale formale që shërbenin vetëm për të treguar praninë e diktaturës.
“Njolla në biografi” më e tmerrshme se “njolla në mushkëri”, e kishte bërë mjaft të kujdesshëm. Madje, edhe në vëniet e tij skenike. Jam i bindur se nga natyra dhe temperamenti ishte më tepër i tërhequr nga dramat intimiste të Çehovit dhe jo nga pjesët skematike ku vetëm ulërihej për Partinë, Atdheun dhe fitoret socialiste. Herë pas here më vjen ndërmend reagimi i tij në atë ushtrim të thjeshtë me shallin e hedhur përtokë.