Robert Elsie (1950-2017), shkrimtar, përkthyes, interpret dhe albanolog, prej mëse 30 vjetësh studioi albanologjinë, veçanërisht kulturën, letërsinë dhe historinë e shqiptarëve. Ai ka gjurmuar prej vitit 1999 gjithë variantet dialektore, në çdo kënd të Shqipërisë shtetërore, ndër shqiptarët e Malit të Zi dhe Maqedonisë, e në Kosovë! Ka regjistruar variantet dialektore të Arbëreshëve të Italisë, të shqiptarëve në Greqi, Kroaci, Turqi, Bullgari. Në një intervistë për gazetaren Anisa Ymeri në vitin 2016, në emisionin ‘Në Tempull’ në televizionin “News24”, flet për variantet dialektore të regjistruara, “Për Shqipërinë dhe shqiptarët”, “Për Millosheviqin dhe Hagën” “Për Tiranën e zhurmshme”.
Ymeri: Ishit në Tiranë me studentë të historisë dhe historianë për historinë gojore, një disiplinë që për Shqipërinë është e largët, por që në fakt ju thoni se është shumë e rëndësishme. Cila është rëndësia e dëshmimit, e kujtesës përmes një procesi që ne nuk e njohim.
Elsie: Për mua, ka më shumë rëndësi në Shqipëri se sa në vende të tjera, sepse burimet e shkruara janë të pakta. Shqipëria nuk ka një traditë të gjatë shkrimi. Historia e Shqipërisë është shkruar nga të huajt dhe jo nga shqiptarët, por ka shumë kujtesë kolektive në popullin shqiptar dhe duhet të shfrytëzojmë edhe kujtesën e njerëzve që të plotësojmë historinë e shkruar. Ka shumë për të bërë për të plotësuar memorien kolektive të popullit, përndryshe historia zhduket.
Ymeri: Çfarë donit të thoshit kur theksuat që historiantët shqiptarë janë memecë?
Elsie: Nuk thashë që historianët janë memecë, por që është një popull memec, një popull në Evropë, pa zë, që nuk arrin të shprehë veten në Evropë, sepse historia e këtij populli është zhdukur në masë të madhe. Thashë p.sh që burimet, manastiret, dorëshkrimet, bibliotekat, janë zhdukur…nuk ka shumë. Pothuajse nuk ka një fshat në Shqipëri që nuk është djegur një herë në histori, prandaj nuk ka burime që mund të preken, burime të tilla nuk ka.
Ymeri: Do doja të përvijonit më shumë atë të vërtetë të madhe që ju thoni, se historia e Shqipërisë nuk mund të mos shkruhej nga të huajt sepse shqiptarët (ne e dimë mirë, duhet ta pranojmë) kanë qenë analfabetë…
Elsie: Po, qartë! Analfabetizmi, prapambetja që shkon deri sot. Në krahasim me popujt e tjerë, shqiptarët janë shumë prapa. Në kohën e Zogut të gjithë ishin analfabetë, 80% e burrave dhe 100% e grave që janë bartës kryesorë të kulturës popullore, ishin si kafshë. Atëhere çfarë mund të presësh për një histori të shkruar.
Ymeri: Po historiografinë shqiptare, e cilësoni sot si memece? Deri në ç’pikë mund të cilësohet e tillë?
Elsie: Unë nuk them që nuk ka historianë të mirë. Sot për herë të parë ka historianë të mirë në krahasim me kohën e diktaturës komuniste (edhe në atë kohë kishte historianë të mirë por me kufizimet ideologjike që kishin). Tani ka historianë të mirë dhe libra të shkruar me parime shkencore, por nuk mjafton, ka shumë për të bërë në tokën shqiptare.
Ymeri: Ka shumë për të bërë, edhe për një çështje që ju e përmendni…këtu në Shqipëri janë shumë ata që e dinë këtë, por pak e artukulojnë! Ju thatë që Historinë e Çamërisë e ka shkruar Greqia…që do të thotë?
Elsie: Po! Kush kërkon në botë një libër për Çamërinë, për çamët ose nuk gjen asgjë, ose gjen libra të botuar në Greqi, që kanë një parim tjetër, një interes tjetër. Libra që nuk tregojnë historinë e çamëve nga ana e çamëve. Tani ka disa libra në tregun shqiptar, edhe në anglisht ka disa botime. Unë vetë kam botuar një libër para 2 vitesh me dokumente për Çamërinë. Por besoj që ka shumë kapituj të historisë së çamëve që nuk njihen, sepse nuk është marrë memoria kolektive e çamëve. Ka edhe sot në Shqipëri çamë që e kanë përjetuar dëbimin, nga Çamëria, nga Greqia që ishin të rinj në atë kohë, por që kanë memorie. Janë pleqtë dhe plakat sot…e këta njerëz duhet të inçizohen, duhet të filmohen, të kenë mundësi të rrëfejnë, të tregojnë atë që kanë jetuar dhe me disa filmime, mund t’i bashkojmë në një histori të çamëve.
Ymeri: Sepse duhet patjetër të kemi një alternativë nga ajo që Greqia i ka treguar botës?
Elsie: Patjetër! Duhet të kemi disa histori, më shumë se një histori dhe të mos jenë njësoj, kjo është shumë e rëndësishme. Grekët le të shkruajnë! Unë s’them se të gjithë historianët grekë janë propagandistë, ka edhe shumë historianë të mirë, por natyrisht çdo njeri ka drejtimin dhe interesin e vet dhe besoj që ka vend edhe për më shumë veprimtari nga ana e shqiptarëve.
Ymeri: E nëse mbetemi edhe për pak tek Çamëria…çfarë ka rrjedhuar në gjithë këto dekada, ky mosshkrim i asaj pjese të historisë së Shqipërisë, për një krahinë aq të madhe e të rëndësishme që nuk është pjesë e Shqipërisë shtetërore?
Elsie: Zhdukja e historisë së çamëve dhe zhdukja e historisë së shqiptarëve në përgjithësi. Shqiptarët pretendojnë që kanë një histori të lashtë, që është popull i lashtë, por faktikisht ku është historia, nuk është! Janë vetëm parrullat.
Çfarë dimë për historinë e hershme të shqiptarëve? Shumë pak!
Çfarë dimë për shqiptarët në shekullin e 18-të dhe 19-të? Asgjë!
Vetëm në fillim të periudhës së Rilindjes ka burime, ka një shteg.
Çfarë dimë për shqiptarët në gjithë kohën e Turqisë? Ku janë historianët e shqipërisë në kohën Osmane?
S’ka! Ka vetëm parrulla kot!
Ymeri: Jo vetëm dëshmim në këtë rrafsh nuk kemi ne, por ne s’kemi as dëshmim të asaj që është një nga vlerat më të mëdha të kombit, gjuha shqipe. Ju, për herë të parë ndërmerrni një projekt, i denjë për një Akademi Shkencash, por që mban emrin tuaj. Ju na dokumentoni të gjitha dialektet, variantet dialektore të shqipes, jo vetëm në Shqipërinë shtetërore, dhe kjo është një meritë edhe më e madhe. Si shkuat në këtë ide? Çfarë ju ngacmoi aq fort për të ndërmarrë këtë udhëtim?
Elsie: Përherë më kanë interesuar dialektet. Duke qenë se mësova shqip, më është dashur të kuptoj shqiptarë nga pjesë të ndryshme të botës shqiptare dhe pash që kishte shumë variante. Nisa të interesohem dhe vendosa të inçizoj njerëz, si flasin sot. Nuk jam dialektolog, gjuhëtar i mirëfillte por ama më intereson se si flasin shqiptarë në pika të ndryshme të botës shqiptare. Fillova në vitin 1999 projektin e inçizimeve dhe inçizimet e para janë kryer gjatë Luftës së Kosovës, me refugjatë nga Kosova që ishin në Tiranë. Ata flisnin për traumat që kishin, kuptohet! Më pas, në çdo udhëtim që kam bërë në Shqipëri, mora një aparat inçizimi me vete dhe kemi bredhur malet e Shqipërisë, kemi folur me shumë çobenë. Kjo është shumë e bukur! Çobani ka një gjuhë shumë të bukur, të mirëfilltë, nuk është e ndikuar nga gjuha letrare, flasin si flasin. Shpesh herë jemi ndalur në rrugë me vozitësin tim dhe flisnim me një çoban për çmimin e deleve. Ai flet e flet, shan politikanët, shan gjithë botën, pakënaqësitë, jemi të varfër…! Në fakt mua më interesoi vetëm gjuha! Në fillim nuk më interesoi ajo që tha, më interesoi se si e tha. Por tani kur i dëgjoj, disa janë shumë interesante edhe nga çfarë thonë gjithashtu.
Kam kryer inçizime nga Veriu në Jug në Shqipëri, në Kosovë, në Malin e Zi, në Maqedoni, Greqi, Itali…por ka histori shumë të bukura! (http://www.albanianlanguage.net)
Ymeri: Për çfarë historish flisni…sepse ne nuk dimë shumë për dialektet! Dimë atë nga vijmë vetë dhe standardin që ka mësojnë në shkollë. Si është të prekësh dialektet e Shqipërisë? Kështu është edhe në vende të tjera, apo është një rast i veçantë Shqipëria.
Elsie: Bëhet fjalë për variante dialektore sepse siç themi dy janë dialektet, geg dhe tosk. Por në fakt, ka shumë ndryshime në botën shqiptare. Një njeri nga Podujeva, takohet me një shqiptar të Peloponezit që flet arbërisht, a e kuptojnë njëri-tjetrin? Nuk besoj! Një arbëresh i Italisë, a kuptohet nga ju. Them se jo.
Ymeri: Edhe ju vetë e keni pasur të vështirë t’i kuptoni arbëreshët…
Elsie: Shumë! Me arbëreshët e kam pasur shumë të vështirë në fillim. Sinqerisht nuk e dija në fillim nëse flisnin italisht apo shqip. Tani, kur dëgjoj inçizimet dhe jam thelluar pak, i kuptoj. As kosovarët nuk i kuptova në fillim.
Ymeri: Ku janë gjetjet më interesante për variantet tona dialektore. Ndërsa komunikonim përpara kësaj interviste, përmendët Kroacinë, shqiptarët atje…
Elsie: Po, në Zarë, është një fshat në Kroaci ku flitet një gegnishte shumë e bukur, shumë e fortë. Ka njerëz aty që e flasin shqipen, kemi disa inçizime. Nuk i kam bërë vetë ato, i kam marrë prej dikujt tjetër në Zadar dhe janë shumë interesante këto gjetje aty, sepse Zara është shumë larg nga toka shqiptare.
Ymeri: Nuk u mjaftuat me shtetet ku ka shumicë shqiptare, në Mal të Zi, në Maqedoni, në Kosovëë që është shteti i dytë shqiptar në Evropë, në Shqipërinë shtetërore. Nuk u mjaftuat me kaq dhe shkuat më në gjurmim të shqiptarëve, aty ku ata kanë komunitetet e tyre. E bëtë për të krijuar një hartë të plotë, me inçizime këtë herë?
Elsie: Sigurisht! Natyrisht s’do të jetë asnjëherë e plotë, por doja të prezantoja gjuhën shqipe jo vetëm këtu në Shqipëri, por kudo ku ajo flitet; kudo ku është gjuhë e komuniteteve shqiptare (jo në vendet e diasporës ku shqiptarët kanë shkuar pas 1990-ës); desha të sjell variantet dialektore të komuniteteve shqiptare të lindura aty. Ndaj edhe kam shkuar në Bullgari, Turqi, Greqi, Ukrainë, ka vende të ndryshme.
Ymeri: Çfarë na thotë ne sot, ne shqiptarëve, por edhe botës së vitit 2016-të, një dokumentim dhe përjetësim i varianteve dialektore?
Elsie: Them që pas 30 vitesh po të takohemi (nëse jemi gjallë), do të jetë e qartë pasi këto dialekte nuk do të ekzistojnë më, do të jenë zhdukur! Dhe të gjithë shqiptarët pas 30 vjetësh do të mundohen të flasin si tiranas.
Ymeri: E keni bindje këtë?
Elsie: Besoj se po! Ka një presion shumë të madh, sidomos tek të rinjtë. Jo vetëm në Shqipëri, por edhe në vende të tjera të Evropës. P.sh në Francë të gjithë duan të flasin si në Paris sepse Parisi është Paris dhe të tjerët janë fshatarë. Edhe në Shqipëri ndodh e njëjta gjë, të gjithë duan të flasin si në kryeqytet.
Ymeri: Po çfarë humbet kjo bota jonë nëse ndodh kjo gjë?
Elsie: Është një varfërim, është një tmerr! Sepse gjuha e pasur shqipe me variante të ndryshme, me variante shumë të bukura, po zhduken, sigurisht që do të zhduken. Përpjekja ime për ta ruajtur atë që është sot.
Ymeri: E meqë jemi tek gjuha, s’mund mos t’ju pyes…pas vitit 1990 së paku, diskutohet shumë për standardin; diskutime për procesin e asaj që ndodhi; për ndryshime që duhet të pësojë sot…po mendimi juaj cili është?
Elsie: Më pyesin shpesh për këtë gjë, por unë s’kam mendim. Mendoj se është punë e shqiptarëve të vendosin për gjuhën e tyre.
Ymeri: Po si përdorues i shqipes?
Elsie: Si përdorues kam mësuar gjuhën letrare, kam mësuar të kuptoj edhe gegnisht dhe variante të ndryshme…por të tjerat janë çështje e shqiptarëve, nëse krijohet një variant i dytë gegnisht, si standard i dytë. Natyrisht më duhet të them se ka një avantazh të ketë një gjuhë të përbashkët për të gjithë, që respektohet nga të gjithë për shkrimin, për televizionin, për mediat. Është më lehtë kështu. Por e kuptoj që shumë njerëz, shumë gegë janë të pakënaqur sepse gjuha e tyre është shumë larg standardit dhe e kanë të vështirë të shkruajnë në standard dhe të komunikojnë; të detyrohen të komunikojnë në shqipen standarde. Këtë e kuptoj shumë mirë.
Ymeri: E kuptoni, e mirëkuptoni? E përligjni pakënaqësinë e tyre?
Elsie: Po, po! E kuptoj por s’di nëse është një zgjidhje krijimi i një stadardi tjetër nga ky që keni. P.sh. Të krijohet një standard geg në Kosovë, nuk besoj që ju hyn në punë shqiptarëve!
Ymeri: Do të mbetemi edhe për pak tek gjuha. Ndërsa kërkoja mbi ju, gjej një frazë, që gjuha më e bukur shqipe për ju është ajo e Kadaresë…
Elsie: Po! Sa i takon letërsisë shqipe, është një gjuhë si mjalt ajo e Kadaresë. Lexohet shumë bukur, ka gjuhë të përpunuar, të bukur dhe të habitshme herë pas here.
Ymeri: Po me shqipen nuk jeni njohur përmes Kadaresë, apo jo?
Elsie: Sigurisht, ai është një autor, kam lexuar shumë poetë dhe prozatorë shqiptarë; shumë prej tyre i kam përkthyer dhe çdo gjë e kam vendosur në faqen time: ëëë.elsie.de që të jenë në dispozicion të të gjithëve që kanë interes për këtë(http://www.elsie.de/en/books.html).
Ymeri: Fishta tani njihet botërisht prej jush falë përkthimit në anglisht të veprës ‘Lahuta e Malcis’, e rëndësishme për ne por që tani lexohet edhe në anglisht. Ishte i vështirë përkthimi i kësaj vepre e shkruar në një shqipe që edhe ne shqiptarët e sotëm, e këmi të vështirë ta kuptojmë?
Elsie: E vështirë ishte, shumë e vështirë. E fillova Fishtën me kokëfortësi, siç bëj herë pas here. Kënga e parë shkoi shumë ngadalë, por më pas mësohesh me gjuhën e autorit; Fishta nuk është autor që përkthehet kollaj, është jo vetëm gjuha, por kultura e veriut, kultura e Shkodrës, kultura gege që mban; lidhjet – si mendojnë malsorët; dhe unë s’jam malësor, s’jam geg, s’jam nga Veriu, është për mua një botë e huaj. E kisha të vështirë shpesh të kuptoj, ku e kishte fjalën. Veç kësaj, kisha shumë probleme për të gjetur një fjalë anglisht, një shprehje anglisht që t’i shkonte për shtat. Të kërkoja diçka nga Mesjeta, nuk shkonte sepse Fishta nuk është autor i Mesjetës. Por përkthimi doli…!
Ymeri: Me rëndësi dhe ajo që ju bën të dashur për shqiptarët, është gjithçka bëni ju për t’i treguar botës, kulturën shqiptare. Është mision i vështirë në ditët që jetojmë? Mbajmë parasysh që nuk është aq lehtë të botosh, të përkthesh, nuk është lehtë të gjesh rrugën për të shkuar tek një lexues kapriçoz, nëse mund ta quajmë të tillë lexuesin e gjuhëve të mëdha…
Elsie: Ka disa probleme. Në nisje, bota angleze është shumë e madhe dhe nuk ka shumë interes për kultura të tjera. Për një kulturë të vogël siç është kultura shqiptarë, është shumë vështirë për të depërtuar, për të krijuar interes sepse është një kulturë që nuk njihet, është tepër e vështirë. Por gjithçka bëhet me përpjekje, dhe jo vetëm nga unë!
Ymeri: Përpjekje që janë të pakta?
Elsie: Sigurisht Ministria e Kulturës bën përpjekje por është një luftë shumë e madhe. Ama them se mund të bëhet më shumë, që të paktën letërsia shqipe të bëhet më e njohur, të ketë më shumë letërsi shqipe të njohur në botë. Historia shqiptare të njihet më shumë dhe më mirë, por e gjithë kjo varet nga përkthimet. Ngërçi i madh mendoj se është që ka shumë pak të huaj që dinë mirë shqip për të përkthyer veprat e shqiptarëve, t’i japin shqiptarëve zë!
Ymeri: Një zë që shqiptarëve u mungon? Një popull që komunikon vetëm me veten e që në gjykimin tim është fatalitet. Por çfarë kemi neve për t’i thënë botës sepse njëra anë është të duash të flasësh dhe ana tjetër është, çfarë ke për të thënë…! Kemi neve për të thënë?
Elsie: Shqiptarët janë një popull memec, me zhurmë të madhe nga brenda, por që jashtë…ama disa kanë për të thënë ndërsa të tjerë bëjnë veç zhurmë dhe nuk kanë asgjë për të thënë, pork a edhe shumë të tjerë që kanë ç’të thonë.
Ymeri: Letërsia shqipe sërish…ne bëjmë një ndarje (mbase me pa të drejtë për shkak të vlerave që disa shkrimtarë i mbartik) para viteve ’90-të dhe pas viteve ’90-të. Flasim dot ne për letërsi të mirë të pas viteve ’90-të sepse ka teza që thonë se pak krijohet tani, nuk ka shkrimtarë të rinj që të jenë të fuqishëm, që kanë për të na thënë…
Elsie: Një problem u krijua në fillim të viteve 1990. Para këtij viti kishte kontroll pafund, kontoll politik dua të them. Ndërsa pas viteve ’90-të, nuk kishte fare kontoll, as letrar. Kushdo që mund të kishte lekë mund të botonte; çdo fëmijë që donte të botonte, nëse prindërit kishin lekë, mund të botonte ç’të donte dhe ja ku u bë poet, shkrimtar. Kjo e çoroditi lexuesin shqiptar. Në fillim të viteve ’90-të dhe në mes të këtyre viteve, kishte shumë botime, por shumë prej tyre ishin pa vlerë. Atëhere, si do të orientohej lexuesi shqiptar? Përveç kësaj, kritikë letrare nuk ka në Shqipëri, nuk ka një traditë të kritikës letrare. Në vende të tjera zakonisht ka kritikë letrarë me njohuri të thella, që shkruajnë për librin, për botimet e fundit. Këtu sigurisht ka të tillë, por jo në atë cilësi. Zakonisht dyshoj se nëse njëri shkruan për një libër, ose e ka komshi, ose e ka farefish, ose është një lidhje parash. Zakonisht për një libër bëhet zhumë shumë e madhe dhe ditën tjetër nuk dëgjon më asgjë e kjo më bën të dyshoj. Ndaj edhe lexuesi shqiptar nuk ka shumë besim ndaj kritikës shqiptare që ka.
Ymeri: Çfarë na sjell kjo? Sepse themi se është periudhë tranzicioni por duket se po zgjat shumë. Jemi një çerek shekulli pasi komunizmi ka rënë, e nëse në raport me historinë mund të jetë vetëm 1 sekondë, për shqiptarët që kanë jetuar në këtë periudhë, janë disa vite jete…! Zhurmë, mungesë kritike…çfarë eikulibrash prish kjo në këtë kulturën tonë kombëtare?
Elsie: Këtë mund ta dinë shqiptarët shumë më mirë se unë, sepse unë vëzhgoj edhe këtë që ju thoni, zhurmë të madhe në një kafaz prej xhami; brenda ka shumë zhurmë, por jashtë nuk del. Shqiptarët hanë njëri – tjetrin, luftojnë, bëjnë debat, bëjnë zhurmë, por jashtë ka vetëm shumë zhurmë dhe kaq! Janë memecë.
Ymeri: Çfarë duhet të bëjnë politikat publike, Ministria e Kulturës e institucione të tjera që të krijojë këta përkthyesit për të cilët ju flisni e që nuk ekzistojnë? Sepse në gjykimin e profesionistëve të fushës, sikundër edhe juve e keni thënë, problem më i madh i letërsisë shqipe e cila e ka shumë vështirë që të depërtojë në gjuhë të tjera, është që s’ka përkthyes letrarë…
Elsie: Ky është një problem i madh që nuk ka një zgjidhje të shpejtë, por vjen shumë ngadalë. Të huajt që interesohen, që të vijnë, që të mësojnë për gjuhën shqipe, që të interesohen për kulturën shqiptare, janë fare pak.
Ymeri: Shihni ju tentativa që diçka mund të ndryshojë, ashtu së jashtmi siç juve ju pëlqen, të vëzhgoni?
Elsie: E di që Minisria e Kulturës diçka po bën. Ministrja e Kulturës është vetë interprete, shumë e zonja madje, duke qenë vetë e fushës di që po bën disa përpjekje për të nxitur një shkollë përkthimi. Por është pak, diçka po bën por ky është një proces që kërkon kohë, duhet shumë kohë. E krahasoj Shqipërinë me vendet e tjera të Evropës Lindore dhe aty ka pasur tentativa për të inkurajuar përkthyesit nga jashtë; p.sh në Polini, Rusi, Çeki, donin që të huajt edhe në kohën e komunizmit të vinin dhe të mësonin gjuhët e tyre, të përkthenin letërsinë e tyre. Ndërsa në Shqipëri kjo s’ka ndodhur, shqiptarët nuk donin që të huajt të vinin këtu.
Ymeri: Megjithatë ju erdhët.
Elsie: Unë erdha me këmbënguljen time!
Ymeri: Në nisje krejt rastësisht, pa e marrë fare seriozisht Shqipërinë. E mendonit atëhere që Shqipëria do të ishte më pas interesi juaj i madh?
Elsie: Fare! Fare! Erdha me një profesor nga Gjermania. Ai siguroi një vizë në vitin 1978 dhe erdhi me studentët. Erdhëm si turistë. Bëmë plazh në Durrës, për ne ishte shumë bukur, diell, ngrohtë, u kënaqëm. Rrethuar nga parrullat propagandistike të partisë, rroftë kështu, rroftë ashtu… ishte bukur. Nuk e mora shumë seriozisht sepse nuk jam shumë i interesuar për politikën dhe veç vëzhgoj dhe thash: Uh, më duket vetja si në një film Hollivudi.
Ymeri: Si një film Hollivudi që ju nuk e morët seriozisht, por që më pas do të bëhej pjesa e rëndësishme e jetës, sepse nisët që t’i tregonit botës një pjesë Shqipërie. Si ka qenë kjo përvojë e disa dekadave? Çfarë keni zbuluar nga kjo bota jonë shqiptare?
Elsie: Përpjekja ime e madhe ka qenë të bëj që Shqipëria të njihet, të kuptohet. Që shqiptarët të njihen dhe të kuptohen. Unë pash që e gjithë kjo pasuri kulturore që është jo vetëm në Shqipëri por në gjithë botën shqiptare, kudo ku jetojnë shqiptarët, ishte e panjohur në botë. Dhe përpjekja ime ishte për ta prezantuar në librat e mij, në botimet e mija. Unë e bëra këtë sepse pash që kishte pak njerëz me njohuri për gjuhën shqipe, shumë pak njerëz. Në vitet ‘80-të, fillova të mësoj shqip. Punoja si interpret në Ministrinë e Punëve të Jashtme, si përkthyes për anglisht. Në ministri nuk kishte asnjë njohës të gjuhës shqipe dhe kur filloi nevoja për gjuhën shqipe, unë e bëra atë punë kur nisën negociatat për marrëdhëniet diplomatike mes dy vendeve, në një kohë që s’dija shumë shqip. Madje isha i tmerruar si interpret i shkretë që isha në atë kohë, por më pas mësova më mirë dhe duke mësuar gjuhën, duke lexuar dhe pastaj duke folur me njerëzit, mësova se kishte shumë për të bërë publike.
Ymeri: Por në nisje kontaktin më të shpejtë e kishit me Kosovën sepse atje drejtoheshit për ta përmirësuar shqipen tuaj. Sot, dekada më vonë, arrini dot të bëni një krahasim për ndryshimet mes Prishtinës dhe Tiranës?
Elsie: Ka ndryshime, sigurisht që ka. A ka dy kultura shqiptare? Unë them që ka! Por bashkohen dhe pas 10 viteve do të ketë një kulturë të përbashkët, por tani për tani, për shkak të historisë së dy popujve, them se ende ka dy kultura të ndryshme. Shqiptari i Kosovës është ndryshe.
Ymeri: Është ndryshe në çfarë?
Elsie: Nuk di ta them me siguri, por e kuptoj këtë gjë, e shoh, dhe jo vetëm nga gjuha, diferencë që e kupton menjëherë. Por them se ka ndryshime edhe nga sjellja, kultura. Kam përshtypjen se shqiptarët e Kosovës janë më të ngadalshëm, mendojnë pastaj flasin dhe flasin ngadalë! Ndërsa shqiptarët këtu, ndërkohë kanë thënë të gjithë, gjithçka, me shumë zhurmë. Janë mesdhetarë, të gjallë, jugorë.
Ymeri: Gjatë këtyrë minutave, e keni thënë shumë shpesh fjalën zhurmë. Kaq shumë përshtypje ju bën kjo zhurma jonë këtu në Shqipëri?
Elsie: Po, po! Unë jetoj në Veri, jemi njerëz të gjetë. Shihni një emision televiziv, në televizioni tuaj apo kudo tjetër, ku ka një debat politik. A ka një moment që nuk ka dy apo tre persona të paktën, që flasin njëkohësisht? Unë nuk i kuptoj! Mbase ju arrini t’i kuptoni sepse jeni mësuar me 2 apo 3 persona që flasin njëkohësisht, por unë nuk i kuptoj. Unë dua të pres njërin që flet, pastaj tjetri e më pas pres të tretin që të thotë mendimin e tij, kështu i kuptoj. Por nëse janë të gjithë që flasin…s’di ç’të bëj. Ju e keni këtë aftësi që t’i kuptoni kur flasin të gjithë njëherazi?
Ymeri: E kemi aftësi apo problem?
Elsie: Nuk e di çfarë është, por di që arrini të kuptoni në këtë situatë!
Ymeri: Në fakt edhe shumë shqiptarë e kanë problem të kuptojnë në kushtet e komunikimit për të cilat ju flisni. Por, u zhvendosëm pak nga Kosova dhe politika e cila sikudër theksoni, nuk ju intereson, megjithatë keni qenë indirekt i lidhur me politikën në një çështje shumë me rëndësi për kombin shqiptar, posaçërisht për Kosovën, keni qenë inerpret në Gjykatën e Hagës. Si ka qenë ajo përvojë për ju? Ju ka bërë të kuptoni diçka tjetër për shqiptarët apo ka qenë një punë dhe kaq!
Elsie: Stres në radhë të parë, ka qenë një punë me shumë stres. Unë kalova 12 vjet në Hagë, e fillova si interpret në gjyqin e Millosheviqit që ishte me shumë interes. Isha në mes të sallës, 2 metër larg Millosheviqit, po ishte shumë stres. Nuk mund të bënim gabim sepse ishin mediat – por kuptohet që kemi bërë edhe gabime se edhe ne përkthyesit jemi njerëz. Por veçse shumë stres, ishte edhe shumë vuajtje herë pas here. Kishe rrëfime të tmerrshme. Gjëra që më kanë prekur. Disa herë kam filluar të qaj në mikrofon kur përktheja. Një shembull: Diku afër Prizrenit, në Hoxhë të madhe apo diku përreth, forcat serbe kanë marrë të gjithë burrat shqiparë, i kanë rreshtuar buzë një lumi dhe i kanë urdhëruar të bëjnë simbolet serbe dhe të këndojnë këngë nacionaliste serbe. Njëri nuk e bëri! Serbët e qëlluan. Ai ra në ujë dhe u mbyt. Të tjerët nuk guxonin që ta nxirrnin. Arsyeja? Ky burrë nga Kosova ishte shurdh – memec dhe nuk e dëgjoi urdhrin e forcave serbe.
Kur e ka dëgjuar këtë rrëfim, fillova të qaja! E tmerrshme! Nuk arrija të punoja. Mikrofoni ishte i hapur. Ja dhashë atë kolegut dhe vetë qava me zë në sallë. Tmerr! Tmerr! Ka ndodhur shpesh, por në rrëfime të tjera duket se u mësova. Por në muajt e parë ishte shumë e vështirë.
Ymeri: E lëmë Hagën pas, për të folur për një tjetër pasion tuajin, për fotografitë e vjetra. Ju na e sillni Shqipërinë siç ne nuk e njohim, siç historianët tanë nuk na e kanë treguar, siç kërkuesit tanë nuk na e kanë sjellë. Si arrini të shkoni në gjurmët e tyre sepse shumë prej tyre janë në arkiva pritave, jo lehtë për t’u gjetur.
Elsie: Mua më intereson fotografia sepse fotografia nuk të tradhton, fotografia e vjetër të thotë të vërtetën. Ndërsa fjalët janë fjalë. Historia e shkruar është histori e shkruar. Ndërsa një fotografi nuk gënjen. Ato ekzistojnë, janë nëpër arkiva por nuk janë lehtësisht të aksesueshme sepse duhen leje të posaçme për t’i përdorur. Por unë i kam gjetur koleksionet e para të fotografive në shqip. Së fundmi kam zbuluar koleksionin e Edit Durhamit, një koleksion që në Shqipëri nuk njihet. Udhëtarja angleze e cila shkroi disa libra për Shqipërinë, mori me vete edhe një aparat të vogël Kodak. Fotografitë e saj janë të jashtëzakonshme. Ajo i prezantoi fotografitë e saj në Londër, në Institutin Mbretëror të Antropologjisë, ku ishte anëtare, para 100 viteve. u bë një mbrëmje dhe ajo i tregoi për anëtarët e këtij instituti. Pas kësaj, fotografitë ‘u zhdukën’ në arkiv. Unë pata fatin në shkurt të këtij viti, të shkoj në Londër, t’i marr fotografitë e Edit Durhamit dhe t’i prezantoj, pas 100 viteve, në të njëjtin vend, në Institutin Mbretëror të Antropologjisë ku patëm një mbrëmje me prezantimin e këyre fotografive. Tani do të përpiqemi të botojmë një album me këto fotografi. Kam rreth 30 fotografi të sajë, nga më të mirat dhe dua t’i bëj të njohura. (http://www.albanianphotography.net)
Ymeri: Po tani ç’po bëni lidhur me Shqipërinë?
Elsie: Projekte kam shumë por nuk e di a do të realizohen ndaj më mirë të mos flas për to. Për momentin jam duke bërë një antologji të përrallave popullore shqiptare në gjermanisht, pas dy librave të botuar në anglisht me përrallat e njohura në Shqipëri. Tani jam duke e realizuar këtë në gjermanisht por nuk është përkthim imi, janë përkthime të disa albanologëve të tjerë të njohur, Johann Georg von Hahn, Gustav Majer.
Ymeri: Ju flisni për mediat shqiptare thuajse çdo 5 vjet dhe tani ja ku jemi pas 5 vjetësh në këtë inervistë bashkë. Në intervistën e fundit, keni thënë: Nuk jetoj në Shqipëri sepse është ende vend gati otoman; ende mendoni kështu?
Elsie: Kështu kam thënë? Oh, jo!
Ymeri: Po, po e keni thënë.
Elsie: Eh! Në fakt kam thënë që s’jetoj dot në Shqipëri, por sepse unë jam person privat, dua të kem jetën time private. Ndërsa këtu, nëse takoj dikë në mëngjes dhe kam pak kollë, pasdite shkoj në anën tjetër të Tiranës dhe e përshëndes. Ai më thotë: Dëgjova që ke kollë! Thashetheme, fjalë kudo dhe unë dua të rri në kabinën time në pyll, në fund të botës, aty ku e kam qetësinë time. Dhe këtu në Tiranë, sigurisht nuk ka qetësi!
Ymeri: Dhe këtu nuk ka qetësi po për Shqipërinë, për Tiranën e 2016-ës, shumë e zhurmshme siç jeni kujdesur të na e thoni gjatë gjithë intervistës, çfarë mendoni? Mendoni se është bërë një qytet më i mirë? Më i keq? Më i pabanueshëm?
Elsie: Të gjitha bashkë! Më i mirë është sigurisht. Më i bukur se kurrë, me një jetë të vrullshme. Më i keq sigurisht sepse ka ndotje të mjedisit, makina, zhurmë, nuk ka gjelbërim. Shqiptarët do të jenë të kënaqur kur të kenë prerë edhe pemët e fundit dhe kanë vetëm beton kudo, kudo. E shkatërrojnë këtë qytet dhe do të jetë më keq në të ardhmen, kam përshtypjen për arsyen e mjedisit. Por besoj që jetohet mirë këtu, ata që kanë durim dhe nerva, jetojnë mirë këtu besoj. Unë vij me kënaqësi këtu.
Ymeri: Pse kam përshtypjen se vini me kënaqësi dhe largoheni edhe me më shumë kënaqësi?
Elsie: Po, po! Unë vij me kënaqësi për të qëndruar disa ditë dhe kaloj shumë mirë, por kaq!