Është vështirë t’i ndash këto dyja. Në kontekst të Kosovës megjithatë është e nevojshme të diskutohen (titullohen) këto koncepte ndaras, për të parë në fund se nuk bëjnë ndaras. Me fjalë tjera nuk e përjashtojnë njëra tjetrën; në fakt është e pamundur. Sidoqoftë, si pjesëtar i shoqërisë civile, nuk mund të mos i shpreh brengat për këtë sektor të shoqërisë aq të nevojshëm por gjithnjë e gjithmonë të munguar në Kosovë. Gjendja e rëndë në Kosovë ka më shumë nevojë për shoqëri të vërtetë civile. Por cila është ajo shoqëri civile që i duhet Kosovës? Absolutisht jo ajo që ishte, sepse në fakt ajo asnjëherë nuk ishte në të vërtetë.
E ashtuquajtura shoqëri civile në Kosovë ishte aty së pari për vetveten dhe pjesëtarët e saj. Ajo tentonte ta luante rolin e saj duke e përmbushur vetveten e saj, dhe çka tepronte nga një copë energji e mbetur pas përmbushjes së vetvetes së saj, ajo bënte diçka për shoqërinë, pra për atë çka edhe e arsyetonte ekzistencën e saj. Koncepti i shoqërisë civile ekziston që nga koha e Aristotelit, dhe çfarëdo fjalori që ta konsultosh përgjithësisht e rrumbullakon definicionin e shoqërisë civile si një përmbledhje organizatash e individësh të pavarur nga sektori qeveritar që punon për vlerat dhe interesat e përgjithshme të qytetarëve pjesëtarë të një shoqërie të caktuar.
Mirëpo, në Kosovë, duke qenë se punonte pikësëpari për përmbushjen e vetvetes dhe pjesëtarëve të saj, shoqëria civile e kopjonte sektorin qeveritar. Qeveritë në Kosovë dhe ata që qeverisnin e përdornin kapacitetin e tyre publik qeveritar për përmbushjen e kërkesave dhe interesave private, e natyrisht, energjia që mbetej pas përmbushjes së interesit privat, disi shpenzohej për interesin publik si punë sekondare e pas ditës së vonshme. Nuk kishte shumë dallim shoqëria civile nga kjo sjellje, veçse ajo vërehej fare pak, apo hiq. P.sh. sektori qeveritar shpenzonte energjinë e paktë të mbetur të pasdites së vonshme që ta kryej rolin e saj qeveritar sepse edhe me mos punë fare e rrezikonte ekzistencën e saj, kështu që diçka duhej t’i jepej qytetarëve. Njësoj, sektori i shoqërisë civile shpenzonte energjinë e paktë të mbetur të pasdites së vonshme që ta kryej rolin e saj për interesin e përgjithshëm shoqëror sepse edhe me mos punë fare e rrezikonte ekzistencën e saj, kështu diçka duhej t’i tregohej donatorëve.
Mendohet se pjesëtarët e shoqërisë civile në Kosovë janë intelektualët e vendit. Si mos të mendohet kështu? Përpos veshjes "serioze e zyrtare", ata kanë edhe shkollim superior dhe janë të dijshëm. Fatkeqësisht këtë bindje të gabuar për karakteristikat e zakonshme të një intelektuali (shkollimi dhe dija, e për disa edhe veshja) e kam pasur edhe unë, deri në momentin kur vizitova Yad Vashemin, Muzeun dhe Qendrën Botërore për Hulumtim të Holokaustit në Jerusalem. Mes shumë tmerreve të regjimit nazist që izraelitët prezantojnë në këtë muze, pashë edhe fotografitë e 15 anëtarëve të kabinetit të Adolf Hitlerit. Tmerri më kaploi kur përfundova së lexuari edhe emrat e tyre. Nga 15 anëtarët e kabinetit të Hitlerit, nëntë prej tyre përpara emrit të tyre kishin titullin "Dr." Shumica prej tyre pra, përpos veshjes "serioze e zyrtare" ishin doktorë shkence në lëmin e tyre përkatëse, pra ishin edhe të dijshëm.
Mirëpo, shkollimin e tyre superior dhe dijen e kishin përdorur për të vrarë sa më shumë e sa më shpejtë. Pra shkollimi superior dhe dija ishin përdorur gabimisht. Ndoshta nuk ka nevojë të flas për karakteristikat të supozuara intelektuale të Milosheviqit e Sheshelit, ky i fundit doktor i jurisprudencës, më i riu dhe më gjeniali në ish-Jugosllavi. Edhe këta i kishin këto karakteristika të supozuara të një intelektuali, apo jo? Por, a janë të apostrofuarit me të vërtetë intelektual ani pse i posedojnë karakteristikat e një intelektuali që shumica i përqafon si të tilla?
Natyrisht se nuk po mundohem t’i krahasoj pjesëtarët e shoqërisë civile në Kosovë, pra përfshire edhe vetën time, me "intelektualët" e apostrofuar më lartë, por mjafton të shihet se veshja "serioze e zyrtare", shkollimi superior dhe dija nuk e bëjnë intelektualin, aq më pak kur këto karakteristika futen në shërbim të një të keqeje, apo edhe në shërbim të heshtjes ndaj një të keqeje të caktuar.
Teoricieni i politikës, intelektuali arbëresh i fillimit të shekullit të kaluar, Antonio Gramsci kishte thënë se "të gjithë njerëzit janë intelektual, por jo të gjithë e ushtrojnë detyrën e intelektualit". Pra intelektual janë ata të cilët kapacitetin e tyre njerëzor e vejnë në veprim të një të mire dhe të drejte të përgjithshme; shkollimi dhe dija në vete nuk të bëjnë intelektual, mbase këto mund t’i risin gjasat për të ushtruar detyrën e intelektualit, por asnjëherë nuk e garantojnë atë. Gjykuar sipas Gramscit, dhe duke marr një rast konkret në Kosovë, më intelektual ishin studentët që vepruan kundër një të keqeje gjatë protestave për shkarkimin e rektorit të UP-së, se sa shumica dërmuese e profesorëve të tyre të shkolluar, të dijshëm, e gjithnjë më mirë të veshur që heshtën ndaj apo përkrahën një të keqe. Pra studentët nuk kishin shkollim superior, por ishin vënë në funksion të intelektualit. U treguan më intelektual se profesorët e tyre.
Në një letër të vitit 1931, Gramsci kishte shkruar se "shoqëria civile është pikërisht një fushëveprim i veçantë i intelektualëve". Por, në Kosovë shoqëria civile nuk u përdor si fushëveprim i intelektualëve sepse anëtarët e saj me shkollim superior e të dijshëm ushtronin funksionin e tyre në kuadër të një sistemi nëpërmjet të cilit arrinin ta përmbushnim vetveten, por ishin shumë pak në detyrë prej një intelektuali. "Intelektual" që punojnë si pjesë e sistemit e asnjëherë të guximshëm të ballafaqohen me të; tipar ky shumë i rëndësishëm i një intelektuali.
Fare pak, apo asnjëherë, nuk e gjykuam sistemin e brishtë si të tërë, por merreshim me copëzat e tij, deri në momentin kur nuk prekej aktiviteti i ynë vetëpërmbushës. Me fjalë tjera, shoqëria civile në Kosovë, pjesë e së cilës jam edhe unë, shumë pak sakrifikoi për të mirën dhe për diçka që është e drejtë e përgjithshme qytetare. Kam takuar pak anëtarë të shoqërisë civile, pra nuk them se nuk kishte, të tillë që standardin e jetës së tyre e kishin më të ulët apo të njëjtë nga ajo që kishin para se të kyçeshin në këtë sektor. Duke gjykuar se sistemi si i tëri në Kosovë është tejet i brishtë në njërën anë, dhe të dalësh më i përmbushur nga po ky sistem të cilin duhet ndryshuar në anën tjetër, tregon për veprimtarinë e munguar intelektuale të anëtarëve të shoqërisë civile, por edhe të intelektualizmit në përgjithësi në Kosovë.
Historiani i filozofisë perëndimore, Eric Hobsbawm, duke komentuar rolin e intelektualit në librin e tij "Si të ndryshohet bota", thotë se "nuk është me rëndësi ta kuptosh botën, por si ta ndryshosh atë". Pra, ai e vë funksionin e intelektualit përtej aftësisë së saj/tij për ta konstatuar situatën; e vë atë në një plan të mendimit progresiv, pra e shqetëson intelektualin i cili i përshtatet çfarëdo status quo-je. E anëtarët e shoqërisë civile në Kosovë janë zënë pikërisht në funksion të kundërt. Sepse në përgjigjën që ata japin në "si ta ndryshosh atë?", pra edhe si ta ndryshosh një situatë të keqe në Kosovë, nuk mund të dalin nga status quo-ja e cila shpesh gjen t’i përshtatet rrethanave individuale të tyre.
Shpesh kur diskutohet në Kosovë për "çka është mirë të bëhet?" apo "çka është e drejtë të bëhet?" për vendin a shoqërinë në përgjithësi, anëtarët e shoqërisë civile, pra jo vetëm përfaqësuesit e organizatave të caktuara, por edhe opinionistë, analistë, gazetarë, profesorë, etj., shpesh përgjigjen në këto pyetje e gjejmë sipas rrethanave që nuk na lëkund pozitën tonë në shoqëri, vetëpërmbushjen, dhe privilegjet brenda sistemit të brishtë. Ky është korruptim moral. Për këtë ne diskutojmë e konstatojmë shumë ndërgjegjshëm, por përdorim metoda të pandërgjegjshme kur flasim për si të dilet nga kjo situatë. P.sh. kur flitet për një punë që duhet bërë për të arritur deri tek një barazi shoqërore e cila kërkon sakrificën e të privilegjuarve ku bëjmë pjesë edhe anëtarët e shoqërisë civile dhe aktivistë e komentatorë tjerë, ne shpeshherë përfundojmë duke thënë se barazia shoqërore është e pamundshme.
Pra, duke thënë kështu, ne pajtohemi se duhet të punohet për barazi shoqërore, sepse nuk e kundërshtojmë atë, pra bëhemi të ndërgjegjshëm, por duke qenë se një gjë e tillë na lëkund privilegjin e gjetur të gatshëm në momentin e lindjes tonë, pa ndonjë punë a mund, ne ikim nga gjetja e një mundësie për ta arritur këtë qëllim duke thënë se diçka e tillë është e pamundshme, duke u bërë kështu të pandërgjegjshëm.
Pra, e humbim tiparin e një intelektuali në detyrën e vetë. Sepse siç thotë edhe Hobsbawm, nuk duhet vetëm të konstatojmë drejtë, por edhe të vihemi në shërbim të këtij veprimi të drejtë, e që natyrisht kërkon sakrificë, një tipar tjetër i munguar tek intelektualët e supozuar në Kosovë. Niveli intelektual atëherë me doemos duhet të matet me atë se si individi sillet dhe i qaset hendekut që ekziston midis "çka është e drejtë të bëhet" dhe "të mundshmes" për ta arritur atë të drejtë; sa ia arrin që me vepra ta zvogëlojë këtë hendek? Pra kur thuhet se diçka nuk është e mundshme, është e pandërgjegjshme, sepse ky konstatim nënkupton se ekziston pajtimi që çështja në fjalë është e drejtë dhe e mirë për vendin e shoqërinë, porse këtu individi zhvishet nga roli i intelektualit duke thënë se është e pamundshme të arrihet ajo e drejtë apo e mirë për vendin dhe shoqërinë, duke lënë kështu hendekun po aq të thellë sa ishte kur u bë konstatimi për një të drejtë që duhet arritur.
Kur konstatohet se arritja e një të drejte a të mire është e pamundshme, braktiset edhe ideja për të vepruar në drejtim të asaj të drejte a të mire. Pra, e braktisë edhe qenien si intelektual, me çrast individi bëhet pragmatist. E braktisë kështu cakun që duhet arritur, pra "të drejtën" apo "të mirën", dhe merret me "të mundshmen", pa marr parasysh ku të shpije ajo. Dhe maksima pastaj ndryshon në "të punojmë çka është e mundshme, pa marr parasysh sa e drejtë a e mirë është ajo". Pra, pragmatisti dhe intelektuali e përjashtojnë njëri tjetrin.
Nuk mund të jesh të dyja. Nuk do me thënë me doemos që individi është njeri i keq nëse është pragmatist, por nuk është as intelektual. Pragmatisti është pjesë e sistemit, që shpeshherë konstatohet ndërgjegjshëm që është i brishtë edhe nga vetë pragmatisti; intelektuali në anën tjetër konstaton dhe vihet në funksion të ndryshimit të sistemit të brishtë, e që pragmatisti, duke dashur ta ruaj pozitën kryesisht me privilegje në shoqëri, konstaton se ndryshimi është i pamundshëm duke ia pamundësuar arsyeshëm edhe të veprojë për ta ndryshuar atë.
Sërish të hidhemi tek një rast konkret në Kosovë: shpesh dilet, thuhet e konstatohet me saktësi se një çështje e caktuar na qenka ligjore apo kushtetuese. Këtë e thotë eksperti apo profesionisti, por ky konstatim nuk i bënë ata intelektual vetëm me kaq. Intelektuali do të thoshte nëse ajo kushtetutë apo ligj është i drejtë, dhe përtej kësaj e vë qenien e saj/tij në arritjen e asaj të drejte, pra në ndryshimin e asaj kushtetute apo ligji. Nëse nuk është e mundshme, pragmatisti thotë se është "e pamundshme", por intelektuali edhe nëse pajtohet me pamundësinë momentale, diskuton dhe vepron në drejtim të të bërit të mundshme, sepse është e drejtë. Pra kur diçka është e pamundshme në shikim të parë apo në një kohë të caktuar, ajo nuk është gjithmonë e pamundshme në një shikim të dytë, apo në një kohë tjetër për intelektualin. Po ashtu intelektuali nuk ia lë kohës t’i shëroj plagët, siç e lë pragmatisti, por e shfrytëzon kohën për ta bërë të pamundshmen e caktuar të mundshme në kohë dhe hapësirë të caktuar.
Mbase edhe unë kam ndonjë interes personal për shënimin e këtij teksti, siç thotë edhe psikologu dhe sociologu gjerman, Erich Fromm, në librin e tij "Arratisje nga liria" që "çdo lloj mendimi, i vërtetë ose i gabuar qoftë, kur është diçka më shumë se një konformitet sipërfaqësor i ideve konvencionale motivohet nga nevoja dhe interesat e individit që mendon." E që në fakt mund t’i kem disa nevoja dhe interesa për ta bërë një gjë të tillë, mirëpo pajtohem me Frommiin kur vazhdon të thotë se "mund të ndodhë (megjithatë) që disa interesa të kënaqen nga zbulimi i së vërtetës". E kjo është pikërisht ajo çka edhe Noam Chomsky shkurtimisht e përmbledhë duke thënë se "përgjegjësia e intelektualëve është ta thonë të vërtetën dhe t’i zbulojnë gënjeshtrat". Pra jo vetëm të strukesh në rehatinë e të mos gënjyerit, sepse ajo është lehtë, por edhe të futesh në veprim t’i gjesh e t’i zbulosh gënjeshtrat.
Nuk do ta gjykoja shumicën e popullatës për konformizëm të vazhdueshëm ndaj status quo-së, mbase gjendja e tyre e shtrënguar nga pushtetet e njëpasnjëshme në Kosovë nuk u lë rrugëdalje tjetër. Por është e pakuptimtë dhe në të njëjtën kohë e papranueshme përshtatja e shumicës prej anëtarëve të shoqërisë civile (përfshirë këtu pra edhe sektorë tjerë jashtë qeveritar) me status quo-në. Ndonjëherë nuk mund të dalim nga status quo-ja për arsye objektive. Por t’i përshtatemi status quo-së të këtij sistemi të brishtë për shkak të vetëpërmbushjes nga po ky sistem, është e padrejtë, e edhe më e padrejtë duke qenë se kjo bëhet nga individë me shkollim superior e të dijshëm.
Pragmatizmi i përkrahur nga shumica e popullatës në Kosovë dhe në fakt i pritur nga kjo shumicë, nuk e legjitimon atë, sidomos kur kjo shumicë mendon duke qenë në ankth dhe gjendje të rëndë psikike për shkak të situatës dhe shtrëngesës së rëndë që iu është bërë me vite nga pushtete të ndryshme. E njëjta shumicë nuk do të kërkonte pragmatizëm, po qe se të shkolluarit dhe të dijshmit e vendit, anëtarët e shoqërisë civile, do të viheshin në detyrën e intelektualit.