Josif Papagjoni
Përherë në mendjen time, kinoregjisori Piro Milkani ka qenë njeriu jo veç elokuent e me një ligjërim të rrjedhshëm mbushur përplot mprehtësi, por dhe njeriu me sqimë, fin, etik, si me “smoking” (ani pse i thjeshtë në veshje). Në kinemanë shqiptare, ai ka një vend bukur mirë të nderuar e të vlerësuar.
Jo vetëm dje, por sot e përherë ne do të qeshim me Ollgën e Viloleta Manushit te “Zonja nga fshati” dhe gjithë atë mjedis mbushur përplot hare e dritë, dhe më tutje me Bert Ndrenikën te “Shoqja nga qyteti”, me Bep Shirokën e Nikolin Xhojën te “Çifti i lumtur”, sikundër do ta kujtojmë gjatë Meçon e Timo Fllokos, teksa vdes në këmbanore, aty në manastir, për të shpëtuar jetët e shokëve të tij në filmin “Kur zbardhi një ditë” apo me ballistin e Birçe Haskos, do prekim shpirtin e një kohe heroike me dy heroinat te “Ngadhënjim mbi vdekjen” apo do përthithim atë epos militantësh antifashistë e katundarësh atdhetarë te filmi “Shtigje lufte”, martir të idealit si te “Militanti” e vetëflijues; ne do na emocionojë më tutje bukuria dhe brishtësia e një zemre femërore që sfidon vdekjen te “Pranvera s’erdhi vetëm”, do drithërojmë nga një betejë e vërtetë detare me legjendat e reja atdhetare te filmi “Ballë për ballë”, për të përfunduar në një nokturn të pikëllimtë dashurie të pamundur në filmin “Trishtimi i zonjës Shnajder”, bash te fishkja e një gruaje pa dashuri, kredhur në meskinitetin dhe rëndomtësinë e mjedisit mbytës, tok me gjithë hojet e mjaltit të mbledhur pikë-pikë prej nostalgjive të viteve studentore në Pragë.
E ja, regjisori Piro Milkani sjell vetveten në librin e tij “E pabesueshme, por e vërtetë”, mbushur me rrëfenja e përfytyrime që pleksen me përthyerje filmash, ndodhi të çuditshme, të papritura të këndshme, shaka, humor dhe njerëz të shquar a të zakonshëm bri fatit të tij.
Pirua duket sikur ka një buzagaz, madje edhe ironi mbi fatin e tij si kinooperator, teksa shteti i akordoi një bursë studimi për në Akademinë e Filmit në Çekosllovaki. Vallë qe fati, rastësia, mendjeshkrepja, hajde gjeje se çfarë qe, por ja që Mithat Fagu, me rezultate të larta në mësime, nuk donte të studionte për operator në Pragën e artë të Çekosllovakisë, por shkoi në Moskë.
Dhe lindi “qarri” i 17-vjeçarit nga Korça: shkoi Piro në vendin e tij. Shakaja e jetës e ndiqte pas adoleshentin, teksa dhe dy mësueset e ngatërronin kuptimin e “operatorit” të filmit me operatorin (kirurgun) në mjekësi, aq i panjohur qe ky zanat atëbotë… Libri sjell episode të mbetura në mbamendjen e regjisorit, por jo ashtu kot, sa për të treguar. Përkundrazi, duke i lidhur me filmat e tij, me lindjen e imazheve, me gjetjet e shkrepjet regjisoriale, me kujtesat e transfiguruara në figura filmike.
Historia e saunës filandeze, një lloj banje avulli përmjet nxehjes së gurëve, e përjetuar prej regjisorit viteve studentore në Çekosllovaki, solli më pas sekuencën poetike të larjes së vajzave në liqen te filmi “Trishtimi i zonjës Shnajder”, aty nën dritën e yjeve, natën, ashtu të lakuriqta, si nimfa, ndjekur nga sytë e ndezulluar të të rinjve që i përgjonin kallamishteve. Eh, ai imazh i lakuriqtë femëror nën veskun estetik e poetik! Fati është i habitshëm, plot teka dhe befasi, herë të ëmbla e herë me pikla pezmi sipri…
Po njësoj ngjan edhe tregimi për marrëdhënien e dikurshme të regjisorit Milkani me aktoren e njohur çeke, Ema Çernën, dikur studente, që koha e mëpasme ëmbëlsisht apo dëshpërimisht e kishte shuar çdo reminishencë të saj në jetën e tij: koha indiferente, e pamëshirshme, madje ironike. Gjithsesi një vesk drite, që vinte nga kujtesat e ëmbla të rinisë, si aorë, nuk e kishte errësuar dot atë poetikë moshe mes tyre…
Ose në rrëfenjën “Dasma e Viktorit, Ema Çerna dhe Butrinti”, habia që të zë teksa e vlerësoje dikur një dikë, të themi njeriun misterioz Jerzhi Muha si Don Zhuanin e famshëm të Pragës, i cili organizonte orgji në vilën e të atit, ja ku befas passhembjes së perandorisë sovjetike na del se ai nuk na qenkësh fytyra e njeriut liberal, frymëzues, shpotitësi i rregullave puritane të regjimit komunist, madje as një arrakat i marrëzishëm pas anekdotave antiregjim. Përkundrazi, ai ishte një i rekrutuar nga sigurimi i shtetit për të vjelë informacion politik nga kundërshtarët e regjimit?!
E tmerrshme! Dhe asaj grime të hapet nën këmbë një humnerë e frikshme. Iluzioni i lirisë, guximit, sfidës dhe refuzimit i këtij njeriu s’ishte veçse një lojë e pistë e teatrit politik, ku saora ti mbetesh i shastisur, i zënë si në kurth, dhe mendja të shkon menjëherë te Shqipëria jonë shumëfish e përgjuar nga syri i policisë sekrete; te njerëz me emër, që ti ndofta i ke admiruar dikur për personalitetin dhe veprimet e tyre të guximshme, por që mund të jenë të përlyer (nëse dosjet hapen), vemje në gropën e plehut të pabesisë dhe amoralitetit.
Libri spikat për mendjemprehtësitë. Unë po kujtoj njërën. Profesori Hrdliçka jepte lëndën e Optikës Fizike dhe Gjeometrike, një pedant i shkollës klasike, i “pamëshirshëm” ndaj studentëve, duke i lënë ata dy herë rresht në provim. Ka prurë një gazmend ky tregim, që vjen nga përbrenda, sikundër rrjedhës rrëfimore a natyrës së vetë ngjarjes. Edhe pse tragjike – vdekja e profesorit pikërisht ditën e së enjtes së tretë, kur do të jepej provimi i fundit i të gjithë studentëve ngelës pa përjashtim në dy herët e para – e qeshura është aty, si një çlirim nga ankthi dhe tmerri i pritshëm i ngeljes (o zot!) sërish në klasë. Ajo, ndonëse brenda etikës, vjen si një hare pa të keq dhe vdekjen e profesorit plak e sfidon dhe e shndërron në shaka, në humor, në gëzimin nën buzë, si një “shpëtim” prej vetë Zotit nga pedantizmi i profesorit dhe frika e humbjes së vitit, teksa në varrimin e të nderuarit Hrdliçka, siç shprehet Milkani, “me zor luanim rolin e të pikëlluarit”.…
Dhe ja ku mbërrita në tregimin fantastik “Si e martova Shankarin”. Po e lexoja librin në një bar-kafe të lagjes sime në rrugën “Don Bosko”. Ia plasa gazit me vete, s’e përmbaja dot të qeshurën. U bëra si budalla. Disa klientë me shihnin me çudi, çfarë plaku i marrë, qenka matufepsur fare i shkreti! E qeshura më dilte me gjysmë zëri. Qe një befasi. Një shaka e tmerrshme apo një tmerr përmes humorit të zi, quaje edhe “dramatik”, “rrezikzi”, çfarë të duash. Po, ishte një mendjeshkrepje thuajse e çmendur që vetëm studentët mund ta sajojnë. Te ky tregim njoha një tjetër natyrë të Piro Milkanit, përherë në syrin tim një njeri i urtë, plot sqimë, etikë, i vetëpërmbajtur, me një petk aristokracie brenda vetes. Epo, korçar, de! Por jo!
Paska qenë në të ri një trazovaç dhe një aktor me guximin e mendjeshpenguarit! E çfarë është kjo rrëfenjë jete? Kurrgjë, veçse një shaka alla studentçe, sa e bukur dhe madhështore, aq dhe e rrezikshme dhe e pacipë. Indiani Shankar kishte rënë keq në dashuri me Helena L. Por, kjo e fundit pas ca kohe duket se s’po ia varte më të gjorit. Dhe i “gjori” Shankar qe dëshpëruar keq. Atëherë, studenti Piro Milkani, një fantast plot guxim, mirësi e marrëzi, punon rrengun e hatashëm. I thotë Helena L. se Shankari nuk e donte më jetën dhe qe hedhur nga tramvaji bëlldum e në shina nga dëshpërimi dhe dashuria që kishte për të, se qe plagosur rëndë në kokë dhe se përmendte në jerm vetëm emrin e saj. Me të marrë lajmin, Helena L. këputi këmbët e me vrap te dhoma e Shankarit, që banonte me regjisorin shqiptar Kadri Metohu.
Dy shqiptarët e kishin fashetuar indianin në kokë, e kishin gjakosur e mavijosur gjithandej me grim e bojëra, sa e shushatura nga dhembshuria, pendesa dhe dashuria Helena L., e hëngri rrengun e Piro Milkanit. Dhe ke parë ti? U martuan indiani Shankar me çeken e bukur Helena L. Çfarë mrekullie?! Çfarë marrëzie?! Çfarë gënjeshtre e bardhë, e bukur gjer në spërndritje brilanti! Ta hash sapunin për djathë?! Epo, ja, ç’t’i bësh Piros!? Dhe në fund, nga lartësia e moshës 80-vjeçare, Piro bën një meacolpa, kërkon një farë falje nga Helena L. Vallë ç’bëhet tashmë me të, po me Shankarin, po me martesën e tyre, janë bashkë a të ndarë?! Ah, more studenti Piro Milkani, trazovaçi, e ç’të duhet ti se ç’bën indiani Shankar me çeken e bukur Helena L.? Ti ua dhe dashurinë, kaq.
Dashuria di vetë se çfarë bën? Sapun a djathë, rri i qetë, “dashuria” të ka falur prej herit, fantast!… Si një pendesë për të mos luajtur me shpirtin e bukur e delikat të femrës së dashuruar, vjen mëpastaj rrëfimi fantastik “Një gënjeshtër e bardhë”, ku trazovaçi i përhershëm Milkani ka fituar zemrën e një ndihmëskuzhiniereje flokëdrudhkë, por që për dreq binte era spec, uthull e qepë. Dhe për t’iu shmangur, i thotë të priste pak sa të bisedonte me nënën e tij, aktoren e famshme Gina Lolobrigitta, që ishte bërë merak për të “birin”. Ja, shihe telegramin!, – i zgjati ai copën e letrës, ku vërtet shkruhej ina…
Nëna e tij quhej pikërisht Gina Milkani (në shqip shkruhej Gina, por në italisht ama shqiptohej Xhina). Dhe e kërkonte arrakatin e shkreta vajzë gjithandej konviktit, se e mori me të vërtet që Piroja na paskësh qenë djali i aktores së famshme italiane, Xhina Lolobrixhida. Gina për Gina qenë të dyja nënat: Gina Milkani dhe Gina Lolobrigitta. Hej, dreq o punë?!… Një histori me dy binjaket Helena dhe Milena Adler vjen në tregimin homonim, falë të cilave Milkani realizoi një truk kinematografik fantastik, një gjetje të mprehtë artistike. Kjo vjen e shkrihet më tutje si riciklim në dy gjetjet e tjera te dy filmat e mirënjohur të tij: “Zonja nga qyteti” me binjaket Vera dhe Ludmilla, që ia bënin kokën çorap teta Ollgës, dhe “Trishtimi i zonjës Shnajder” me binjaket Helena dhe Milena Novotni. E habitshme mendja e regjisorit! Duket sikur një përshkënditje e ndjek pas si fanitjeje, rri dhe dremit aty, në mendjen e tij, si ogur, si shenjë a prapthinë kabaleske. Të tjera rrëfenja nga jeta e kineastit lidhen natyrshëm me filmat e tij. Filmi “Ballë për ballë” si më i kushtueshmi ndër filmat shqiptarë, kur regjisorit i duket vetja një gjeneral a Napoleon Bonoparte, që komandonte ushtri, anije, nëndetëse dhe avionë luftarakë, që i hidhte ato në beteja.
Por, teksa ulet të pijë një kafe, ashtu i lodhur nga xhirimet, kamerierja s’ia var fare dhe ai ja ku bie nga maja e piramidës, e lavdisë dhe e famës drejt e në hiçin e zbërdhulët të klientit të rëndomtë si “gjithë të tjerët”, që presin radhën për të pirë një kafe kënaqësie pas punës së rëndë. Peripecia e filmit “Përse bie kjo daulle” sipas romanit të Kadaresë “Dasma”, gërshetohet në dy kahe: humorin që ai bën për dasmën e vet të përkorë me pianisten e famshme Margarita Kristidhi, e njohur si Bebi, dhe, nga ana tjetër, kërcënimin thuajse okult prej nomenklaturës së lartë, vetë kryeministrit Mehmet Shehu për një ndëshkim “meritor” të filmit dhe autorëve, i cilësuar si vepër me ndikime të huaja dhe gabime ideologjike.
Te shkrimi “Kitara kineze” flitet për ndikimin dhe shikueshmërinë e jashtëzakonshme të 20 filmave shqiptarë të përkthyer në gjuhën kineze, e ndër ta edhe filmi “Ngadhënjim mbi vdekjen”, i cili pati miliona shikues. Në atë kohë të Dacibao-ve dhe gardistëve të kuq në Kinën e “revolucionit kulturor”, kur gjithçka prishej e shkatërrohej, edhe muzika madje, edhe Bethoveni, disa nga këta të rinj të indoktrinuar donin t’ia thyenin kitarën një muzikanti të shquar kinez, e konsideruar si instrument “borgjez”. Por ai u tha se heroi i filmit shqiptar “Ngadhënjim mbi vdekjen”, që e luante Rikard Ljarja, ishte kitarist. Aha, u stepën gardistët. Dhe asoherë(!) u pranua se kitara na paska qenka instrument “komunist”, jo borgjez dhe revizionist.
Studiuesja kineze Cheng Hua Feng, së cilës i referohet edhe Piro Milkani, e mbrojti doktoraturën e saj “Filmi shqiptar në Kinë” pikërisht në Universitetin e Pekinit. Dhe dua ta pohoj me kënaqësi se unë isha udhëheqësi shkencor i kësaj doktorature, ndërsa një artikull të gjatë, pikërisht për këtë fenomen të habitshëm të pritshmërisë së lartë të filmave shqiptarë në Kinën e pafund, ia botuam edhe në revistën shkencore “Studime për artin” të Akademisë së Studimeve Albanologjike. Piro Milkani bën qasje të bukura ideore dhe emocionale në librin e tij, duke vjelë realitete të ngjashëm sa në Çeki, po aq në Shqipëri, të lidhura përherë me një film të vetin si p.sh. filmin “Besa e kuqe” kushtuar 5 Heronjve të Vigut.
Monumenti i tyre shumë i bukur, vepër e shquar e skulptorit Shaban Hadëri, e vendosur dikur në sheshin para teatrit “Migjeni” në Shkodër dhe e hequr prej andej nga telefonatat politike okulte, përqaset me fatin e njëjtë të monumentit të gjeneral Radeckit, heroit të ushtrisë austro-hungareze, të cilit Johan Shtraus i kushtoi veprën e famshme “Marshi i Radeckit”. Ai u hoq (s’dihet pse!) nga sheshi qendror “Malostranske” i Pragës. Të dy monumentet sikur vuajnë padrejtësinë e kohës, vuajnë interesat e ngushta politike, mendjet opake, duke u mohuar lavdinë dhe gjakun e merituar të lirisë.
Në memorien e kineastit janë ngulitur edhe kujtime të ëmbla për njerëz të shquar të politikës, një ndër ta qe dhe presidenti çek, dramaturgu i njohur Vacllav Havel, me të cilin pati disa takime; ose shumë emra të njohur të ekranit që lanë vulën e gjeniumit të tyre artistik, sikurse qe edhe aktori i famshëm shqiptar Bekim Fehmiu me filmin “Mbledhësit e puplave”, fitues në Kanë dhe ku Bekimi shkëlqeu. Libri i P. Milkanit “E pabesueshme, por e vërtetë”, ndryshe nga shumë libra të tjerë memorialistikë, ka privilegjin se është shkruar prej një emri të shquar të artit dhe kulturës sonë, dhe si i tillë ka kureshtjen për t’u lexuar me ëndje, aq më tepër që është shkruar me një stil të çlirët, mbushur plot shaka, shkrepje, befasime, mprehtësi.
E merr në dorë dhe nuk e lëshon. Libër që sikur të hapet mushkëria, mëson, s’ka sy të zymtë aty, as vetulla të ngrysura, ca më pak mburrje prej “A doni më për Belulin!”. Në fletët e tij bëhen bashkënjerëz të lavdishëm e të thjeshtë, të papritura të këndshme dhe frikëra të shtypura, ngjarje të shënuara të artit dhe vezullime jete intime. Ia vlen kjo mbyllje e bukur Piro, apo jo?!…