Nga: Mehmet Kraja
As sot nuk e kam të qartë se nga më vinte një ngurrim për t’i hyrë leximit të librit “Për dashurinë shkruhet pas vdekjes” të Zija Çelës. Me përjashtim të ndonjë botimi të hershëm, duhej të ishte libri i vetëm i këtij autori që nuk e kisha lexuar me kohë, në dorëshkrim ose me të dalë nga shtypi. Situata bëhej edhe më e rëndë, më e pasinqertë dhe vrasëse në ndërgjegje, ndërsa kaloja orë të tëra me autorin dhe, kur binte fjala për këtë libër, apo te ndonjë detaj i përshkruar aty, unë bëja njeriun e heshtur ose harrestarin. As tani nuk e di nëse Zijai e kishte kuptuar se unë nuk e kisha lexuar librin (nëse po, e akuzoj për dashamirësi të tepruar, sepse asnjëherë nuk më tha: Ç’flas dhe unë me ty…!), ndërkohë që tashmë e kisha të qartë se, sot ose nesër, duhej të vihesha përballë një sqarimi të domosdoshëm, me veten time në radhë të parë: Pse ky ngurrim? Pse i hiqja sytë prej tij, sa herë që e shihja librin në bibliotekë? Pse nuk doja të ballafaqohesha me të?
Së pari, dhembja. Dritan Çelën, i cili u nda nga kjo jetë 15 vjet më parë, e kisha njohur nga afër. Jo aq shumë dhe jo aq gjatë, por mjaftueshëm sa të arrij edhe tani ta sjell në përfytyrim, ndërsa e takoja rrugëve të Tiranës, të qeshur dhe jashtëzakonisht miqësor, të lehtë në komunikim dhe nga pak melankolik. (E keni vërejtur se, në të dhjetën ose në të qindtën e sekondës, shikimi i tij herë pas here ikte diku larg, në hapësira të pamatura?). Pra, dhembja për Tanin ishte më shumë se njerëzore, ishte disi artistike, disi letrare, sepse tashmë për të kisha krijuar një përfytyrim që ushqehej nga letërsia: e identifikoja me personazhet e librave që i kishte përkthyer, të Buzzati-t e të Calvino-s, të cilët i kisha lexuar një për një.
Kishte marrë gjë përkthyesi nga ato personazhe? Jo. Vetëm kishte gjetur identifikimin e tij, një harmoni të përsosur dhe të jashtëzakonshme, të thuash kozmike, të ndjeshmërisë për dhembjen universale me racionalitetin tragjik të së paarritshmes dhe të së pamundshmes. Kjo ndjeshmëri për dhembjen përbën shpirtin e letërsisë italiane. Dritani e kishte kapur këtë fill dhe dukej sikur luante me të në mënyrë krejt të shkujdesur, ndoshta pa e kuptuar as vetë se në sytë e lexuesit të përkthimeve të tij ishte bërë pjesë e asaj letërsie, e postulatit të saj themelor. Nuk mund ta lexoje “Kështjellën e tartarëve” pa e përfytyruar përkthyesin, i cili të dukej sikur rrinte diku mbi muret e kështjellës, prapa hijeve të zgjatura të muzgut.
Në një rrethanë të këtillë, të humbisje Dritanin ishte si të humbje sensin për artin, si të humbje vetë idenë e mbibotëshme për kuptimin e universit, si të humbje referencën orientuese në një shqyrtim semiologjik, ku zhbërja e shenjave të fut në kaos. Pra, kjo ishte përmasa “tjetër” e dhembjes, të cilën nuk e njohin të gjithë dhe nuk mund t’u referohet të gjithëve.
Gjithsesi, nuk ishte vetëm kjo. Nga ai çast i kobshëm, si mund ta kishe mik letrar Zija Çelën pa pjesën më vitale të tij, kur do të shihje tek ai se si vdirren një pas një kuptimet për jetën, kur te një shkrimtar që të pëlqen, s’do të mbetet asgjë tjetër, përveç tragjikes dhe pyetjeve pa përgjigje…? Pra, me ikjen e Tanit më ishte shfaqur në horizont edhe humbja e pariparueshme e një miqësie, për të cilën kisha bindjen se nuk do të funksiononte më.
Madje, edhe më shumë se kaq. Kisha krijuar idenë se cikli krijues i Zija Çelës kishte marrë fund, se duhej të ishte mbyllur si derë plumbi në ato netët e gjata të dhembjes dhe vetmisë, ndërsa ngrysej e zbardhej me kujtimet e të birit. A do ta gjente më Zija Çela kuptimin e të shkruarit, kuptimin e artit, kuptimin e të bërit letërsi, pas një pësimi të këtillë? Ta humbasësh Zija Çelën si shkrimtar, për bindjen time, edhe një letërsi shumë më e madhe dhe më e konsoliduar se kjo e jona, do ta përjetonte si humbjen e një gjymtyre, pas së cilës ajo për shumë kohë do të ishte e destinuar të zvarritej çalë-çalë. Mbi të gjitha, kuptimi i dhembjes është njerëzor, ai nuk ka gjetur asnjëherë dhe nuk do të gjejë kurrë shpjegimin racional dhe fjalët e përshtatshme.
Edhe përkundër ngasjes për t’u shprehur më gjerësisht dhe për t’i përimtuar më hollësisht idetë në këtë temë, më duhet të kthehem te pyetja se përse, për një kohë, nuk doja të ballafaqohesha me këtë libër të Zija Çelës. Në mes meje dhe këtij libri qëndronte edhe një dilemë, ose më shumë se një: A do të mund t’i bënte ballë autori kësaj teme, tronditëse deri në esencën e dhembjes? Kisha frikë nga rrëshqitjet, nga vërshimi i tepruar i emocioneve, nga humbja e drejtpeshimit.
Poeti Ali Podrimja, shumë vjet më parë, mbi këtë temë kishte krijuar veprën e tij më të mirë (“Lum Lumi”) dhe njërën nga veprat më të arrira të mbarë poezisë shqipe. Por vetë natyra e poezisë është lektisje e shpirtit. Çdo formë tjetër e shkrimit kërkon ekonomizim të emocioneve, në mënyrë që të mos ndodhë ajo shkarja në alternativën e papërballueshme të teprisë, mbytjes, furjes. Zija Çela bëri pikërisht atë që prisja, veçse nuk ndihesha i sigurt, derisa arrita në fund të librit: ai shkroi një roman autobiografik, nga fjalia e parë deri në pikën që ia vuri në fund.
Është krejt e mundshme që ky kategorizim i veprës të mos pëlqehet nga autori, njësoj si edhe nga ndonjë lexues, përfshirë këtu edhe teorikët e letërsisë. Nga autori mund të mos pëlqehet vetëm për një arsye: Zija Çela, gjatë shkrimit të këtij libri, me ngulmim e ka përqendruar vëmendjen te besueshmëria e fakteve jetësore, sepse, shikuar nga këndvështrimi i tij, libri nuk është shkruar për të bërë letërsi, por për t’i dhënë lexuesit qasje të drejtpërdrejtë në vërtetësinë e ndodhisë.
Madje, sikundër e kam vënë re gjatë leximit, ai synon që kjo vërtetësi të ruhet në të gjitha situatat, të mos vihet në dyshim as atëherë kur nga thellësia e shpirtit i del një ofshamë, ose kur mendja e trazuar i prin drejt observimeve krejtësisht abstrakte. Por kush thotë se letërsia duhet të merret me ndodhi të shpikura, për të qenë e tillë? Natyrisht, kjo nuk ka të bëjë me përkufizimet teorike dhe as me ndonjë postulat qenësor të letërsisë, por më shumë flet për një prirje gati të përgjithshme se letërsia, ashtu si arti në përgjithësi, shpesh konsiderohet vetëm si pjellë e fantazisë dhe lidhjet e saj me realitetin konsiderohen krejtësisht aproksimative.
E, kjo jo! Zija Çela në këtë pikë arrin të mbajë pothuajse një drejtpeshim të përsosur. Ai rrëfen. Ai vajton nga thellësia e shpirtit, por prapë rrëfen. Ai mediton për kuptimin e botës dhe të jetës, por gjithnjë rrëfen. Përmes rrëfimit, ai e çon lexuesin deri në cepat më të skajshëm të dhembjes, deri te pika ekstreme e së pamundshmes, përtej së cilës nuk ka më asgjë.
Dilema e tretë rreth këtij libri kishte të bënte me vdekjen. I afishuar që në titull, kisha krijuar një lloj paragjykimi se autori, në këtë rrethanë jetësore, shumë shpejt do të gjendej përballë një muri të pakalueshëm. Vdekja në letërsi, njësoj si në jetë, është mbyllje, përfundim. Matanë saj, edhe përkundër të gjitha observimeve gnoseologjike, nuk u gjend asgjë që mund ta shuajë kureshtjen e njeriut, nxitjen për t’u dhënë kuptim gjërave.
Nuk janë të paktë librat që kam lexuar, ku vdekja është një grackë, në të cilën bien autorët pothuajse pa përjashtim, madje deri në tekste të shpëlara. Por me të lexuar librin, kuptova se Zija Çela të gjithë lexuesve në njëfarë mënyre ua kishte “luajtur lojën”: libri i tij nuk është libër për vdekjen, sikundër mund të pritej, por është libër monumental për jetën. Ai vërtet e çon lexuesin deri te pamundësia, deri te pika ekstreme e tragjikes së jetës, deri te kuptimet e pazbuluara dhe pyetjet pa përgjigje.
Në fund të ndonjë paragrafi, të ndonjë faqeje ose të ndonjë kapitulli, të duket sikur fatalitetin e pashmangshëm tashmë e ke prekur me dorë. Dhe pyet veten, nga mund të shkohet tani, cila është rruga për t’u kthyer prapa, kur tashmë je gjendur në zgripin e të gjitha kuptimeve…? Në rrethana të këtilla, Zija Çela bën lëvizjen më domethënëse që mund të bëjë dikush, tashmë jo vetëm si shkrimtar, por edhe si qenie njerëzore: kthehet bashkë me lexuesin nëpër rrugën e jetës, duke i dhënë “liri veprimi” dashurisë, mirësisë, humanitetit, të cilat në faqet e këtij libri marrin kuptim universal, të përbotshëm dhe të përjetshëm.
Dhe tani, me ta lexuar librin, unë kuptova një gjë: Në pendën e një shkrimtari të jashtëzakonshëm asgjë nuk është e pamundur, por asgjë nuk është as e zakonshme. Duke qenë lexues i vonuar, në radhë të parë kam kuptuar dilemat e mia dhe, duke synuar të kuptoj veten, më duket se kam arritur ta kuptoj më mirë edhe Zija Çelën.