Nëse diçka lexohet me vështirësi, autori nuk e ka përmbushur misionin e vet. Ja, përse mendoj që një shkrimtar si Joyce-i në thelb e ka harruar misionin, sepse vepra e tij është e mundimshme për t’u lexuar.
Nga: Jorge Luis Borges
Përktheu Feride Papleka
Ndër instrumentet e shumta të njeriut, pa dyshim, libri është më i mahnitshmi. Instrumentet e tjera janë zgjatim i trupit të tij. Mikroskopi dhe teleskopi janë zgjatim i shikimit; telefoni është zgjatim i zërit; kemi edhe parmendën dhe shpatën, kuptohet zgjatime të krahut. Por libri është diçka tjetër: libri është zgjatim i kujtesës dhe i imagjinatës.
Në librin Qezari dhe Kleopatra, Bernard Shou thotë për bibliotekën e Aleksandrisë se ajo është kujtesa e njerëzimit. Por libri ka diçka më tepër. Ai është edhe imagjinata e tij. Sepse a nuk është e kaluara jonë një seri ëndrrash? Ç’ndryshim mund të ketë midis kujtoj ëndrrat dhe kujtoj të kaluarën. I tillë është funksioni që kryen libri.
Një herë kam menduar të shkruaja një histori të librit. Jo për pamjen e tij fizike. Nuk më intereson aspekti fizik i librave (sidomos i librave të bibliofilëve që zakonisht e teprojnë), por vlerësimet e ndryshme që janë dhënë për librin. Përpara meje e ka bërë Osvald Spengler me veprën Rënia e Perëndimit ku gjenden disa faqe të mrekullueshme për librin. Duke u shtuar atyre ndonjë vëzhgim timin, unë kam ndërmend të mbetem në ato që thotë Spengler.
Në lashtësi nuk e kishin kultin e librit siç e kemi ne – dhe kjo nuk më befason – ata shihnin te libri një surrogat të fjalës së folur. Shprehja që përdoret shpesh Scripta manent verba volant, nuk ka kuptimin që fjala është jetëshkurtër, porse që shkrimi ka diçka të ngurosur si vdekja. Në të kundërt, fjala ka diçka të lehtë, flatrore; diçka flatrore e të shenjtë, siç thotë Platoni. Është e habitshme, por të gjithë mësuesit e mëdhenj të njerëzimit kanë dhënë mësime gojore.
Le të marrim rastin e parë: Pitagorën. Ne e dimë se ai zgjodhi me vetëdije që të mos shkruante. Dhe këtë e bëri se nuk donte të ishte i lidhur pas fjalës së shkruar. Me sa duket, ai e ndiente shprehjen që më pas do të thuhej edhe në Bibël: shkronja vret, shpirti ngjall. Prandaj Aristoteli nuk flet kurrë për Pitagorën, por për pitagorianët. Për shembull, ai thotë se pitagorianët jepnin mësim besimin, dogmën e kthimit të përjetshëm që Nietzsche do ta zbulonte shumë më vonë. Domethënë idenë e një kohe ciklike, e cila u hodh poshtë nga Shën Agustini te libri Qyteti i Zotit. Shën Agustini duke përdorur një metaforë të shkëlqyer thotë se Kryqi i Krishtit na shpëton nga labirinti qerthullor i stoikëve. Për idenë e kohës ciklike ka folur edhe Hume, Blanqui[1] e shumë të tjerë.
Pitagora vendosi në mënyrë të vullnetshme që të mos shkruante. Ai donte që mendimi i tij të jetonte përtej vdekjes trupore, të mbijetonte në mendjen e nxënësve të vet. Nga kjo ka lindur formula që unë duke mos e ditur greqishten, do ta them latinisht: magister dixit (e ka thënë mësuesi). Kjo nuk do të thotë se ata qenë të kushtëzuar pas asaj që kishte thënë mësuesi, përkundrazi, kështu vërtetohej se ata ishin të lirë të zhvillonin mendimin fillestar të mësuesit.
Ne nuk e dimë nëse doktrinën e kohës ciklike e ka shpikur Pitagora, por dimë që nxënësit e tij ua mësonin të tjerëve. Pitagora vdiq trupërisht dhe ata me një lloj rimishërimi që atij do t’i kishte pëlqyer, vazhduan t’i mendonin e t’i thellonin idetë e tij, aq sa kur i qortonin se duhej të thoshin gjëra të reja, mbroheshin me formulën: “E ka thënë mësuesi” (Magister dixit).
Mund të kujtojmë edhe raste të tjera. Kemi shembullin e madh të Platonit kur thotë se librat janë si efizhitë (ai kishte parasysh mbase statuja apo tablo), që njeriu i pandeh të gjalla, por kur i pyet, ato s’të përgjigjen. Dhe për ta korrigjuar këtë heshtje të librave, ai shpiku dialogun. Pra, Platoni vetë shndërrohet në personazhe të ndryshme: në Sokrat, në Gorgias e të tjerët. Ne mund edhe të mendojmë se Platoni donte të ngushëllohej për vdekjen e Sokratit duke përfytyruar se mësuesi i tij vazhdonte të jetonte. Dhe çfarëdo problemi që t’i dilte përpara, pyeste veten: Çfarë do të kishte thënë Sokrati për këtë? Ai qe, si të thuash, pavdekësia e Sokratit, i cili nuk pati lënë gjë të shkruar dhe ishte gjithashtu mjeshtër i fjalës së folur.
Për Krishtin dimë se ka shkruar një herë të vetme ca fjalë mbi rërë e që u fshinë. Nuk dimë të ketë shkruar gjë tjetër. Edhe Buda ishte mjeshtër i të folurit; na ka lënë disa predikime. Pastaj, kemi edhe një frazë të Shën Anselmit, i cili thotë: “Të vësh një libër në duart e një të padituri, është po aq e rrezikshme sa të vësh një shpatë në duart e një fëmije”. Ja, pra, se çfarë mendohej atëherë për librin.
Në të gjithë Lindjen ende gjallon ideja se qëllimi i një libri nuk është t’i zbulojë gjërat: një libër duhet thjesht tëna ndihmojë për t’i zbuluar. Me gjithë paditurinë time në hebraisht, kam studiuar pak nga Kabala; kam lexuar Zohar, versionet anglisht e gjermanisht, si dhe Sefer Yetzirah. E di se këta libra nuk janë shkruar për t’u kuptuar, por për t’u interpretuar, ata duhet ta nxisin lexuesin që të zhvillojë një ide.
Antikiteti klasik nuk e kishte respektin që kemi ne për librin edhe pse kemi mësuar se Aleksandri i Madh mbante nën jastëk librin Iliada dhe shpatën, dy armët e tij. Ushqehej respekt për Homerin, megjithatë ai nuk shihej si shkrimtar i shenjtë, në kuptimin që ka sot kjo fjalë. Nuk mendohej se Iliada dhe Odiseja ishin tekste të shenjta; ato qenë tekste që vlerësoheshin, por edhe mund t’i kritikoje.
Platoni i flaku poetët nga Republika e tij; gjithsesi pa u bërë i dyshimtë për herezi. Këtyre dëshmive të Antikitetit kundër librit, ne mund t’u shtojmë një tjetër, shumë interesante të Senekës. Mes letrave të tij të pakrahasueshme drejtuar Lucillit, njëra flet kundër një personi mendjemadh, i cili thoshte se kishte një bibliotekë me njëqind vëllime; dhe kush mund ta gjejë kohën për të lexuar njëqind vëllime, pyet Seneka. Ndërsa sot, përkundrazi, çmohen bibliotekat e mëdha.
Pra, në Antikitet për librin ka një qëndrim që mezi e kuptojmë, që nuk ngjason me kultin që kemi ne për librin. Te ky i fundit shihej përherë një surrogat i fjalës. Por më pas nga Lindja vjen një koncept krejt i panjohur për Antikitetin klasik: koncepti i librit të shenjtë. Do të marrim dy shembuj duke filluar nga më i vonshmi, ai i myslimanëve, të cilët mendojnë se Kurani i paraprin Krijimit dhe është më i moçëm se gjuha arabe. Kurani,thonë ata, nuk është vepër e Zotit, por njëra prej cilësive të tij, siç janë mëshira apo drejtësia. Aty flitet në një mënyrë të pabesueshme për Nënën e Librit. Nëna e Librit është një kopje e Kuranit të shkruar në qiell. Shkurt, arketipi platonian i Kuranit është shkruar në qiell, thuhet në Kuran – ai është atribut i Zotit, dhe për më tepër është më i hershëm se Krijimi. Këtë gjë e thonë edhe ulematë apo dijetarët myslimanë.
Pastaj ka shembuj të tjerë më pranë nesh, siç janë Bibla ose më konkretisht Torah ose Pentateku. Mendohet se këta libra janë diktuar nga Shpirti i shenjtë. Është interesant fakti që këta libra të autorëve dhe epokave të ndryshme, i lihen një shpirti të vetëm. A nuk thuhet madje në Bibël se shpirti frymon ku të dojë? Hebrenjtë patën idenë të bashkonin vepra letrare të periudhave të ndryshme dhe të krijonin me to një libër të vetëm me titull Torah që në greqisht do të thotë Bibël. Këta libra i lihen një autori të vetëm: Shpirtit.
E pyetën një ditë shkrimtarin Bernard Shou nëse besonte që Biblën e kishte shkruar Shpirti i shenjtë. Dhe ai u përgjigj kështu: “Çdo libër që ia vlen ta rilexosh, është shkruar nga Shpirti”. Ta themi disi më ndryshe. Një libër duhet të shkojë përtej qëllimeve të autorit. Qëllimi i autorit është një gjë e varfër, njerëzore që mund të dështojë, kurse libri është më shumë. Don Kishoti, bie fjala, është më tepër se një satirë e romaneve kalorësiake. Në të vërtetë ai është një tekst absolut, tek i cili asgjë, absolutisht asgjë nuk i lihet rastësisë.
Të mendojmë rrjedhimet e kësaj ideje. Për shembull, nëse them:
Corrientes aguas, puras, cristalinas,
arboles que os estais mirando en ellas
verde prado, de fresca sombra lleno.
(Ujëra të gjalla, me dritë kristaline,
pemë që shfaqeni ndër pasqyrime,
livadh i blertë plot hijeshi e freski)
duket qartë se këto tri vargje kanë nga njëmbëdhjetë rrokje. Kështu ka dashur autori. Është zgjedhje e tij.
Por çfarë është kjo, krahasuar me një libër të shkruar nga Shpirti, krahasuar me konceptin e Hyjnisë që pranon të jetë letërsi dhe dikton një libër? Në një libër të këtillë asgjë s’mund të jetë e rastësishme, asgjë, deri edhe zgjedhja e shkronjave duhet ta ketë një arsye. Me këtë logjikë e kuptojmë përse fillimi i Biblës, “Bereshit baraelohim” është me shkronjën B, sepse kjo i përgjigjet fjalës bekoj. Pra, është fjala për një libër, në të cilin kurrgjë nuk është e rastësishme, kryekëput asgjë. Mbërrijmë kështu te Kabala, tek studimi i shkronjave, te një libër i shenjtë i diktuar nga Hyjnia, domethënë në të kundërt të asaj që mendonin të vjetrit. Ata mendonin për muzën në një mënyrë mjaft të vagëlluar.
Këndo, muzë, zemërimin e Akilit[2], thotë Homeri në krye të Iliadës. Këtu muza përfaqëson frymëzimin. Përkundrazi, nëse mendojmë Shpirtin, pranojmë diçka më konkrete e më të fuqishme: Zotin që është brenda letërsisë. Zotin që shkruan një libër, në të cilin gjithçka arsyetohet: numri i shkronjave, i rrokjeve, i verseteve, ku bëhet lojë fjalësh me shkronja, të cilat tashmë i kemi studiuar.
Ideja e dytë e madhe që kemi për librin, është se ai, po e përsëris, mund të jetë vepër hyjnore. Sigurisht kjo ide është më afër asaj që kemi sot për librin, sesa ajo e lashtësisë që e vështron librin si një surrogat të fjalës së folur. Besimi në një libër të shenjtë humb pastaj dhe zëvendësohet prej besimeve të tjera. Ne jemi të bindur, për shembull, se çdo vend njëjtësohet me një libër. Duhet të kujtojmë këtu se myslimanët i quajnë izraelitët njerëz të Librit, le të kujtojmë gjithashtu atë që ka thënë Heinrich Heine në lidhje me atë komb, atdheu i të cilit ishte një libër, Bibla. Dhe lind kështu ideja e re, sipas së cilës çdo vend duhet të përfaqësohet prej një libri, apo prej një autori që mund të ketë shkruar shumë libra.
Është për t’u çuditur, – dhe nuk besoj se ky fakt është vënë re deri tani – por kombet kanë zgjedhur përgjithësisht individë që nuk u ngjajnë shumë. Dikush, për shembull, mendon se Anglia mund të kishte zgjedhur Samuel Johnson-in, por ajo ka zgjedhur Shekspirin dhe Shekspiri është – si të thuash – më pak anglezi ndër shkrimtarët anglezë. Understatement-i, pra, është karakteri tipik i anglezit. Shekspiri prirej ndaj hiperbolës në metaforë dhe nuk do të habiteshim fare, nëse ai do të kishte qenë italian apo hebre.
Kështu ka ndodhur edhe me Gjermaninë. Ky vend i bukur, fanatik për hiçgjë, zgjodhi pikërisht një njeri tolerant, aspak fanatik, të cilit nuk i intereson shumë nocioni atdhe, pra zgjodhi Goethe-n. Gjermania përfaqësohet nga Gëtja.
Në Francë nuk është zgjedhur ndonjë, por ka një dobësi për Hugo-in. Natyrisht, unë ushqej një admirim të madh për Hygoin, por ai nuk është francez tipik. Me dekoret e tij të mëdha e me metaforat e panumërta, ai s’është përfaqësues i Francës.
Edhe më i habitshëm është rasti i Spanjës. Ajo mund të përfaqësohej nga Lope De Vega, nga Calderón-i, nga Quevedo-ja. E, pra, jo! Nuk ndodhi ashtu! Spanja përfaqësohet nga Miguel de Cervantes. Servantesi është bashkëkohës i Inkuizicionit, por është njeri tolerant, njeri që nuk zotëron as virtytet dhe as cenet e spanjollëve.
Ngjason sikur çdo vend mendon se duhet të përfaqësohet nga dikush që ndryshon prej tij, nga dikush që mund të jetë si një lloj bari shërues, një lloj opiumi, një kundërhelm ndaj të metave. Ne argjentinasit, mund të kishim zgjedhur Fakundo të Sarmiento-s, që është libri ynë, por nuk ndodhi ashtu; me historinë tonë ushtarake, me historinë e betejave, ne kemi zgjedhur si libër kronikën e një dezertori, kemi zgjedhur librin Martin Fierro, që padyshim meriton të zgjidhet, por si mund të merret me mend që historia jonë përfaqësohet nga një dezertor? Gjithsesi kështu është: çdo vend duket se provon mbëhinë e kompensimit.
Për librin janë shkruar faqe të ndritura nga shumë shkrimtarë. Do të doja të citoja ndonjërin prej tyre. Do ta nis me Montaigne-in, i cili një nga esetë e tij ia kushton pikërisht librit. Në këtë ese ka një frazë të tillë, të paharrueshme: Unë nuk bëj asgjë pa gëzim. Montenji lë të kuptohet se koncepti i të lexuarit me çdo kusht, është një koncept i gabuar. Ai thotë se kur has ndonjë pjesë të vështirë në një libër, ai e lë, sepse akti i të lexuarit është një formë e lumturisë.
Më kujtohet se para shumë vitesh u bë një anketë ku pyesnin se çfarë shpreh piktura. E pyetën motrën time, Norën, dhe ajo u përgjigj se piktura ishte arti që dhurongëzim me forma dhe ngjyra. Unë do të thosha se edhe letërsia është një formë e këtij gëzimi. Nëse diçka lexohet me vështirësi, autori nuk e ka përmbushur misionin e vet. Ja, përse mendoj që një shkrimtar si Joyce-i në thelb e ka harruar misionin, sepse vepra e tij është e mundimshme për t’u lexuar.
Një libër nuk duhet të kërkojë mundim, as lumturia nuk duhet të kërkojë mundim. Më duket se Montenji ka të drejtë. Pas kësaj ai numëron autorët që ka për zemër. Përmend Virgjilin dhe pohon që më shumë i pëlqen libri Gjeorgjikat sesa Eneida. Mua më pëlqen më tepër Eneida, por s’është këtu çështja. Ai flet me pasion për librat dhe thotë se librat janë një kënaqësi e ngadalshme.
Ndërsa Emerson-i thotë të kundërtën. Nga ai e kemi studimin tjetër të madh për librin. Në një nga ligjëratat e tij, Emersoni thotë se biblioteka është një lloj kabineti magjik. Në këtë kabinet rrinë të magjepsur shpirtrat më të zgjedhur të njerëzimit, të cilët presin fjalën tonë për të dalë nga heshtja. Duhet ta hapim librin që shpirtrat të rizgjohen. Ai thotë se ne duhet të kemi besim në shoqërinë e njerëzve më të mirë që ka nxjerrë njerëzimi, por që për fat të keq nuk përpiqemi t’i gjejmë, pëlqejmë të lexojmë më shumë komentarët dhe kritikat, në vend që të lexojmë autorët vetë.
Unë kam qenë për njëzet vjet me radhë profesor i letërsisë angleze në universitet, në fakultetin e filozofisë e të letërsisë në Buénos-Àjres. Gjithmonë u thosha studentëve të mi që të kishin një bibliografi sa më të përzgjedhur, të mos lexonin libra kritike, por drejtpërdrejt autorët; ndoshta do të kuptonin më pak, por do të kishin kënaqësinë të dëgjonin zërin e dikujt. Do të thosha se më irëndësishëm tek një autor është stili, pra më i rëndësishëm tek një libër është zëri i autorit, ai zë që arrin të vijë gjer te ne.
Ia kam kushtuar, pra, letërsisë një pjesë të madhe të jetës dhe besoj se leximi është një formë e lumturisë; një tjetër formë e lumturisë, më e pakët, është krijimi poetik, apo ajo çka quhet krijim, që është përzierje e harresës dhe e kujtesës së asaj që kemi lexuar.
Emersoni bashkohet me Montenjin kur thotë se duhet lexuar çfarë na pëlqen, sepse siç e thamë libri duhet të jetë një formë e lumturisë. Ne i detyrohemi shumë letërsisë. Unë, më tepër jam i prirur të rilexoj se të lexoj dhe kam mendimin, që më e vlefshme është të rilexosh se të lexosh, përveçse që të rilexosh duhet të kesh lexuar. Unë e kam këtë kult për librin. Mbase e them në një mënyrë që duket disi patetike, por s’do të doja të ishte kështu. Do më pëlqente të ishte si një lloj besimi që kam për secilin prej jush, jo për të gjithë, sepse të gjithë është përgjithësim dhe secili është realitet.
Unë vazhdoj të bëj sikur nuk jam i verbër, vazhdoj të blej libra e të mbush shtëpinë me to. Një ditë më bënë dhuratë një Encyclopédie de Brockhaus, botim i vitit 1966. Dhe e ndjeva praninë e kësaj vepre në shtëpi, e kam ndier si një lloj lumturie. I kisha pranë meje të njëzet vëllimet me shkronja gotike, të cilat nuk mund t’i lexoj, plot harta dhe gravura që nuk mund t’i shoh: por sidoqoftë vepra ishte aty. Provoja një si tërheqje miqësore. Kam mendimin se libri është një nga lumturitë e mundshme të njeriut.
Sot flitet për zhdukjen e librit; mendoj se kjo është e pamundur. Do të më thonë se cili është ndryshimi mes një libri dhe një gazete apo disku? Ndryshimi është ky:një gazetë lexohet për t’u harruar; edhe disku dëgjohet për t’u harruar, është një gjë mekanike dhe kuptohet që është e përkohshme. Porse një libër lexohet për t’u kujtuar.
Koncepti i një libri të shenjtë, si Kurani, Bibla apo Vedat – që edhe ato shkruajnë se e kanë krijuar botën – është ndoshta i tejkaluar, por libri ruan përherë një shenjtërim, të cilin duhet të përpiqemi të mos e humbim. Të marrësh një libër e ta hapësh, e bën edhe më të mundshëm faktin estetik. Ç’kuptim kanë fjalët që flenë në libër? Ç’janë ato simbole të vdekura? Asgjë fare. Çfarë është një libër që nuk e hapim? Një kub i thjeshtë prej letre apo lëkure, me fletë. Por nëse e lexojmë, do të ndodhë diçka e jashtëzakonshme. Dhe besoj se libri ndryshon sa herë që e lexojmë.
Herakliti thotë (e kam përsëritur shpesh) se njeriu nuk lahet kurrë dy herë në të njëjtin lumë. Ne nuk lahemi kurrë në të njëjtin lumë, sepse ujërat e tij ndërrojnë. Akoma më e tmerrshme është se edhe ne nuk jemi më pak ujorë se lumi. Sa herë që lexojmë një libër, libri ndryshon, ngjyrimi i fjalëve është tjetër. Sepse librat janë mbrujtur me të shkuar.
Kam folur kundër kritikës dhe po e përgënjeshtroj veten (kjo nuk ka shumë rëndësi). Hamleti nuk është saktësisht Hamleti që krijoi Shekspiri në fillimet e shekullit XVII; ai është Hamleti për të cilin flet Coleridge, Goethe dhe Bradley. Hamleti është rikrijuar. E njëjta gjë ka ndodhur me Don Kishotin. Kjo mund të thuhet edhe për Lugones apo Martinez Estrada. Martin Fierro nuk është më ai që ka qenë. Lexuesit pak nga pak e kanë pasuruar librin.
Kur lexojmë një libër të hershëm, është njëlloj si të përshkonim kohën që ka kaluar që nga çastet kur ai është shkruar e deri në ditët tona. Ja, përse duhet të kemi kultin elibrit. Një libër mund të jetë plot errata[3], ndodh edhe që të mos jemi dakord me atë që thotë autori, por libri ka diçka të shenjtë dhe hyjnore. Nuk duhet ta respektojmë atë të shtyrë nga besëtytnia, por me dëshirën e madhërishme që të kridhemi në lumturi e në dije.
Kjo është ajo që doja t’ju thosha sot. /Gazeta “ExLibris”/