Nga: Henry Mance / The Financial Times
Përkthimi: Telegrafi.com
Të gjitha revolucionet përballen me një kundërpërgjigje. Disa vite më parë, Elon Musku dhe mbështetës të tjerë të Donald Trumpit filluan të denonconin atë që ata e quanin “virusi i mendjes së zgjimit” [woke mind virus]. Në vitin 2023, Gjykata e Lartë e ShBA-së vendosi se ishin të paligjshme politikat e veprimit afirmativ në pranimin e studentëve në universitete. Aktivistët e krahut të djathtë nisën të përgatitnin betejat ligjore kundër kompanive që promovonin iniciativa të spikatura për diversitetin.
Që nga marrja e detyrës si president, Trumpi ka urdhëruar ndalimin e përpjekjeve federale për diversitetin, përfshirë disa që datonin që nga koha e Lyndon Johnsonit, dhe mund të dëbojë personat transgjinorë nga ushtria amerikane. Walmart dhe Amazon janë mes kompanive që po mbyllin programet e tyre të diversitetit. Mark Zuckerberg, i cili dikur çmonte rolin e Facebook-ut në përhapjen e lëvizjeve #MeToo dhe #BlackLivesMatter, tani thotë se kompania mëmë ka nevojë për më shumë “energji mashkullore” dhe do të ndalojë objektivat për punësimin e grave dhe pakicave. Bizneset amerikane kanë kaluar nga gjunjëzimi në ndryshim qëndrimi.
Por, ndoshta po aq domethënëse ka qenë edhe humbja e besimit nga mbështetësit natyralë të këtij revolucioni. Kamala Harris, e cila dikur kritikonte të kaluarën e Joe Bidenit për çështjet e desegregimit, është distancuar nga zgjimi. (Reklamat e Trumpit ende thonë: “Kamala është për ata/ato. Presidenti Trump është për ju.”) Në Mbretërinë e Bashkuar, Keir Starmer ndryshoi qëndrimin e tij mbi të drejtat e personave transgjinorë. Midis viteve 2021 dhe 2024, përqindja e britanikëve që mendonin se përpjekjet për të siguruar mundësi të barabarta për njerëzit transgjinorë nuk kishin shkuar aq larg sa duhej, ra nga 32 për qind në 22 për qind.
Dikur, aktivistët progresistë mund të këmbëngulnin se kritikat ndaj kauzave të tyre ishin të fabrikuara. Sot, kjo është bërë më e vështirë. Kritikët përfshijnë njerëz si filozofët Sam Harris dhe Susan Neiman, të cilët e identifikojnë veten si pjesë e të majtës.
Qëllimi i lëvizjes Ka rëndësi jeta e njerëzve me ngjyrë [Black Lives Matter] ishte ta bënte mbështetjen thuajse një opsion të paracaktuar. Pak kohë pas vrasjes së George Floydit nga një polic në Mineapolis, në vitin 2020, në pankartat e protestuesve lexoje: “Heshtja e të bardhëve është dhunë”. Lëvizja nuk synonte të bindte njerëzit – ajo priste që ata të merrnin pjesë.
Në këtë aspekt, Ka rëndësi jeta e njerëzve me ngjyrë fillimisht pati sukses të jashtëzakonshëm. Brenda pak javësh nga vrasja e Floydit, rreth 20 milionë amerikanë, një numër i paprecedentë, dolën në marshime. Politikat qeveritare u analizuan për paragjykime. Shefat e kompanive shikonin përreth zyrave dhe pyesnin veten pse ishin aq të dominuara nga të bardhët. U organizuan seminaret, u premtuan donacionet, u bënë emërime të reja në poste të larta. Statujat u rrëzuan; ndryshuan logot e kompanive që bazoheshin në stereotipat racorë ndaj njerëzve me ngjyrë.
Në vitet para kësaj, lëvizje të tjera patën sukses të ngjashëm. #MeToo nxori në pah abuzimin seksual nga burrat. Aktivistët LGBT+ vunë në dukje vështirësitë me të cilat përballeshin personat transgjinorë. Pas zgjerimit të të drejtave të homoseksualëve, shumë njerëz dëshironin të ishin në anën e duhur të historisë. Ata shtuan ylberin në profilet e tyre në rrjetet sociale dhe përemrat në nënshkrimet e postave elektronike. Personazhet transgjinorë u bënë ambasadorë të kërkuar të markave tregtare.
Sot, megjithatë, shumë progresistë kanë vendosur se të flasësh nuk është më punë aq urgjente. Heshtja është rikthyer. Nëse këto lëvizje duan të ringrihen, duhet të kapërcejnë jo vetëm kundërshtarët e tyre, por edhe kufizimet e veta.
Termi “zgjim” [woke] u shfaq fillimisht në komunitetin e njerëzve me ngjyrë në Amerikë, për të përshkruar ndërgjegjësimin mbi padrejtësitë me të cilat ata përballeshin. Më vonë, ai u përhap më gjerësisht në të majtën politike. Kritikët në të djathtën e morën këtë fjalë dhe e kthyen në një term me ngjyrim negativ, ashtu siç bënë me “korrektësinë politike” në vitet ’90 të shekullit XX. Sot, ata e përdorin shpesh këtë term në mënyrë të pasinqertë.
Zgjimi – ende nuk ka një term më të përshtatshëm – sot i referohet përpjekjeve për të adresuar pabarazitë që prekin grupet e margjinalizuara, përfshirë gratë, njerëzit me ngjyrë, komunitetin LGBT+ dhe personat me aftësi të kufizuara. Ai supozon se njerëzit mund të diskriminojnë edhe në mënyrë të pavetëdijshme duke mbështetur norma të padrejta.
Për shumë mbështetës, këto përpjekje ishin një vazhdim i lëvizjeve të mëparshme, si lëvizja për të drejtat civile në ShBA. Revolucionet e shkuara kishin qenë vetëm pjesërisht të suksesshme. Vrasja e George Floydit, si dhe e të rinjve si Trayvon Martin më 2012, treguan se ligji ende nuk zbatohej në mënyrë të barabartë për njerëzit me ngjyrë në ShBA. Pabarazitë e vjetra vazhdonin të ekzistonin, ndërsa shfaqeshin edhe të reja: kompanitë e teknologjisë u detyruan të kërkonin falje pasi algoritmet e tyre prodhonin rezultate raciste.
Nëse zgjimi përballej me kundërshtime, mbështetësit e saj mund të tregonin ata që kishin kundërshtuar të drejtat civile në vitet ’60 të shekullit XX, ose ata që në vitet ‘90 të shekullit XX ankoheshin për ndalimin e shprehjeve seksiste dhe raciste.
Problemi, siç shprehet shkrimtari Yascha Mounk në librin e tij Kurthi i identitetit [The Identity Trap], është se aktivizmi i ri u ndërtua mbi refuzimin e qëllimit optimist të lëvizjes për të drejtat civile për barazi dhe integrim racor. Bazat e tij ishin në post-strukturalizmin e filozofit Michel Foucault në studimet postkoloniale dhe në teorinë kritike të racës. Derrick Bell, themeluesi i kësaj teorie, argumentoi në vitin 1991 se njerëzit me ngjyrë në ShBA nuk kishin parë asnjë përparim real që nga koha e skllavërisë dhe se dëshira për barazi racore ishte një “fantazi”.
Fjalët e Bellit nuk u përhapën gjerësisht, por po shembujt e ekzagjerimeve të zgjimit. Në vitet 2020-2021, aktivistët e Ka rëndësi jeta e njerëzve me ngjyrë pushtuan qytetin Portland për muaj të tërë, duke shkaktuar dëme prej miliona dollarësh. Thirrjet për “shkëputjen e fondeve për policinë” e komplikuan situatën e rendit në shumë qytete amerikane, duke i dhënë mundësinë kritikëve të argumentonin se kjo po e bënte jetën më të rrezikshme, jo më të sigurt.
Më pak të rënda, por po aq të spikatura, ishin ishte disa teorizime kundërintuitive. Disa përkufizime të barazisë racore sugjeronin se përpikëria ishte një tipar i “bardhësisë”. Disa aktivistë për të drejtat e personave transgjinorë adoptuan termat si “Latinks” dhe “njerëzit që kanë menstruacione”, edhe pse shumica e njerëzve për të cilët flitej nuk i pranonin këta terma.
Në vitet ’90 të shekullit XX, korrektësia politike do të thoshte të përdorej fjala “kreu” [chair] në vend të “kryetar” [chairman] dhe “punëtore seksi” në vend të “prostitutë” (ideja për të quajtur njerëzit e shkurtër si “të sfiduar vertikalisht”, erdhi nga kritikët e korrektësisë politike.) Ndryshimet konceptuale dhe gjuhësore të viteve të fundit ishin ndoshta edhe më drastike. Termat “privilegji i të bardhëve”, “maskulinitet toksik” dhe “cisgjinorë” hynë në përdorim të gjerë.
Edhe jashtë këtyre ekstremeve, “zgjimi” hasi në përplasje me disa parime të shoqërisë liberale. Ai i përcaktonte njerëzit si pjesë të një grupi, jo si individë. Ai i inkurajonte ata të identifikoheshin si të zinj, kuir [queer], apo diçka tjetër. Për Robin DiAngelon, autoren e bardhë të librit bestseller Brishtësia e bardhë [White Fragility], të gjithë njerëzit e bardhë janë natyrshëm racistë.
Gjithë kjo ishte në kundërshtim me theksin e epokës së të drejtave civile mbi barazinë dhe me mënyrën se si shumë qytetarë dëshironin të shihnin veten. Që në vitin 2015, aktivistja veterane për të drejtat civile, Barbara Reynolds, pohoi se Ka rëndësi jeta e njerëzve me ngjyrë gabonte që nuk e bënte sloganin “jeta e të gjithëve ka rëndësi” [all lives matter] pjesë të saj (dhe për mosmiratimin e qasjes së inspiruar nga kisha që kishin protestuesit e viteve ’60 të shekullit XX).
Brenda kompanive, ndërgjegjësimi për grupet fillimisht u prit mirë: u krijuan rrjete mbështetëse për punonjësit me ngjyrë, aziatikë, LGBT+, personat me aftësi të kufizuara dhe të tjerë. Por, tani, shefat kanë mendime të tjera. “Mos vallë po fillonim të fokusoheshim shumë në të gjitha këto dallime, në vend që të thoshim se kjo në thelb ka të bëjë me përfshirjen dhe respektimin e ndryshimeve, pa qenë domosdoshmërisht e nevojshme t’i theksojmë ato”? – ka thënë Peter Cheese, drejtori ekzekutiv i CIPD-së, organizatës britanike për profesionistët e burimeve njerëzore. “Nuk mund të merremi me çdo aspekt të ndryshimeve mes njerëzve në vendin e punës”.
Kompanitë investuan në trajnime kundër paragjykimeve, përfshirë ato nga Robin DiAngelo. Por, disa prova sugjeruan se ato kishin pak efekt. Ndërsa programet e diversitetit fokusoheshin te raca dhe gjinia, bisedat mbi klasën shoqërore shpesh mungonin. “[Punonjësit thoshin se] Çfarë do të thotë ‘privilegji i të bardhëve’? Unë vij nga një shtresë punëtore dhe vetë kam përparuar”, ka thënë Kamal Munir, profesor në Shkollën e Biznesit në Kembrixh. “Gjithashtu, kjo shihej si një lojë me shumën zero.”
Klasa nuk ishte e vetmja pikë e anashkaluar. Epitet “Karen” u përdor fillimisht për të përshkruar gra të bardha me ndjenja superioriteti, por u kthye nga një meme e padëmshme në seksizëm të hapur. Në maj të vitit 2023, drejtuesja e diversitetit në Uber u largua nga kompania pasi punonjësit u ankuan se sesionet e saj të trajnimit, “Mos më quaj Karen”, ishin shumë të përqendruara te vështirësitë e njerëzve të bardhë.
Një nga kërkesat kryesore të aktivistëve ishte përfaqësimi i grupeve të margjinalizuara. Kjo pati efekte çliruese. Pas viralizimit të fushatës #OscarsSoWhite në 2015 [Oskarët kaq të bardhë] – kur 20 nominimet për aktorë iu dhanë njerëzve të bardhë – më shumë aktorë me ngjyrë filluan të njiheshin. Përfaqësimi ishte i vonuar prej kohësh. Por, nuk ishte gjithçka. A meriton filmi Emilia Pérez, një prodhim i Netflix-it mbi dhunën e karteleve meksikane, që të mos nominohet për çmim Oskar vetëm sepse u realizua nga një ekip kryesisht jomeksikanë? Siç argumentoi regjisori në mbrojtje të vet, Shekspiri [William Shakespere] nuk kishte qenë kurrë në Verona. Në vitin 2021, një shkrimtar/e jobinar holandez/e, që është vlerësuar me çmime dhe që është përzgjedhur për të përkthyer poezitë e amerikanes me ngjyrë Amanda Gormanin, u tërhoq pas kritikave se përkthimin duhej ta bënte një person me ngjyrë.
Në kontekste më pak të njohura, se kush fliste u bë më e rëndësishme sesa çfarë ai/ajo thoshte. Mund të ishte e fuqishme, madje edhe qesharake, të vësh në pikëpyetje një opinion vetëm sepse vinte nga një burrë i bardhë. Por, kur përdorej në mënyrë të përsëritur, kjo bllokonte debatet. Kaloi në mërzi dëgjimi i njerëzve që e nisnin fjalën duke përcaktuar identitetin e vet.
Aktivistët gjithashtu synuan të ndryshonin çfarë ishte e pranueshme të thuhej ose të lidhej me këtë. Ibram X. Kendi, autori i librit bestseller Si të jesh antiracist [How to Be an Antiracist], kërkoi falje për përdorimin e fjalëve “i çmendur”, “budalla” dhe “i paaftë”, të cilat konsideroheshin diskriminuese ndaj personave me aftësi të kufizuara. Robin DiAngelo listoi frazat që njerëzit e bardhë nuk duhet të thonë, përfshirë: “Nuk mund të them asgjë siç duhet”.
Në vitin 2020, skuadra e futbollit “LA Galaxy” shkarkoi një lojtar pasi gruaja e tij postoi mesazhe raciste në Instagram, megjithëse ai i dënoi ato publikisht (më vonë, ai u bë golashënuesi më i mirë në Superligën serbe). Një autore britanike për fëmijë u refuzua nga botuesi i saj për shkak se shprehu mbështetje për pikëpamjet e JK Rowling mbi çështjet transgjinore (më pas, ajo u bë shofere kamioni).
Kjo qasje ishte politikisht e gabuar. Në vitin 2018 dhe sërish në 2021, shumica e amerikanëve thanë se nuk donin që korrektësia politike të shkonte më tej. Barack Obama vuri re me të drejtë se votuesit nuk dëshironin të ndiheshin sikur po “shkelin mbi vezë”; ata donin një pranim realist të faktit se “jeta është mishmash”.
Në formën e saj më të qartë, zgjimi nuk ofronte tolerancë dhe debat, por ndëshkim dhe “riedukim”. Kjo ishte intelektualisht e gabuar. Shumë njerëz mund të pranonin se diskriminimi racor ekzistonte dhe se vrasja e Floydit ishte një akt i tmerrshëm. Por, ata nuk binin dakord me peshën që aktivistët i jepnin diskriminimit. Një sondazh në ShBA zbuloi se progresistët e bardhë ishin më të prirur sesa njerëzit me ngjyrë dhe hispanikët të thoshin se racizmi është i rrënjosur në shoqërinë amerikane – dhe më pak të prirur të thoshin se shumica e njerëzve mund të përparojnë nëse punojnë fort.
Ndryshimet kaq radikale në shoqëri meritonin një debat. Kjo ishte veçanërisht e dukshme në çështjet transgjinore. Përdorimi i bllokuesve të pubertetit te fëmijët, a shtronte pyetjet mbi lejen dhe rreziqet afatgjata për shëndetin? Edhe ngritja e këtyre pyetjeve shihej me dyshim, deri kur – në vitin 2024 – një rishikim i shërbimit të identitetit gjinor të Shërbimit Shëndetësor të Anglisë arriti në përfundimin se përdorimi i bllokuesve të pubertetit mbështetej në “prova të dobëta”.
Aktivistët LGBT+ kishin arsye për të mos u përfshirë në debate të tilla. Siç argumenton Shon Faye në librin e saj Çështja transgjinore [The Transgender Issue], mënyra se si media i kornizonte këto çështje mund të ishte shtypëse në vetvete. Njerëzit transgjinorë ndiheshin të tallur për ekzistencën e vet. Shumica nuk kishin besim te sistemi shëndetësor, duke menduar se ai i kishte neglizhuar nevojat e tyre. Ekzistonte edhe ideja se vënia në dyshim e qëndrimeve të aktivistëve transgjinorë i bënte ata njerëz më të pasigurt – si psikologjikisht ashtu edhe fizikisht, pasi mund të çonte në ndryshime të politikave që kufizonin më tej kujdesin shëndetësor për ta.
Por, rezultati ishte i pakënaqshëm. Aktivistët transgjinorë shpesh i etiketuan kritikët e tyre si “transfobë”. Publiku që dikur mbështeste ylberin shumëngjyrësh të krenarisë, tani shihte shpesh debate toksike në rrjetet sociale. (Edhe kritikët mbanin një pjesë të madhe të përgjegjësisë për këtë toksicitet.) Për shumë njerëz që e mbështesnin kauzën, kjo bëri që të mendojnë se është mirë të shmangnin çështjet transgjinore.
Në fund, ligji mbrojti lirinë e shprehjes. Në vitin 2021, një gjykatë në Mbretërinë e Bashkuar vendosi se një grua e quajtur Maya Forstater ishte diskriminuar në mënyrë të paligjshme kur kontrata e saj nuk u rinovua për shkak të pikëpamjeve të saj kritike ndaj identitetit gjinor.
Në mënyrë të ngjashme, përpjekjet për diversitet racor u përplasën me rregullat bazë të punësimit. Më parë, punëdhënësit mund të përmendnin mundësinë e punësimit të një kandidati nga një sfond më i larmishëm, vetëm nëse dy kandidatët ishin të barabartë. Kjo ka qenë gjithmonë e paqartë: dy kandidatë nuk janë kurrë plotësisht të barabartë, dhe gjithmonë mund të vendoset një peshë e fshehur në njërën anë të balancës.
Rreth vitit 2020, disa organizata donin të përshpejtonin procesin e punësimit të kandidatëve nga grupe të ndryshme. (Të qenit grua apo çifut ndoshta nuk ishte më e mjaftueshme.) Të paktën në disa raste, diskriminuan hapur punonjësit e bardhë. Në vitin 2022, Policia e Bregut të Temzës [Thames Valley] në Britani promovoi një oficer aziatik pa një proces konkurrues; tre oficerë të bardhë, të cilëve nuk iu dha mundësia të aplikonin, fituan një padi për diskriminim. Ndoshta ligji duhet t’u japë punëdhënësve më shumë hapësirë për të trajtuar pabarazitë në shoqëri. Por, ai nuk e bën këtë. Sërish, menaxherët që donin të ndryshonin gjërat nga brenda dhe aktivistët nga jashtë po lëviznin më shpejt sesa shoqëria liberale dhe sensi i drejtësisë së shumicës mund të përballonte.
Aktivizmi i fuqishëm social i mesit të vitit 2020 – i nxitur nga zemërimi ndaj Trumpit dhe ndoshta nga lodhja emocionale e pandemisë – nuk mund të ishte kurrë i qëndrueshëm. Në prill 2024, 52 për qind e amerikanëve mendonin se ShBA-ja kishte bërë mjaftueshëm për të kompensuar diskriminimin e së kaluarës ndaj njerëzve me ngjyrë. Viti 2020 tregoi se sa të ndjeshme ishin kompanitë ndaj erërave dominuese politike. Tani, ato erëra ishin zhvendosur drejt ekonomisë dhe emigracionit.
Në fakt, është e vështirë të ndash ngritjen dhe rënien e “zgjimit” nga politika amerikane. Këtë muaj, kur Zuckerberg tërhoqi iniciativat e diversitetit në Meta dhe ndryshoi rregullat e moderimit duke lejuar postime si “homoseksualët janë të sëmurë”, kompania e justifikoi këtë kështu:
“Nuk është e drejtë që diçka mund të thuhet në televizion ose në Kongres, por jo në platformat tona”. Për shefat më të dobët, ndryshimi i momentit politik ishte një justifikim i përsosur për t’i zbythnin rregullat e vendosura nga menaxherët e diversitetit dhe aktivistët.
Revolucioni i zgjimit mund të kishte zgjatur më shumë nëse progresistët nuk do të ishin aq skeptikë ndaj ideve universale dhe ndaj debatit të lirë. Votuesit nuk janë pjesë e një kryqëzate kundër zgjimit. Çështjet transgjinore nuk futen në prioritetet e votuesve britanikë. Shumica e britanikëve mbështesin idetë e supozuara të zgjimit, si kthimi i mermerëve të Partenonit në Greqi. Dy të tretat e amerikanëve mbështesin programet e DEI-t [Diversity, Equity, and Inclusion]. Por, shumë prej tyre u shkëputën nga lëvizjet që dikur kishin mbështetur.
Kjo mund të kishte qenë më bindëse nëse aktivistët do të kishin qenë po aq të organizuar sa kundërshtarët e tyre më cinikë. Në vend të kësaj, Ka rëndësi jeta e njerëzve me ngjyrë nuk kishte liderë të vendosur dhe struktura të qëndrueshme. (Në ShBA dhe Britani, disa aktivistë u burgosën për keqpërdorim të donacioneve.) Shumë shpejt, progresistët humbën edhe rrjetin e tyre më me ndikim social – Twitter: fillimisht u mbush me abuzime, pastaj u “prish” nga Musku.
Nëse do të ishte ende gjallë, Derrick Bell mund të argumentonte se kjo kundërpërgjigje është dëshmi se racizmi gjithmonë e rikthen veten. Por, për ata që besojnë në progres, revolucioni i zgjimit ka shumë arritje për të cilat mund të krenohet. Ai kishte synime më të larta se thjesht korrektësia politike dhe solli më shumë ndërgjegjësim mbi çështjet racore, gjinore dhe të identitetit seksual. “Pati përparime”, thotë Muniri nga Universiteti i Kembrixhit. “Njerëzit u përpoqën të eksploronin burime më të larmishme talenti. [Por] Përparimi nuk është kurrë linear”.
Fati i iniciativave të diversitetit është i lidhur ngushtë me atë të politikave klimatike. Fakti që veprimi për klimën nuk është më politikisht interesant, nuk do të thotë se është më pak urgjent. Po ashtu, fakti që Ka rëndësi jeta e njerëzve me ngjyrë dhe të drejtat transgjinore nuk janë më në qendër të vëmendjes, nuk do të thotë se pabarazitë ekonomike dhe sociale janë zhdukur. “Heshtja është dhunë” ishte një nga shumë gjërat për të cilat aktivistët progresistë gabuan. Por, heshtja nuk është as strategjia më e mirë. /Telegrafi/