Intervistë me poetin: Xhevdet Bajraj
Intervistoi: Berat Armagedoni
Profesor i nderuar, po e realizojmë këtë intervistë dhe po e fillojmë me pyetjen më të zakonshme, në të cilën duhet të na përgjigjeni në vetën e tretë: Kush është Xhevdet Bajraj?
Oh, Xhevdet Bajraj është një kërkues kokëfortë i parajsës së humbur, asaj që e ka krijuar perëndia për të. Herë i afrohet e herë i largohet, me Kosovën në zemër sikur nuk ka vend për ata të dy aty, kështu që përpiqet pa sukses, t’i bëjë Kosovës vend në të, se pa të, nuk është i tëri.
Duam të dimë edhe më tutje për jetën tuaj. Dimë vetëm se, kur nisi lufta në Kosovë, para 20 vjetësh, ju zuri këtu, pastaj emigruat në Meksikë. Përse nuk shkuat në Francë ose në Itali, të cilat ua patën propozuar kush e di se kush prej atyre që shpërndanin refugjatë jashtë Kosovës, po shkuat në Meksikë?
Doja ta mësoja gjuhën spanjolle për t’i lexuar një ditë në Kosovë, në gjuhën origjinale, O. Pazin, Nerudën, Maçadon, Lorkën. Doja të isha larg Ballkanit. Dhe, derisa po zgjerohej horizonti im sa i përket letërsisë, liria në Kosovë i plaku miqtë mi, ua vrau ëndrrat, e mua ma shleu udhën e kthimit. Natyrisht, do të kthehem atje një ditë, për t’i kaluar vitet e fundit të jetës sime dhe për të pushuar pranë prindërve të mi, në varrezat ku kullosin delet dhe ca lloje të kafshëve të tjera të buta. Edhe pse mjaft përtoj të më varrosin në atë pjesë të varrezave, është pjesë e keqe.
Çfarë mbresa ju ka lënë Meksika në ditët e para dhe çfarë ju lë sot?
Karakteristikë e Meksikës është se mbresat e ditëve të para gjithmonë vazhdojnë të ripërtërihen. Është atdheu i realizmit magjik (jo vetëm si rrymë letrare), atdheu i surealizmit. Vdekja nuk e ka fytyrën aq të keqe sa për t’i tmerruar (sa t’i tmerrojë) njerëzit. Ajo këta të fundit i përkujton se jeta duhet jetuar sot, jo nesër. Njeriu duhet të kënaqet… Vështirë t’u shpjegohet atyre që i përkasin civilizimit oksidental, apo neve shqiptarëve, shumicës që na zgjon në orën katër të mëngjesit, zëri që vjen nga xhamia. Në të vërtetë, është vështirë t’u shpjegohet edhe latino- amerikanëve. Meksika është univers në vete.
Si e nisët jetën e refugjatit në Meksikë, me kë shkuat atje, në cilin qytet filluat të jetonit, çfarë punë filluat të bënit në vitin e parë dhe si ishte jeta aty, në dy-tre vjetët në vazhdim?
Jeta ime e refugjatit ishte e lehtë krahasuar me përvojën e bashkëkombësve të mi gjithandej nëpër botë. Ngjashmëri mund të ketë, ta zëmë, fakti që edhe unë kisha mbërritur këtu me një qese najloni, pra, pa asnjë valixhe. Unë e kisha bursën e Parlamentit të Shkrimtarëve Ndërkombëtarë, jetoja në një shtëpi të mrekullueshme, në një pjesë po ashtu të mrekullueshme të Meksiko Sitit dhe me mua ishin gruaja dhe dy djemtë tanë. Bursa nuk e nënkuptonte ndonjë obligim, se nuk e merrja si obligim mbajtjen e ndonjë konference për poezinë, apo leximin e poezive. Natyrisht, me vete e kisha marrë edhe Kosovën, ishte plagë e hapur për mua nga ku vazhdonte të derdhej gjaku, një plagë nga e cila ende vazhdojnë të kullojnë dhimbja dhe malli dhe, natyrisht, ta ushqejnë poezinë time.
Ç ’punë bëni sot në Meksikë?
Punoj profesor hulumtues me kohë të plotë në Akademinë e Krijimtarisë Letrare, ligjëroj lëndët e poezisë, të fushës së kreativitetit, apo nga fusha historisë e që, po ashtu, është e lidhur ngushtë me kreativitetin. Po ashtu, e ligjëroj lëndën e Letërsisë së Evropës Qendrore dhe Lindore dhe Letërsinë e avangardës, varësisht nga interesi i studentëve. Shkruaj, lexoj, shoh filma, dëgjoj muzikë, përkthej nga pak, jap konferenca, marr pjesë në takime të shkrimtarëve, përcjelli lajmet, pi alkool nga pak dhe gjithmonë kam mall për Kosovën.
Keni miq shqiptarë aty afër ku banoni?
Nuk kam fare miq shqiptarë në Meksikë, sepse nuk e njoh asnjë këtu. E vetmja lidhje fizike me shqiptarët është miku im komunist meksikan, i cili në kohën e Enverit e kishte vizituar Shqipërinë dhe vazhdon ta adhurojë atë vend të bekuar. Ende i mban mend disa fjalë të gjuhës shqipe dhe krenohet me këtë. Në murin e jashtëm të shtëpisë së tij, me shkronja të mëdha shkruan: Proletarë të tëgjitha vendeve, bashkohuni!
Çfarë u flisni miqve meksikanë për Kosovën?
Për atë se si erdhi deri te lufta, si rrodhi ajo dhe për pasojat që na i la. Për miqtë e mi që i humba, për ata që i kam ende, për mikpritjen tonë, për kafenetë tona. Natyrisht, edhe për letërsinë gjatë socializmit, censurën, autocensurën, pasojat e saj, kërkimin e rrugëve të shkrimtarëve për t’i huazuar zërin e vet kohës në të cilën u ka takuar të jetonin, bashkëkombësve të tyre. Për këtë shkonin në burg, e humbnin punën, përndiqeshin së bashku me familjen. E për shkrimtarët e sotëm u tregoj se shumica e tyre që i kanë mbijetuar asaj kohe, por edhe këta të rinjtë, i ka trullosur liria dhe derisa populli vuan si në kohën e aparteidit të imponuar, ata, shumica e tyre (shkrimtarët, poetët) me kënaqësi pranojnë role në teatrin e kukullave apo janë statistë të filmave pa zë ku ndonjë kafshë e ka rolin kryesor e regjinë e të cilit e bëjnë 3-4 politikanë të fortë, aq të fortë saqë edhe bishtin me rrënjë po deshën, mund t’ia nxjerrin pelës, ashtu si ia nxorën lirisë. E keqja është se publiku as nuk guxon të fle me këto përralla, ose fle syhapur se, përndryshe, do të ndëshkohet të paktën me nofkën tradhtar. Në rastin më të mirë janë disa matrapazë që këtë realitet e sodisin nga komoditeti i kullës së fildishtë. Këta drejtohen, po ashtu, nga regjisorët e filmave të lartpërmendur, janë personazhe të filmave vizatimorë, nuk mund të vriten a të lëndohen në asnjë rrethanë, “flasin” për Lasgushin, shkruajnë “poezi mistike” apo veprojnë “brenda propozimeve estetike të avangardës” të fillimit të shekullit të kaluar. Këta janë të përkëdhelurit e tufës, e llavës, e lukunisë sonë të çartur politike dhe së bashku e përbëjnë çetën e vrasësve të demokracisë. Për hir të vërtetës, për të tashmen nuk u flas meksikanëve, thjesht më doli për lexuesin e revistës suaj.
Po të përgatisnit një guidë për Meksikën dhe një tjetër për Kosovën, cilat janë ato tri vende që duhet t’i vizitonim?
Guida për Meksikën është e shkruar në gjuhët e mëdha të botës dhe lexohet, më besoni apo jo, më shumë se veprat e goxha do shkrimtarëve të mëdhenj. Ndërsa për Kosovën guidën time do ta ndaja në dy pjesë, në pjesën e parë do ta përfshija kullën e Jasharëve, Bjeshkët e Rugovës, Bjeshkët e Sharrit, Liqenin e Mirushës, Prizrenin (me gjithë Dokufest-in), Çarshinë e Vjetër të Gjakovës, teqetë (sidomos ato të Rahovecit), xhami e kisha, Hardh Festin e Rahovecit, pjesa e dytë do të përmbante të gjitha kafenetë dhe kafeteritë e Rahovecit, restorantin e peshkut Te Gjoni, buzë Drinit (afër Urës së Shenjtë), restorantin Përmaja në Ujz (po ashtu afër Urës së Shenjtë), bodrumet e rrushit në Rahovec, kafet e rakisë në Prishtinë (me theks të veçantë në Tavernën Tirona, aty punojnë dy rahovecianë), Soma Book Station, në Prizren Te Peca (prapa shtëpisë së vjetër të mallrave), Apollonia në Ferizaj dhe turistët mund të ndalen në Grykën e Carralevës për të ngrënë flija, kanë rast të veçantë ta provojnë të ngrohtë, pak para se me vdekë! Nejse, e ka një kafene të bukur edhe një kushëri imi, Halil Bajraj, në Panorc, por mos ta teproj tashti.
Pas përfundimit të luftës në Kosovë, jeni kthyer këtu dhe keni qëndruar pak kohë, pastaj udhëtuat prapë për Meksikë. Nuk jua mori mendja ta vazhdonit jetën në vendlindje?
Derisa po përgatitesha të kthehesha, më erdhi oferta për të punuar në universitetin ku aktualisht gjendem. Në fillim rezistoja, e dija se do ta paguaja një çmim të madh sa iu përket fëmijëve. U kërkova pak kohë që t’u përgjigjesha. Në vitin 2002 u ktheva me familje në Kosovë dhe qëndruam dy muaj. Nuk e kuptoja frikën e njerëzve nga liria, njerëzit nuk guxonin të flisnin nëpër kafene, në rrugë, të njëjtit ata që dikur kishin protestuar aq gjatë nën regjimin e Millosheviqit. Për ta, perceptimi i gjërave ishte më i rëndësishëm se realiteti i gjërave, lirinë e aq shumë ëndërruar, të aq shumë pritur, ca njerëz të fuqishëm dhe të paskrupull, praktikisht e kishin shndërruar në një gënjeshtër të madhe. E nxora kokën nga xhepi, e shikova të ardhmen e fëmijëve të mi, i mblodha plaçkat, kësaj radhe i futa në ca valixhe dhe u ktheva në Meksikë ku më priste puna. Nuk jam krenar për këtë por, po ashtu, nuk jam pishman. Më duhet të jetoj me këtë vendim. Tekefundit, prindërit e mi, tashti nëna, mbijeton ekonomikisht falë këtij vendimi.
Profesor, përse shkruani?
Që të mund ta duroj jetën, të tjerët dhe veten.
Kush ju frymëzon të shkruani?
Dikur ishte frika nga vdekja, tashti është frika nga jeta, baraspeshën gjithmonë e ka mbajtur dashuria.
Përse shkruani poezi?
Sepse poezia është e vetmja gjuhë që e flet dhe që e kupton Zoti, ai apo ky, që është një, qoftë ai që është në qiell, qoftë ky i Spinozës. Kur njeriu i lutet Atij, ai këtë pa vetëdije e bën me poezi, sepse ashtu i afrohet mbretërisë së pavdekshme të shpirtit.
I kujtoni poezitë e para që keni lexuar?
I kisha shtatëmbëdhjetë vjet dhe gjendesha buzë humnerës kur në revistën e shkollës i lexova dy poezi të Bodlerit, Albatrosin dhe Himn bukurisë, e bëra një hap drejt tyre apo më morën ato me vete… dhe ja ku më sollën.
Kur keni filluar të shkruani poezi?
Isha lexues i mirë në fëmijëri, shkruaja poezi për fëmijë, natyrisht, që nga mosha 10 vjeçe, pra, shkruaja, “klithja” si një dhjetëvjeçar.
Meqë po flasim për poezinë, na flisni pak më shumë për poezinë tuaj. Sa është personale poezia juaj?
Nëse nisemi nga ajo thënia e njohur: Asgjë njerëzore (lexoje lirisht i nderuar lexues edhe shtazore) nuk më është e huaj, poezia ime është shumë personale dhe universale, po ashtu. Me personale sigurohet origjinaliteti, me personale autori shkruan mbi atë që i takon të shkruajë, ndërsa për atë që i takon një individi të caktuar të shkruajë, asnjë shkrimtar a poet, as nga ata që nuk janë më gjallë fizikisht, e as nga ata që janë apo që do të vijnë, nuk do të mund ta tejkalojnë, sepse i takon atij që ta shkruajë atë, sepse është e tij. Pra këtu nuk ndihmojnë pozat. T’i bie shkurt, nëse je limon, portokall, dredhëz, qershi apo domate, kur të shkel këmbë e njeriut, a rrotë kamioni (lexo realiteti), nuk do të ndihmojë asnjë pozë, thjesht, do të prodhosh lëng limoni, portokalli, dredhëze, qershie apo domateje. Kështu që poezia ime përpiqet sa më shumë t’i ngjajë realitetit që më rrethon, që e ndiej, t’i ngjaj jetës.
Pra nuk të mbetet gjë tjetër përveçse t’i jepesh i tëri poezisë (artit) duke e ditur se më nuk ka kthim prapa dhe nuk pret asgjë si kundërshpërblim, përveç orgazmës së shpirtit, festës së shpirtit.
Jeni profesor i poezisë. Çfarë ligjëroni nga ky zhanër?
I ligjëroj disa nivele të poezisë dhe programet për to i kam bërë vetë. Janë: Poezia I, II, III, IV (nga fusha kreativiteti), Poezia evropiane e shekullit XIX dhe XX, Poezia bashkëkohore latino-amerikane, Poezia bashkëkohore meksikane, Letërsia e Evropës Qendrore dhe Lindore dhe Letërsia e avangardës, edhe këto dy të fundit, natyrisht, nuk e përjashtojnë poezinë. Po ashtu, edhe pse rrallë, e kam dhënë lëndën e Teknikës artistike (kjo është lëndë e ciklit bazik, i kam ndihmuar një apo dy herë akademisë). Dy nga këto lëndë i jap çdo semestër, e kur kam energji të tepruar, i jap edhe tri lëndë, varet nga interesi i studentëve dhe nga disponimi im. Sidoqoftë, dy lëndë i jap çdo semestër.
Mësimet tuaja të poezisë a po i praktikojnë studentët?
Okey. Ideja ime është që të krijoj poetë. Dhe, deri tash nuk mund të ankohet askush sepse studentët e mi kanë fituar shpërblime kombëtare, bursa shtetërore për letërsi, kanë mbaruar magjistratura dhe doktorata në fushën e poezisë. Pra, nuk jam duke e kryer punën keq!
Si të mësojmë të shkruajmë poezi?
Është një laborator (shpirtëror) në të cilin përpiqem që secilit t’i qëndroj pranë. Nëse kjo do të thotë që ta marr përdore dikë dhe ta fus në botën e poezisë, apo, nëse më duhet ta bëj këtë duke e thyer “gëzhojën” e ndonjë të talentuari apo të dikujt që tashmë e ka një formësim poetik (sepse ka marrë kurse private nga poetë të njohur, apo ka diploma nga shkolla joformale të poezisë).
Më konkretisht, na mësoni si të shkruajmë poezi?
Po i bie shkurt, unë e kam mbijetuar luftën (në të vërtetë jeta është një luftë permanente).
E zbulova se:
…sa bukur është të humbasësh punën të mbetesh në shtëpi o të dalësh nga ajo pa e ditur se për ku je nisur dhe çdo të bësh
Zbuluam se të thyhet këmba a dora do të thotë se je gjallë se jeta është e bukur
e hidhur dhe e bukur përderisa jetohet në liri*
(*Fragment: Dikur dhe tani, Copa ime e qiellit, f. 269, Botimet “Koha”, 2015)
Dhe, po ashtu, e zbulova se jeta e njeriut është shumë e shkurtër dhe nëse do dikush të “klithë” si njeri, atëherë është o sot o kurrë, apo: kurrë nuk është vonë për të klithur.
Pra, nisem nga supozimi se të gjithë studentët janë “normalë”, thyej gëzhoja, shtyj përpara apo ua jap dorën dhe i tërheq. Nisem nga ajo që shumica e banorëve në Nju Jork, L. A., Majami, Sietl, Tokio, Berlin janë skllavë të rutinës, botës ideale/racionale të prindërve të tyre, të kushërinjve, të lagjes, të shkollës, të religjionit. Pra, nuk është bota që e ka krijuar perëndia për të, është diçka e gjallë, që lëviz nëpër dekada e shekuj, por që nëpër dekada e shekuj individi është not compatible (paramendojeni një gay në botën shqiptare).
Sa fjalë dhe sa kohë na duhet për të shkruar poezi?
Okay. Jemi të përgjumur, njeriu është produkt i etikës së kohës në të cilën i ka takuar të jetojë pra, nëse sot thotë se bota është e rrumbullakët, nuk do ta djegin në turrën e druve si dikur. Mos të ndërhyj aty që edhe njerëzit tanë më të dashur, gjatë tërë ditës, me punë apo pa punë, i përdorin, të supozojmë 18 fjali, gjatë javës 35, gjatë muajit të shumtën 45, gjatë jetës, nën 100-200-800… 1 500. Dhe shumicën e tyre, ndër të tjera, për ta përshkruar dhimbjen e dhëmballës, dhimbjen për humbjen e një njeriu të dashur (nënës, babait, motrës, vëllait), dashurinë apo mungesën e saj. Fëmijën të cilit prindërit, me tërë dashurinë e mundshme të botës/kohës në të cilën jetojnë, e “vrasin”. Pos prindërve, e vret farefisi, lagjja, shkolla, qyteti (prishtinali/katundar vs katundar/prishtinali), kombi, shteti (në rastin tonë: shteti, kombi), religjioni.
E pata lexuar si i ri në Rahovec një psikanalist, mbase komercial, ama që la gjurmë të mëdha në jetën time. Nuk më kujtohet për momentin emri i autorit amerikan i cili merr shembullin e zogut të shqiponjës të cilin e kishte çelur pula. Del nga gëzhoja dhe i sheh zogjtë e tjerë të pulës, “familjen e vet”. Që nga dita e parë, zogu i shqiponjës i imiton zogjtë e pulës, e më vonë vetë pulat… Një ditë, e ngre kokën dhe e sheh një shqiponjë në qiell. Ky është momenti vendimtar! Ish zogu, ose do t’i shtrijë krahët për të fluturuar drejt natyrës së tij, dmth. t’i përgjigjet zërit, ftesës së nënës natyrë apo zotit të Spinozës (a këtij tjetrit që i lëviz ditën e natën), ose do të “psherëtijnë” me xhelozi, do të thotë: do ta jepja edhe vetë jetën, vetëm të mund ta shihja një herë botën nga ajo lartësi! Eh, unë u them studentëve që do të ulem në kulmin e shtëpisë së tyre, në pragun e shtëpisë së tyre, do t’u trokas ditën a natën në dritaren e dhomës së tyre, do të jem (pulëbardha) Jonathan Livingston Seagull i tyre (libri i autorit amerikan Richard Bachut, të cilin e pata lexuar në rininë time në Rahovec) dhe që fluturimin do ta bëj art (kundër “natyrës sime”), do të fluturoj sa më poshtë a lart të jetë e mundshme, të qëndroj sa më shumë në qiell, të eci bla, bla, bla, interpretim i lirë ky imi, dmth. do të bëj çmos, ta zgjoj shqiponjën, derrin e egër, buburrecin, merimangën, krimbin, engjëllin, njeriun…, çfarëdo që janë, dhe të klithin atë për të cilën i ka krijuar natyra/perëndia, e jo prindërit, rrethi, shkolla, apo kur të rriten e të martohen, gruaja apo vjehrra.
Në orët në vijim meksikanëve ua lexoj poezinë “Katër këshilla vetes”
Si e nisni një ligjëratë për poezinë?
Kjo është ora e parë e Poezisë I. Pastaj u lexoj poezitë: Çka është poezia të poetit spanjoll Gustavo Adolfo Becquer, Nëse të Rudyard Kiplingut, Arti i poezisë të Borhesit, Arti i poezisë të Visente Uidobros (Vicente Huidobro), Këngën për fundin e botës të Çesllav Milloshit, Itaka të Kavafisit…, në orët në vijim ua lexoj poezinë e Azem Shkrelit: Katër këshilla vetes.
Po pastaj…?
Flas, flas, flas, pastaj fillon ora praktike, sepse orët e mia i ngjajnë një laboratori poetik. Kështu i mësoj dhe i lodhi me këtë, ta respektojnë traditën e poezisë meksikane (prehispanike dhe posthispanike), ta respektojnë propozimin estetik aktual: meksikan, të shkruar në gjuhën spanjolle dhe atë universale, dhe të përpiqen të bëjnë art, se arti fillon pas shkëputjes apo pasi ta fusim në thes dhe e bartim në krahë këtë trashëgimi, por e bëjmë një hap më tutje, në të panjohurën, atje ku na bartin shqisat. Dmth., të ecim në një territor të ri, të pashkelur, të lirë, dhe të jemi të vetëdijshëm për këtë liri, ta respektojmë lirinë që e pushtuam (për nga natyra është e pamundur të abuzojmë me të), këtë liri që do ta bartë për një kohë emrin tonë, qoftë domethënia e tij “dështim”, qoftë një shteg nëpër të cilin do të kalojnë disa poetë të rinj, pasi ta kenë kaluar rrugën tonë, rrugën e secilit që e ka lënë një gjurmë të këmbës, të dorës a të zemrës në këtë botë të shkërdhyer.
Po pastaj?
Harrova të them se në orët e para u flas për metaforën (jo ashtu si thonë fjalorët retorikë e që te ne i quajnë edhe Teori e letërsisë (fjalorët), pastaj për imazhin poetik (në shumë fjalorë as që ekziston ky nocion), e pastaj i vë përballë metaforën (mbretëreshën e figurave stilistike) dhe imazhin, dhe natyrisht, për shumë arsye, në shekullin XXI fiton imazhi.
Vetëm u flisni për poezinë, apo dhe i nxisni të shkruajnë?
Pjesa praktike e orës varet nga poezitë që i kanë sjellë studentët. Në të vërtetë, në vazhdim, pothuaj gjithmonë varet nga poezitë që i sjellin studentët. Po ashtu, ju them, eja të ecim bashkë, duke e respektuar unë lirinë tuaj. Edhe nëse humbasim gjatë udhëtimit, unë gjithmonë do të jem i gatshëm t’ju shoh në sy, qoftë kur e mermi ndonjë shpërblim, qoftë nëse takohemi në ndonjë vagon të trenit në metro, ku të dytë do të shesim çamçakëz, apo ndonjë CD me 200-300 këngë.
Sa e njohin poezinë studentët tu?
T’jua përkujtoj, ata shpesh vijnë në orët letrare ku unë marr pjesë, në konferenca ku flitet për poezinë. Ata e njohin poezinë time dhe, ç’është më e rëndësishme, ata e njohin hapësirën mes dy vargjeve të mia.
Poezi, poezi, poezi… gjithandej. Çfarë dorëshkrimi keni bërë gati për shtyp?
Jam duke punuar në librin e fundit me të cilën do ta përmbyll trilogjinë, pjesë e projektit të bursës nga Sistemi Kombëtar i Krijuesve Artistikë (të Meksikës), mirënjohje kjo shumë e çmueshme për mua, e pjesë e së cilës janë Lëngu i trëndafilave, botimet “Koha”, 2017, Vitet që nuk e sollën pranverën, “Klubi Letrar “De Rada”, Ferizaj, 2018. Shkurt, trilogjia ka të bëjë me Kosovën dhe Meksikën dhe libri duhet të jetë gati në qershor të vitit të ardhshëm.
Sa e njihni letërsinë aktuale shqipe?
Asnjëherë nuk jam shkëputur nga tradita. Disa me fjalën traditë nënkuptojnë që artisti duhet të sillet dhe të veprojë brenda një propozimi estetik i cili mbretëron me decenie apo me shekuj, pra duhet të sillet brenda një moçali që dikur moti, mbase ishte liqen! Kjo është diçka e sëmurë, është kundër natyrës së artit. Poeti duhet ta pranojë trashëgiminë letrare, ta dominojë propozimin estetik të kohës në të cilën jeton dhe të përpiqet ta përshkojë aktualitetin, ta hapë një shteg të ri nëpër të cilin pastaj do të kalojnë të tjerët, ata do ta bëjnë të njëjtën, pastaj do të vijnë ca të tjerë që do të veprojnë njësoj. Kjo shihet më së bukuri në shembullin e Spanjës, që nga romantizmi i vonë spanjoll, gjenerata e ’98, 14, 27, 36, 40, 50 e shto kësaj nga një dekadë. Çdo gjeneratë “i kërkon përgjegjësi” gjeneratës së mëparshme, debaton me të, qoftë ai edhe monolog, i merr të mirat e gjeneratës së mëparshme, i modifikon po qe nevoja dhe ia përcjellë tutje, bashkë me kontributin e vet gjeneratës së ardhshme. Pastaj këtë të fundit e presin të njëjtat detyra apo obligime. Përjashtime bëjnë Aligieri, Servantesi, Shekspiri, disa rusë, Kafka e ndonjë tjetër, ata vazhdojnë të ngasin veturën e kohës dhe neve na shohin në pasqyrën që ua mundëson të na shohin neve prapa.
Nejse, përgjigjja është: e njoh mirë, po nuk zë vend vetëm në këtë intervistë.
Cilat vepra të shkrimtarëve meksikanë do të na sugjeronit t’i përkthenim në gjuhën shqipe?
Vepra komplete (dy libra) të Juan Rulfos i cili është i përkthyer në Kosovë para nja 30 vjetëve dhe i botuar nga shtëpia botuese e Rilindjes. Për ta shijuar këtë duhet të njihet Meksika, pra nuk mjafton të njihet gjuha spanjolle sepse këtë vepër nuk mund ta shijojnë as lexuesit e pakultivuar nga jugu apo veriu i Meksikës, e lëre më argjentinasit, kolumbianët, peruanët e aq më pak spanjollët. Pra, përkthyesi duhet të dijë pak më shumë nga sociologjia e letërsisë.
Po ndonjë vepër e ndonjë shkrimtari tjetër meksikan që do të duhej të fliste shqip?
Panairi, Hose Huan Arreola (Juan Jose Arreola), Betejat në shkretëtirë nga Hose Emilio Paçeko (Jose Emilio Pacheco, poezia e tij gjithashtu), Rajoni më transparent, Karlos Fuentes (Carlos Fuentes), Lajme nga perandoria, Fernando del Paso dhe shumë poezi, por për të folur për poezinë meksikane dikush duhet t’i paguajë kafetë, apo ndonjë krikëll birre!
Keni botuar pesë-gjashtë libra me poezi. Disa prej tyre i keni shkruar dhe botuar sa keni qenë në Kosovë, disa të tjerë tashti që jetoni në Meksikë. Më frymëzim keni kur shkruani në vendlindje apo kur jeni larg saj?
Kam botuar më shumë se kaq… Kur vij në Kosovë, me hapin tim të parë në atë tokë ndihem si fëmijë i lumtur, i stërlumtur, qëndroj një muaj e ca dhe kur ndahem me të unë jam plak i sëmurë. Kur qëndroj 5-6 muaj, kjo ndodh kur e marr vitin sabatik, nis me më dhimbtë jeta, hapet një plagë nga e cila kullon një poezi intime, nganjëherë e shkruaj, por shpesh ato nuk funksionojnë në gjuhën spanjolle, kështu që jam i detyruar të kthehem në pikën ku këto dy gjuhë mund të bashkëjetojnë në paqe, brenda meje, edhe kjo më dhemb. Pse nuk shkruaj pra vetëm në gjuhën shqipe? Përveç provokimit profesional, se nuk është këtu në pyetje vetëm Meksika, por i tërë një kontinent, një gjuhë, një letërsi e madhe. E Meksika e di që e kam sjellë me vete Kosovën, më ka pranuar si të sajin, më ka dhënë më shumë se që kam mundur të ëndërroja. E kam një borxh etik të madh ndaj këtij vendi të mrekullueshëm. Deri në frymën e fundit do të përpiqem të mbetem njeri, paçka që e barti etiketën e turpit të të qenit njeri. Gjithashtu, e ndiej si borxh etik t’u përkujtoj këtyre që na përfaqësojnë në bisedime me Serbinë, se agresori dhe viktima nuk mund të jenë të njëjtë, në asnjë situatë.
Keni shkruar skenar për ndonjë film meksikan ose për serial televiziv?
Është një keqkuptim dhe ndihem shumë keq për këtë. Dikush në Wikipedia e ka shkruar biografinë time dhe më ka prezantuar edhe si skenarist. Mbase ky keqkuptim ka ndodhur kur në Festivalin e Filmit në Meksiko Siti, në mungesë të dy skenaristëve të filmit në të cilin mora pjesë, njërit spanjoll dhe tjetrit kanadez, u ngjita në skenë ta marr çmimin, sipas kërkesës së tyre. Ata më herët shfaqën dëshirën që nëse shpërblehen, të paraqitem unë në vend të tyre. Kjo është e tëra. Përndryshe, i çmoj shumë skenaristët e llojit të Tonino Guerrës, Abdullah Sidranit e ca të tjerëve, por për shumicën e tyre mendoj se janë shkrimtarë të dështuar.
Keni provuar të shkruani për luftën e fundit në Kosovë, për ndonjë segment të luftës, për shembull, për gratë e dhunuara, apo për të pagjeturit?
Që skenar nuk shkruaj u kuptuam. Po, jeta është shumë e shkurtër që të provoj të merrem me këtë punë e cila, mbase, sjellë shumë lekë, por ja që mendoj që lekët nuk janë objektivi im kryesor në jetë. Ndërsa më duhet ta shkruaj një dramë, e kam edhe këtë një borxh moral për të cilin nuk dua të flas, edhe pse në përgjithësi për borxhet e tjera morale mund të flas, ato na kthejnë në fëmijërinë e njerëzimit, atëherë kur perënditë tona dhe engjëjt ecnin bashkë me ne dhe kafshët e tjera (me kushërinjtë tanë që tashmë i ndiejmë të largët).
Cilët libra të autorëve botërorë i keni lexuar në dy vjetët e fundit?
Për orën e fundit m’u desh ta lexoja për të satën herë Anatominë e ndikimit të Harold Blumit (Harold Bloom) dhe Varreza detare të Pol Valerit (Paul Valery). Desha s’desha, lexoj dhe rilexoj shumë.
Cilët libra të autorëve botërorë, të gjallë dhe të vdekur, i lexoni ende? Dhe pse duhet t’i lexojmë edhe ne?
Nikos Kazancakis (Nikos Kazantzakis) ta përkujton rolin e shkrimtarit brenda një shoqërie dhe çmimi që duhet të paguajë një shkrimtar. Shekspiri, Aligieri, Servantesi, Alber Kamyja, Ualt Uitmani (Walt Uitman), Kafka, Bodleri… edhe nja 15 a njëzet shkrimtarë të tjerë. Ata na përkujtojnë çka kemi qenë, çka jemi dhe kah po shkojmë. Që jeta e njeriut ka mundur të jetë e bukur, po ja që nuk është; që liria na përkujton, vetëm na përkujton që jeta është e mrekullueshme, gjithashtu, në pjesën më të madhe, ajo ua përkujton njerëzve se sa mund të durojnë të shkërdhehen.
Cilët filma i konsideroni më të mirët që janë prodhuar nga qendrat e prodhimit të filmave në botë? Dhe, për ç’arsye janë më të mirët?
La vita e bella e Roberto Benignit dhe Cinema Paradiso e Xhuzepe Tornatores (Giuseppe Tornatore). I pari ma përkujton luftën në Kosovë, i dyti fëmijërinë në Rahovec. Përndryshe, shikoj shumë filma dhe më pëlqejnë regjisorët si: William Wyler, Sam Peckinpah, Akira Kurosawa, Federico Fellini, Oliver Stone, Francis Ford Coppola, Stanley Kubrick, Alan Parker, David Lynch, Milos Forman, Martin Scorsese, Brian De Palma, Woody Allen, Steven Spielberg, Ridley Scott, Sergio Leone, Wim Wenders, Spike Lee, Vëllezërit Koen, Quentin Tarantino, Guy Ritchie etj. etj. Për aktor s’po ju flas: Brando, De Niro, Pacino, Jack Nicholson, John Cusack dhe lista natyrisht, është shumë më e gjatë se e regjisorëve.
Çfarë muzike dëgjoni dhe çfarë lloj pijesh konsumoni?
Do të shkrihem, të venitem… Muzika është pjesë e rëndësishme e jetës sime, e poezisë sime. Ajo ma ka mundësuar ta bëj hapin e parë drejt poezisë, drejt lirisë. Ishte Rock n Roll-i, Rock-u dhe Blues-i ato që ma mbanin dritën ndezur nëpër shtigjet e ngushta të jetës nëpër të cilat kam kaluar, me apo pa dashje. Nga muzika shqipe, kur kam mysafirë jo shqiptarë në shtëpi, e dëgjojmë Bojken Lakon, Endrin dhe Stefin… muzikë nga jugu. Të dielave, si sot, është dita e Vjollcës, gruas sime. Unë e shtroj tryezën e ajo e lëshon një video me muzikë shqipe në YouTube pastaj me orë të tëra, automatikisht, ndërrohen videot. Natyrisht, është dita e saj e muzikës dhe dita ime e pijes.
Përpos dukjes fizike, sa ma kanë komentuar disa zonjusha shqiptare dukjen tuaj, për to jeni tip shumë tërheqës. Nuk do të vijmë t’i pyesim ato, po duam të dimë çfarë thonë meksikanetpër ju dhe për racën tonë – shqiptarët?
Unë dukem si meksikan. Por, për racën tonë, kur e shohin gruan dhe fëmijët e mi, thonë fjalë shumë të mira, natyrisht, jemi shumë të bukur brenda racës sonë. Përndryshe, çdo racë është jashtëzakonisht e bukur. Provoni të bëni dashuri me to dhe do ta kuptoni.
Si do të donit ta përfundonim këtë intervistë?
Me një dolli: Gëzuar dhe, mirupafshim Te Kafet e rakisë!
Paçi shëndet të mirë, profesor!
Ju falemnderit! Gjithë të mirat për ju dhe për lexuesit e revistës! /Revista “Akademia”/