Çerçiz Loloçi
“Kur sunduesit grinden” apo misteri i një bashkëbisedimi telefonik Stalin-Pasternak,. është libri më i fundit i Ismail Kadaresë, publikuar për herë të parë në panairin e librit në Tiranë, nëntor 2018. Midis prozës romaneske dhe sprovës letrare, diçka e ndërmjeme, vepra është mbajtur gjatë prej autorit, ndoshta tri-katër vjet dhe së paku në pesë-gjashtë dorëshkrime, megjithëse fillesat e veta i gjen qysh në vitet studentore në Institutin Gorki në Moskë apo kur shkruante “Muzgu i perëndivë të stepës”.
Në kopertinën e parë të librit është një portret i perëndisë romake Janus, rojë i portave kryesore, mbrojtës i fillimeve dhe përfundimeve, që shfaqej me fytyrë para dhe pas; njëheri është edhe Janari, muaji që tregonte fillimvitin dhe përkon me lindjen e autorit, 28.01.1936.
Ashtu si perëndia romake, autori ecën në dy kohë, në atë të tashmen dhe të atëhershmen, sheh përpara e pas, për të zhbiruar atje ku nuk shkon një mendje e zakonshme dhe për të trajtuar një thelb universal, përballjen e njerëzve të pushtetshëm të politikës me ato të letrave. Konflikti tiran-krijues është po aq i hershëm sa vetë njerëzimi ku i pari sundon me të gjitha mjetet e mënyrat, por tekefundit shndërrohet në “një nga ata”, ndërsa i dyti arrin të kthehet në ndërgjegje botërore. “Për një mbret do të mjaftonte një çast i shkurtër, një goditje thike ose ca pika helmi, kurse për poetin edhe një mijë vite do ishin pak”.
Në kopertinën e fundit jepet një shpjegim për bisedën telefonike midis tiranit më të madh Stalinit dhe shkrimtarit po aq të madh Pasternakut, të fshehur në diktaturë dhe në demokraci, ndërkohë që shfaqet edhe një personazh i tretë, në radhën e sunduesve të letrave, Osip Mandelshtam, që zë gjithashtu vend të rëndësishëm.
Në këtë libër me tri pjesë janë gjithsej edhe trembëdhjetë versione të bisedës së famshme, që në mënyrë të përmbledhur vijnë si më poshtë:
Versioni i parë, sipas arkivave të KGB-së. Telefonoi Proskebishevi, sekretari i Stalinit: Tani do të flasë me ju shoku Stalin. Stalini: Pak kohë më pare është arrestuar poeti Mandelshtam. Ç’mund të thoni për të, shoku Pasternak? Pasternaku: Unë pak e njoh atë. Ai është akmeist, kurse unë i përkas një rryme tjetër. Kështu që asgjë s’mund të them për Mandelshtamin. Stalini: Kurse unë mund të them se ju jeni një shok shumë i keq, shoku Pasternak.
Versioni i dytë, me dëshminë e shkrimtares Galina von Meck, mbesa e Çajkovskit, dashnore e dyshuar e Mandelshtamit. Stalini: Cili është mendimi juaj për Osip Mandelshtamin? Ç’të bëjmë me të? Pasternaku: Ju e dini më mirë, shoku Stalin. Stalini: Vetëm kaq mund të thoni? Kur miqtë tanë binin në fatkeqësi, ne dinim më mire të luftonim për ta.
Shkrimtarët Bobrov dhe Duvakin kanë versionin e tretë të tyre.
Stalini: Ç’mendim keni për Mandelshtamin? Pasternaku: Nuk e njoh mirë, po di që është arrestuar. Stalini: Ne shokët tanë nuk i linim në baltë.
Versioni i katërt, sipas shkrimtarit Boris Shkllovski.
Stalini: Ç’thuhet për arrestimin e Mandelshtamit? Pasternaku: Meqënëse më morët në telefon, le të bisedojmë për historinë, për poezinë. Stalini: Unë po ju pyes, çfarë thonë për arrestimin e Mandelshtamit? Pasternaku: Në qoftë se ju më pyesni për këtë, unë ndërkaq e kam vënë kokën nga këmbët.
Miku i vjetër i Pasternakut, Vilmonti, ka një version të pestë rreth bisedës. Pasternakut i kërkohet t’i telefonojë Stalinit. Stalini: Stalini ju flet. Po shqetësoheni për mikun tuaj Mandleshtam? Pasternaku: Miqësi të vërtetë mes nesh s’ka pasur. Më tepër e kundërta. Gjykimet tona ndaheshin. Ndërkaq, të flas me ju, këtë e kam ëndërruar gjithmonë. Stalini: Ne bolshevikët e vjetër nuk i mohonim kurrë miqtë tanë…
Gruaja e Pasternakut, Zinaida, me prirje mirëkuptimi ndaj rendit sovjetik, ka versionin e vet të gjashtë të telefonatës. Sipas saj “Borja tha se ishte habitur nga arrestimi i Mandelshtamit dhe ndonëse midis tyre s’kishte patur kurrë miqësi, ai i çmonte veprat e tij si poet i klasit të parë dhe ia njihte meritat. Ai iu lut Stalinit që brenda mundësive ta lehtësonte Mandelshtamin dhe, po të qe e mundur, ta lironte”.
Versioni i shtatë zbardhet nga Akhmatova, shkrimtarja më e mitizuar e kohës, me lidhje e njohje të shumëfishta me Pasternakun dhe Mandelshtamin. Në ditarin e saj, por edhe në rrëfimin e gruas së Mandelshtamit thuhej se “Nadia dërgoi një telegram në KQ. Stalini dha urdhër për t’u parë kjo çështje… Pastaj i telefonoi Pasternakut. Se ç’ndodhi më pas, është tepër e njohur…”. Akhmatova zbardh gjithashtu edhe bisedën tiran-poet. Stalini: Në qoftë se një mik i imi poet do të binte në burg, unë do të vija kokën nga këmbët për ta shpëtuar. Pasternaku: Nëse unë s’do të lëvizja, s’do ta merrje vesh kurrë këtë punë. Stalini: Po ai është miku juaj, po ai është mjeshtër. Apo jo? Pasternaku: Kjo s’ka shumë rëndësi. Pasternaku mendoi se Stalini donte të merrte vesh nëse e dinte apo jo vjershën e ‘ndaluar’ të Mandelshtamit. Pasternaku: Përse të flasim për Mandelshtamin, kur unë prej kohësh kam dashur të bisedoj me ju. Stalini: Për çfarë? Pasternaku: Për jetën, për vdekjen. Stalini kishte mbyllur telefonin.
Ndërkaq, Maria Bogoslovskaja, gruaja e poetit futurist Bobrov, ka versionin e vet, pra të nëntin të bisedës enigmatike Stalin-Pasternak. Stalini e kishte pyetur se ç’mendonte për Mandelshtamin dhe ky ia kishte kthyer se nuk mund të fliste për diçka që s’e ndiente.
E dashura e Pasternakut ose thënë ndryshe Lara te “Doktor Zhivago”, Olga Ivinskaja, versionin e saj të dhjetë e rrëfen në këtë mënyrë. Stalini: Ç’flitet andej në rrethet e tua letrare për arrestimin e Mandelshtamit? Pasternaku: Ju e dini, nuk flitet asgjë, sepse që të flitet duhet të ketë rrethe letrare. Por, rrethe letrare s’ka, askush nuk thotë asgjë. Sepse të gjithë kanë frikë. Stalini: Cili është mendimi yt për Mandelshtamin si poet? Pasternaku i tha se ai dhe Mandelshtami ishin poetë të drejtimeve krejtësisht të ndryshme.
Versioni i njëmbëdhjetë, ai i filozofit, historianit dhe diplomatit britanik Isaiah Berlin vjen sipas kujtimeve të veta pas takimit me Akhmatovën dhe Boris Pasternakun, ndërsa versioni pasardhës ka për autor studiuesin dhe ish-agjentin e KGB-së, Sollojev, me librin “Fantazma që ha bërrylat e vet”.
Versioni i fundit, ai epilogal, kuptohet se është i autorit kur thotë se Mandelshtami as ka qenë, as do të jetë ndonjëherë i vetmuar në largësinë e vet. Dhe këtu qëndron, me sa duket, ajo që, për të shmangur fjalën e bujshme ‘pavdekësi’, do ta kishim më lehtë dhe më natyrshëm për Mandelshtamin dhe për të gjithë të ngjashmit e tij, fjalën ‘pafundësi’.
Përtej versioneve të sipërpërmendura duhet thënë se mëria e Stalinit prej Mandelshtamin vinte jo vetëm nga natyra e sunduesit për kontrolluar gjithçka, por edhe nga vargjet e poetit për ‘të pagdhendurin e Kremlinit’. Këto vargje i kishte dëgjuar një ditë edhe Pasternaku dhe kishte ulëritur që të mos botoheshin asnjëherë, por edhe të mos gjendeshin askund. Tirani që e kishte mbledhur mendjen për Mandelshtamin i telefonoi Pasternakut edhe për të marrë vesh nëse ai dinte gjë për këto vargje, por edhe për ta poshtëruar në kulmin e fushatës kundër tij: aty në burg, në internim e ke vendin edhe ty!
Një situatë pak a shumë e ngjashme kishte ndodhur edhe me Pushkinin, sidomos me vargjet e tij: Një monument unë ngrita, që duart dot s’e ngrenë! Pavarësisht se krahasimi i tij me më të madhin e perandorisë u zëvendësua me Napolonin, hakmarrja ndaj tij nuk mjaftoi as me internimin, as me denigrimin e vazhdueshëm deri në fundin e trishtë të vdekjes në duel me një ushtarak francez.
Autori shkon më thellë në histori, në perandorinë romake dhe në dyshen Neroni-Seneka, ku ky i fundit, megjithëse mësues i perandorit u detyrua në fund të vetëvritej duke prerë venat në një vaskë me ujë të nxehtë. Por, makabriteti nuk mbetet vetëm këtu, për herë të parë Kadare përshkruan sadizmin e kreut të bolshevikëve, Leninin, që po aq gjakftohë sa firmoste vrasjet me përqindje të kundërshtarëve politikë, në të njëjtën mënyrë rrafshoi familjen e Romanovëve, përfshi edhe princin trashëgimtar që vdekja mund t’i vinte edhe me një gërvishtje të lëkurës.
Ashtu si Pasternaku, autori kishte pasur vërtet një telefonatë nga diktatori, thjesht një urim për një nga vjershat e tij, por nuk e kishte pyetur se çfarë mendimi kishte për Lasgush Poradecin e mënjanuar, apo për Vilson Blloshmin, Trifon Xhagjikës e Havzi Nelën, të pashkatuar e të varur deri në ditët e mbrame të regjimit diktatorial. Përkundër mizorive që vinin nga Kremlini, regjimi shqiptar ishte edhe më i pamëshirshëm, më i pandjeshëm dhe shpesh i pangjashëm me asnjë vend tjetër të gjysmëbotës komuniste.
Vetë Kadare ka qenë nën dylbinë e diktatorit, ka botuar dhe është ndaluar, ka rishkruar sërish duke besuar në republikën e letrave, ai shumë herë është gjendur në moment kritike me procesverbalin tepër sekret të hetuesisë, 24 shtator 1982 me dëshminë e Lambi Ziçishtit apo me shënimet e Enver Hoxhës pas kurthit për botimin e poemës “Në mesditë Byroja Politike u mblodh”.